Αποσπάσματα για τον ισπανικό εμφύλιο
Τα παρακάτω αποσπάσματα προέρχονται από τη δίτομη ιστορία του ισπανικού
εμφυλίου του Χιου Τόμας (στα ελληνικά κυκλοφόρησε επί χούντας από τις
εκδόσεις Τολίδη), που δε γράφει προφανώς από τη δική μας σκοπιά. Αλλά
αυτό δίνει μεγαλύτερη αξία ίσως σε κάποιες παραδοχές που κάνει.
Ξεκινάμε καταρχάς με ένα γενικό απόσπασμα που επιβεβαιώνει πως στον ισπανικό εμφύλιο δοκιμάστηκε το στρατηγικό σχέδιο όλων των πολιτικών δυνάμεων (με την υποσημείωση πως εκ των υστέρων μπορεί να κάνουν την αυτοκριτική τους πάνω σε αυτό το σχέδιο) για αυτό κι έχει τόσο μεγάλη ιστορική αξία.
Από μια γενική άποψη, ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος ήταν πρωταρχικά το αποτέλεσμα γενικών ευρωπαϊκών σκέψεων και κινήσεων επί της Ισπανίας. Άλλωστε από τον 16ο αιώνα και μετά, κάθε καινούρια μεγάλη πολιτική ιδέα της Ευρώπης γινόταν δεκτή με μεγάλο ενθουσιασμό από μια ομάδα Ισπανών και ταυτοχρόνως μια άλλη αντετίθετο με πείσμα, και καμιά διάθεση συμβιβασμού δε φαινόταν να υπάρχει ούτε από τη μια πλευρά ούτε από την άλλη: ο διεθνής ρωμαϊκός καθολικισμός των Αψβούργων, η απολυταρχία των Βουρβόνων, ο γαλλικός επαναστατικός φιλελευθερισμός, ο ρομαντικός και κατόπιν εμπορικός σεπαρατισμός, ο σοσιαλισμός, ο Κομμουνισμός, ο Αναρχισμός και ο Φασισμός: με εξαίρεση τον τελευταίο, όλες αυτές οι αντιλήψεις πέρασαν στην Ισπανία με τις οξύτατες αντιθέσεις του φωτός και της σκιάς, πράγμα που είναι το πιο χαρακτηριστικό διακριτικό του Ισπανικού τοπίου και που είναι τόσο θαυμάσια απεικονισμένο στη ζωγραφική του Μεξικάνου Ντιέγκο Ριβέρα.
Η οξύτητα με την οποία αυτές οι πολιτικές απόψεις διίσταντο μεταξύ τους στην Ισπανία, είναι μοναδικά ισπανική. Ποτέ κανείς δεν υπήρξε τόσο απολυταρχικός όσο οι Ισπανοί απολυταρχικοί. Οι αρετές και τα προνόμια του φιλελευθερισμού πουθενά αλλού δε διακηρύχθηκαν καλύτερα παρά όσο από τους Ισπανούς φιλελεύθερους. Οι ισπανοί αναρχικοί είναι οι μόνοι αναρχικοί στην Ευρωπαϊκή ιστορία που άφησαν τη σφραγίδα τους επάνω σε γεγονότα. Ακόμα και το 1936, υπήρχαν στα Κορτές -με εξαίρεση τους αναρχικούς που μποϋκοτάριζαν τις εκλογές- αντιπρόσωποι όλων των πολιτικοκοινωνικών θεωριών που αναφέρθηκαν πιο πάνω, ακόμα και των Αψβούργων -παρόλο που οι απόψεις τους ήταν τετρακοσίων ετών. Έτσι η ζωή στην Ισπανία ήταν το δοκιμαστήριο όπου δοκιμάζονταν οι πολιτικές ιδέες της Ευρώπης. Οι συνήγοροι κάθε ιδέας επιθυμούσαν να επιβάλουν τις δικές δικές τους αποκλειστικά απόψεις και να καταρρίψουν όλες τις άλλες τόσο βάναυσα και τόσο ολοκληρωτικά, όπως είχαν διωχθεί οι Μαυριτανοί και οι Εβραίοι τον 16ο αιώνα. Κάθε ομάδα επιθυμούσε να σταθεί εφάμιλλη του Ισπανού στρατηγού του 19ου αιώνα Ναρβάεθ, ο οποίος όταν το ρώτησαν, στο κρεβάτι του θανάτου που βρισκόταν, αν είχε συγχωρήσει τους εχθρούς του, απάντησε: "Τους εχθρούς μου; Δεν έχω. Τους σκότωσα όλους".
Συνεχίζουμε με κάποια στοιχεία για τη διαβόητη διεθνή επιτροπή μη-επέμβσης εξωτερικών δυνάμεων στον ισπανικό πόλεμο.
Στις 9 Σεπτεμβρίου επίσης συνεδρίασε για πρώτη φορά στο Λονδίνο η επιτροπή μη επεμβάσεως.
(...) Ο Γκράντι είχε λάβει οδηγίες από τον Τσιάνο "να κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να λάβει όλη η δραστηριότητα της επιτροπής απόλυτα πλατωνικό χαρακτήρα". Αργότερα ο Ρίμπεντροπ παραδεχόταν ασύστολα ότι καλύτερο όνομα για την επιτροπή μη-επεμβάσεως θα ήταν το "επιτροπή επεμβάσεως".
(...) Σχετικά με τους κομμουνιστές, ο Τορέζ στις 7 Σεπτεμβρίου προσπάθησε να πείσει τον Μπλουμ να αλλάξει την τακτική του σχετικά με τη βοήθεια στην Ισπανία. Παρόλο που απέτυχε, ανέλαβε την υποχρέωση να μην ψηφίσουν οι κομμουνιστές εναντίον της κυβερνήσεως στην Εθνοσυνέλευση.
Τα παρακάτω στοιχεία αφορούν το τεχνικό κομμάτι του πολέμου, που στη συγκεκριμένη περίπτωση αποδείχτηκε καθοριστικό, καθώς έμπλεκε με διάφορες πολιτικές ιδεοληψίες.
Στο τέλος του πρώτου δεκαημέρου του Οκτωβρίου η Δημοκρατία αντιμετώπισε για μια ακόμη φορά ήττες σε όλες τις πλευρές. Ο Λάργκο Καμπαγιέρο αρνήθηκε να κινητοποιήσει τη μεγάλη οικοδομική βιομηχανία της Μαδρίτης για να ανοίξουν χαρακώματα, με την πρόφαση ότι δεν υπήρχαν ούτε φτυάρια ούτε συρματοπλέγματα. Πρόσθεσε ότι οι Ισπανοί πρέπει να πολεμούν πίσω από τα δέντρα και ποτέ μέσα από τα χαρακώματα. Η Γαλλίδα δημοσιογράφος Σιμόν Τερύ έγραφε την παρατήρηση του Καμπαγιέρο: "Μα τι λοιπόν; Μήπως νομίζετε ότι οι Ισπανοί μπορούν συνεχώς να πολεμούν κάτω από τη γη; Σαν αρουραίοι;"
Με την αποτελεσματικότητα του καλά οργανωμένου κομμουνιστικού Πέμπτου Συντάγματος, οι κομμουνιστές πίεσαν τον Λάργκο Καμπαγιέρο να οργανώσει κανονικό στρατό, εκείνος όμως επέμενε ότι οι Ισπανοί είναι πολεμιστές - guerillas. Στρατολόγησε στις 30 Σεπτεμβρίου τις κλάσεις 1932 και 1933, αλλά προς μεγάλη οργή των κομμουνιστών, επέτρεψε στους στρατευομένους, εφόσον πρόκειται για αναρχικούς, να κατατάσσονται στις μονάδες της Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργατών. Οι κομμουνιστές ηγέτες κατέκριναν δριμύτατα τον πρωθυπουργό για τη σχολαστικότητά του, τη γραφειοκρατία ματαιοδοξία του, την προσήλωσή του στους παλιούς αναξιόπιστους στρατηγούς.
(...)
Πάντως, η πιο αξιοθαύμαστη από τις δημοκρατικές δυνάμεις στις Σιέρρες ήταν αυτή που ιδρύθηκε από το κομμουνιστικό κόμμα: το Πέμπτο Σύνταγμα. Ονομάστηκε έτσι από το γεγονός ότι οι κομμουνιστές ήθελαν να το οργανώσουν επάνω σε στρατιωτικές βάσεις, εμπνευσμένες από αυτές των τεσσάρων συνταγμάτων που αποτελούσαν τη φρουρά της Μαδρίτης, και να μη στηριχθούν στην επαναστατική και ενθουσιώδη απειθαρχία των μαχητικών οπαδών.
(....) Το Πέμπτο Σύνταγμα υιοθέτησε το σύστημα των πολιτικών κομισάριων, τους οποίους είχε χρησιμοποιήσει ο Κόκκινος Στρατός κατά το Ρωσικό εμφύλιο πόλεμο. Έργο τους βασικό ήταν να κατατοπίζουν ακριβώς τους στρατιώτες για ποιο λόγο πολεμούσαν.
Αν κρίνει κανείς από τα αποσπάσματα, μπορεί να σχηματίσει την εντύπωση πως ο συγγραφέας διάκειται θετικά απέναντι στους κομμουνιστές. Κάτι που δεν ισχύει ούτε κατά προσέγγιση, καθώς ο Τόμας στερείται της στοιχειώδους έστω αντικειμενικότητας και αξιοπιστίας σε κάποια σημεία. Κατά την περιγραφή της τακτικής στροφής των Λαϊκών Μετώπων πχ επιλέγει ως χαρακτηριστικό σημείο της θέσης του Ντιμιτρόφ το παρακάτω απόσπασμα, που μπορεί να πείθει τους Άγγλους αναγνώστες του, αλλά αμφιβάλλω αν έχει ειπωθεί πραγματικά ποτέ από το Βούλγαρο κομμουνιστή ηγέτη.
Είναι αναγκαία η δημιουργία ενός Λαϊκού Μετώπου, που θα συντονίσει μια κοινή δράση με τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Δεν μπορούμε άραγε να επιδιώξουμε την ένωση κομμουνιστών, σοσιαλδημοκρατών και καθολικών με τους υπόλοιπους εργάτες; Θυμηθείτε τον παλιό μύθο για την κατάκτηση της Τροίας. Οι πολιορκητές είχαν βρεθεί σε αδυναμία να πετύχουν τη νίκη, ως τη στιγμή που με τη βοήθεια του Δούρειου Ίππου κατόρθωσαν να φτάσουν στην καρδιά του εχθρικού στρατοπέδου. Κι εμείς λοιπόν, εργάτες-επαναστάτες, ας μη διστάσουμε να ακολουθήσουμε την ίδια τακτική.
Αντί επιλόγου, συμπεριλαμβάνω ένα απόσπασμα από τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του Ουράνη με τον τίτλο "Ισπανία". Ο Ουράνης περιγράφει όσα είδε σε ένα ταξίδι του στα χρόνια της δεύτερης ισπανικής δημοκρατίας, λίγο πριν τον εμφύλιο, και αποδίδει πολύ εύστοχα την κατάσταση στην οποία ζούσε η συντριπτική πλειοψηφία του αγροτικού πληθυσμού της χώρας.
Όσοι έχουν ένα μικροχώραφο κουτσοζούν, ίσαμε την ημέρα που μια καταστροφή συγκομιδής τους αναγκάζει να καταφύγουν στους τοκογλύφους για να αγοράσουν νέα σπορά. Από την ημέρα εκείνη το χωράφι τους είναι ξεγραμμένο. Το διατηρούν ονομαστικά κάμποσο καιρό, μοχθώντας να απαλλαγούν από το χρέος τους, χωρίς τοις εκατό, προσθέτονται ολοένα στο κεφάλαιο, μια νέα καταστροφή μεγαλώνει περισσότερο το χρέος, και φτάνει μια ημέρα που ο Καστιγιάνος χωρικός, όχι μόνο χάνει το χωράφι του, αλλά είναι κι αναγκασμένος να δίνει τα παιδιά του στον τοκογλύφο, για να τον δουλεύουν στην εποχή του θερισμού... Οι άλλοι, εκείνοι που δεν είχαν ποτέ τους χωράφι, δεν ξέρουν άλλη ζωή από το ξενοδούλεμα, με το μεροκάματο στα μεγάλα κτήματα. Το μεροκάματο αυτό είναι μεγαλύτερη από τη ζήτηση κι οι επιστάτες βρίσκουν πάντα λίγο που τους δίνουν με το άλλο. Συχνά όμως κι αυτό το λίγο οι καταστροφές της συγκομιδής το κάνουν προβληματικό.Στα άθλια καλύβια των πουέμπλος εγκαθίσταται η πείνα - η πραγματική πείνα.
Ξεκινάμε καταρχάς με ένα γενικό απόσπασμα που επιβεβαιώνει πως στον ισπανικό εμφύλιο δοκιμάστηκε το στρατηγικό σχέδιο όλων των πολιτικών δυνάμεων (με την υποσημείωση πως εκ των υστέρων μπορεί να κάνουν την αυτοκριτική τους πάνω σε αυτό το σχέδιο) για αυτό κι έχει τόσο μεγάλη ιστορική αξία.
Από μια γενική άποψη, ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος ήταν πρωταρχικά το αποτέλεσμα γενικών ευρωπαϊκών σκέψεων και κινήσεων επί της Ισπανίας. Άλλωστε από τον 16ο αιώνα και μετά, κάθε καινούρια μεγάλη πολιτική ιδέα της Ευρώπης γινόταν δεκτή με μεγάλο ενθουσιασμό από μια ομάδα Ισπανών και ταυτοχρόνως μια άλλη αντετίθετο με πείσμα, και καμιά διάθεση συμβιβασμού δε φαινόταν να υπάρχει ούτε από τη μια πλευρά ούτε από την άλλη: ο διεθνής ρωμαϊκός καθολικισμός των Αψβούργων, η απολυταρχία των Βουρβόνων, ο γαλλικός επαναστατικός φιλελευθερισμός, ο ρομαντικός και κατόπιν εμπορικός σεπαρατισμός, ο σοσιαλισμός, ο Κομμουνισμός, ο Αναρχισμός και ο Φασισμός: με εξαίρεση τον τελευταίο, όλες αυτές οι αντιλήψεις πέρασαν στην Ισπανία με τις οξύτατες αντιθέσεις του φωτός και της σκιάς, πράγμα που είναι το πιο χαρακτηριστικό διακριτικό του Ισπανικού τοπίου και που είναι τόσο θαυμάσια απεικονισμένο στη ζωγραφική του Μεξικάνου Ντιέγκο Ριβέρα.
Η οξύτητα με την οποία αυτές οι πολιτικές απόψεις διίσταντο μεταξύ τους στην Ισπανία, είναι μοναδικά ισπανική. Ποτέ κανείς δεν υπήρξε τόσο απολυταρχικός όσο οι Ισπανοί απολυταρχικοί. Οι αρετές και τα προνόμια του φιλελευθερισμού πουθενά αλλού δε διακηρύχθηκαν καλύτερα παρά όσο από τους Ισπανούς φιλελεύθερους. Οι ισπανοί αναρχικοί είναι οι μόνοι αναρχικοί στην Ευρωπαϊκή ιστορία που άφησαν τη σφραγίδα τους επάνω σε γεγονότα. Ακόμα και το 1936, υπήρχαν στα Κορτές -με εξαίρεση τους αναρχικούς που μποϋκοτάριζαν τις εκλογές- αντιπρόσωποι όλων των πολιτικοκοινωνικών θεωριών που αναφέρθηκαν πιο πάνω, ακόμα και των Αψβούργων -παρόλο που οι απόψεις τους ήταν τετρακοσίων ετών. Έτσι η ζωή στην Ισπανία ήταν το δοκιμαστήριο όπου δοκιμάζονταν οι πολιτικές ιδέες της Ευρώπης. Οι συνήγοροι κάθε ιδέας επιθυμούσαν να επιβάλουν τις δικές δικές τους αποκλειστικά απόψεις και να καταρρίψουν όλες τις άλλες τόσο βάναυσα και τόσο ολοκληρωτικά, όπως είχαν διωχθεί οι Μαυριτανοί και οι Εβραίοι τον 16ο αιώνα. Κάθε ομάδα επιθυμούσε να σταθεί εφάμιλλη του Ισπανού στρατηγού του 19ου αιώνα Ναρβάεθ, ο οποίος όταν το ρώτησαν, στο κρεβάτι του θανάτου που βρισκόταν, αν είχε συγχωρήσει τους εχθρούς του, απάντησε: "Τους εχθρούς μου; Δεν έχω. Τους σκότωσα όλους".
Συνεχίζουμε με κάποια στοιχεία για τη διαβόητη διεθνή επιτροπή μη-επέμβσης εξωτερικών δυνάμεων στον ισπανικό πόλεμο.
Στις 9 Σεπτεμβρίου επίσης συνεδρίασε για πρώτη φορά στο Λονδίνο η επιτροπή μη επεμβάσεως.
(...) Ο Γκράντι είχε λάβει οδηγίες από τον Τσιάνο "να κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να λάβει όλη η δραστηριότητα της επιτροπής απόλυτα πλατωνικό χαρακτήρα". Αργότερα ο Ρίμπεντροπ παραδεχόταν ασύστολα ότι καλύτερο όνομα για την επιτροπή μη-επεμβάσεως θα ήταν το "επιτροπή επεμβάσεως".
(...) Σχετικά με τους κομμουνιστές, ο Τορέζ στις 7 Σεπτεμβρίου προσπάθησε να πείσει τον Μπλουμ να αλλάξει την τακτική του σχετικά με τη βοήθεια στην Ισπανία. Παρόλο που απέτυχε, ανέλαβε την υποχρέωση να μην ψηφίσουν οι κομμουνιστές εναντίον της κυβερνήσεως στην Εθνοσυνέλευση.
Τα παρακάτω στοιχεία αφορούν το τεχνικό κομμάτι του πολέμου, που στη συγκεκριμένη περίπτωση αποδείχτηκε καθοριστικό, καθώς έμπλεκε με διάφορες πολιτικές ιδεοληψίες.
Στο τέλος του πρώτου δεκαημέρου του Οκτωβρίου η Δημοκρατία αντιμετώπισε για μια ακόμη φορά ήττες σε όλες τις πλευρές. Ο Λάργκο Καμπαγιέρο αρνήθηκε να κινητοποιήσει τη μεγάλη οικοδομική βιομηχανία της Μαδρίτης για να ανοίξουν χαρακώματα, με την πρόφαση ότι δεν υπήρχαν ούτε φτυάρια ούτε συρματοπλέγματα. Πρόσθεσε ότι οι Ισπανοί πρέπει να πολεμούν πίσω από τα δέντρα και ποτέ μέσα από τα χαρακώματα. Η Γαλλίδα δημοσιογράφος Σιμόν Τερύ έγραφε την παρατήρηση του Καμπαγιέρο: "Μα τι λοιπόν; Μήπως νομίζετε ότι οι Ισπανοί μπορούν συνεχώς να πολεμούν κάτω από τη γη; Σαν αρουραίοι;"
Με την αποτελεσματικότητα του καλά οργανωμένου κομμουνιστικού Πέμπτου Συντάγματος, οι κομμουνιστές πίεσαν τον Λάργκο Καμπαγιέρο να οργανώσει κανονικό στρατό, εκείνος όμως επέμενε ότι οι Ισπανοί είναι πολεμιστές - guerillas. Στρατολόγησε στις 30 Σεπτεμβρίου τις κλάσεις 1932 και 1933, αλλά προς μεγάλη οργή των κομμουνιστών, επέτρεψε στους στρατευομένους, εφόσον πρόκειται για αναρχικούς, να κατατάσσονται στις μονάδες της Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργατών. Οι κομμουνιστές ηγέτες κατέκριναν δριμύτατα τον πρωθυπουργό για τη σχολαστικότητά του, τη γραφειοκρατία ματαιοδοξία του, την προσήλωσή του στους παλιούς αναξιόπιστους στρατηγούς.
(...)
Πάντως, η πιο αξιοθαύμαστη από τις δημοκρατικές δυνάμεις στις Σιέρρες ήταν αυτή που ιδρύθηκε από το κομμουνιστικό κόμμα: το Πέμπτο Σύνταγμα. Ονομάστηκε έτσι από το γεγονός ότι οι κομμουνιστές ήθελαν να το οργανώσουν επάνω σε στρατιωτικές βάσεις, εμπνευσμένες από αυτές των τεσσάρων συνταγμάτων που αποτελούσαν τη φρουρά της Μαδρίτης, και να μη στηριχθούν στην επαναστατική και ενθουσιώδη απειθαρχία των μαχητικών οπαδών.
(....) Το Πέμπτο Σύνταγμα υιοθέτησε το σύστημα των πολιτικών κομισάριων, τους οποίους είχε χρησιμοποιήσει ο Κόκκινος Στρατός κατά το Ρωσικό εμφύλιο πόλεμο. Έργο τους βασικό ήταν να κατατοπίζουν ακριβώς τους στρατιώτες για ποιο λόγο πολεμούσαν.
Αν κρίνει κανείς από τα αποσπάσματα, μπορεί να σχηματίσει την εντύπωση πως ο συγγραφέας διάκειται θετικά απέναντι στους κομμουνιστές. Κάτι που δεν ισχύει ούτε κατά προσέγγιση, καθώς ο Τόμας στερείται της στοιχειώδους έστω αντικειμενικότητας και αξιοπιστίας σε κάποια σημεία. Κατά την περιγραφή της τακτικής στροφής των Λαϊκών Μετώπων πχ επιλέγει ως χαρακτηριστικό σημείο της θέσης του Ντιμιτρόφ το παρακάτω απόσπασμα, που μπορεί να πείθει τους Άγγλους αναγνώστες του, αλλά αμφιβάλλω αν έχει ειπωθεί πραγματικά ποτέ από το Βούλγαρο κομμουνιστή ηγέτη.
Είναι αναγκαία η δημιουργία ενός Λαϊκού Μετώπου, που θα συντονίσει μια κοινή δράση με τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Δεν μπορούμε άραγε να επιδιώξουμε την ένωση κομμουνιστών, σοσιαλδημοκρατών και καθολικών με τους υπόλοιπους εργάτες; Θυμηθείτε τον παλιό μύθο για την κατάκτηση της Τροίας. Οι πολιορκητές είχαν βρεθεί σε αδυναμία να πετύχουν τη νίκη, ως τη στιγμή που με τη βοήθεια του Δούρειου Ίππου κατόρθωσαν να φτάσουν στην καρδιά του εχθρικού στρατοπέδου. Κι εμείς λοιπόν, εργάτες-επαναστάτες, ας μη διστάσουμε να ακολουθήσουμε την ίδια τακτική.
Αντί επιλόγου, συμπεριλαμβάνω ένα απόσπασμα από τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του Ουράνη με τον τίτλο "Ισπανία". Ο Ουράνης περιγράφει όσα είδε σε ένα ταξίδι του στα χρόνια της δεύτερης ισπανικής δημοκρατίας, λίγο πριν τον εμφύλιο, και αποδίδει πολύ εύστοχα την κατάσταση στην οποία ζούσε η συντριπτική πλειοψηφία του αγροτικού πληθυσμού της χώρας.
Όσοι έχουν ένα μικροχώραφο κουτσοζούν, ίσαμε την ημέρα που μια καταστροφή συγκομιδής τους αναγκάζει να καταφύγουν στους τοκογλύφους για να αγοράσουν νέα σπορά. Από την ημέρα εκείνη το χωράφι τους είναι ξεγραμμένο. Το διατηρούν ονομαστικά κάμποσο καιρό, μοχθώντας να απαλλαγούν από το χρέος τους, χωρίς τοις εκατό, προσθέτονται ολοένα στο κεφάλαιο, μια νέα καταστροφή μεγαλώνει περισσότερο το χρέος, και φτάνει μια ημέρα που ο Καστιγιάνος χωρικός, όχι μόνο χάνει το χωράφι του, αλλά είναι κι αναγκασμένος να δίνει τα παιδιά του στον τοκογλύφο, για να τον δουλεύουν στην εποχή του θερισμού... Οι άλλοι, εκείνοι που δεν είχαν ποτέ τους χωράφι, δεν ξέρουν άλλη ζωή από το ξενοδούλεμα, με το μεροκάματο στα μεγάλα κτήματα. Το μεροκάματο αυτό είναι μεγαλύτερη από τη ζήτηση κι οι επιστάτες βρίσκουν πάντα λίγο που τους δίνουν με το άλλο. Συχνά όμως κι αυτό το λίγο οι καταστροφές της συγκομιδής το κάνουν προβληματικό.Στα άθλια καλύβια των πουέμπλος εγκαθίσταται η πείνα - η πραγματική πείνα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου