Οι «λενινιστές» της συμφοράς, η ΝΕΠ και οι «μεταβατικές» κοινωνίες

Τόσο στελέχη της ΝΔ όσο και η φασιστική Χρυσή Αυγή προσπαθούν να φορτώσουν την αντεργατική - αντιλαϊκή πολιτική της κυβέρνησης στο γεγονός ότι εφαρμόζει δήθεν «σοβιετική» πολιτική εκφράζοντας τον αντικομμουνισμό τους. Οι τελευταίοι στη συζήτηση για τον προϋπολογισμό έφτασαν να λένε ότι η πολιτική της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ - ΑΝΕΛ είναι «η ελληνική εκδοχή της Νέας Οικονομικής Πολιτικής»! Από την άλλη, η «Αυγή», σε πρόσφατο άρθρο της, διατείνεται ότι η ΝΕΠ «έχει θεμελιώδη σημασία για τις δυνατότητες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, όταν η επανάσταση επικρατεί σε σχετικά καθυστερημένες χώρες» και υποστηρίζει ότι ο Λένιν προειδοποιούσε «ενάντια στην πρόωρη εισαγωγή του σοσιαλισμού στο χωριό, με μια πολιτική καταναγκαστικής κολεκτιβοποίησης, την οποία θα εφαρμόσει αργότερα ο Στάλιν»¹. Και οι δυο πλευρές σκιαμαχούν «σε ξένο αχυρώνα», συκοφαντώντας το σοσιαλισμό.

Η προσπάθεια αξιοποίησης και διαστρέβλωσης της Ιστορίας του παγκόσμιου εργατικού κινήματος δεν αποτελεί φυσικά κάτι το καινούργιο. Από το 2015 κεντρικά στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ επιχειρούν προκλητικά να «συγκρίνουν» την αστική διαχείριση και την αστική τους κυβέρνηση, πολιτική μορφή της δικτατορίας του κεφαλαίου, με μια «επαναστατική διαδικασία». Προσπαθούν να εξομοιώσουν τη διαχειριστική πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ στο έδαφος του καπιταλισμού, την υπογραφή μνημονίων και τη στήριξη επενδυτικών σχεδίων των μονοπωλίων με τις προσωρινές και σαφώς οριοθετημένες υποχωρήσεις που έκανε η σοβιετική εξουσία τα πρώτα χρόνια μετά την ανατροπή του καπιταλισμού.
Αντίστοιχα, ο Τσίπρας, προσπαθώντας να εξαπατήσει το λαϊκό κόσμο και να συντηρήσει ένα κλίμα προσμονής απέναντι στη βάρβαρη πολιτική που ακολουθεί η κυβέρνησή του, δήλωσε, με περισσό κομπασμό, σε πρόσφατο συνέδριο: «Το πρώτο που πρέπει να κάνουμε, είναι να πιστέψουμε ότι τα πράγματα αλλάζουν (...) Κάποτε ο Λένιν, μιλώντας σε νέους σοσιαλιστές στην εξορία, είπε ότι η επανάσταση θα γινόταν, αλλά η δική του γενιά δεν θα την προλάβαινε. Ηταν Ιανουάριος του 1917. Εννιά μήνες αργότερα, ο Λένιν βρισκόταν στην Πετρούπολη και η επανάσταση ήταν γεγονός. Το λέω αυτό για να αποδείξω ότι η δυναμική εξέλιξη των πραγμάτων δεν είναι πάντα γραμμική».
Πρόκειται για μια ακόμα μεγάλη απάτη από αυτές που μας έχουν συνηθίσει.
Προκειμένου να οδηγηθεί τελικά στην επανάσταση, ο Λένιν δεν σχημάτισε κυβέρνηση στο έδαφος του καπιταλισμού και δεν υπέγραψε «μνημόνια» με το διεθνές και το εγχώριο κεφάλαιο, αντίθετα έδινε τα πάντα για την οργάνωση ενός επαναστατικού κινήματος ενάντια στον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι δεν αγωνίζονταν για «να αποκτήσει νέο περιεχόμενο η [αστική] δημοκρατία». Εθεταν ξεκάθαρα το δίλημμα: Αστική ή προλεταριακή δημοκρατία;
Επισημαίνουμε ότι και μια σειρά ΚΚ επιχειρούν να θεωρητικοποιήσουν την παρέκκλισή τους στα ζητήματα της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού, υποστηρίζοντας και αυτά ότι η ΝΕΠ είχε δήθεν μακρόπνοο και υποχρεωτικό για κάθε χώρα και χρονική συγκυρία χαρακτήρα, ότι οι μηχανισμοί της αγοράς και των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων πρέπει να αποτελούν βασικό και μακροπρόθεσμο εργαλείο στη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι εδώ το ίδιο το ΚΚΣΕ στα χρόνια της λεγόμενης «περεστρόικα», αλλά και το ΚΚ Κίνας σήμερα. Η σωστή κατανόηση του χαρακτήρα της ΝΕΠ, όπως αυτός είχε προσδιοριστεί με σαφήνεια από τον Λένιν και την ηγεσία του Μπολσεβίκικου Κόμματος, αποτελεί αναντικατάστατο θεωρητικό όπλο προκειμένου να αποκρούονται παρόμοιες αντιλήψεις.

Ο πραγματικός χαρακτήρας της ΝΕΠ

Η υιοθέτηση της ΝΕΠ από το 10ο Συνέδριο του ΚΚΡ (μπ.) σηματοδότησε έναν αναγκαστικό, προσωρινό ελιγμό της πολιτικής του εργατικού κράτους. Ο μακρόχρονος εμφύλιος πόλεμος και η ιμπεριαλιστική επέμβαση, σε συνδυασμό με την αποδιοργάνωση που είχε προκαλέσει ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος, είχαν καταβαραθρώσει την αγροτική παραγωγή στο μισό της προεπαναστατικής. Μια ανάλογη κατάσταση στη σοσιαλιστική βιομηχανία φανέρωνε την προσωρινή αδυναμία της εργατικής εξουσίας να εξασφαλίσει τον αναγκαίο όγκο προϊόντων για μια άμεση (κομμουνιστική) κατανομή στο χωριό. Τα μέτρα αναγκαστικής παράδοσης όλης της αγροτικής παραγωγής στη σοβιετική εξουσία δεν μπορούσαν να συνεχιστούν, έτσι αντικαταστάθηκαν από το «φόρο σε είδος», έτσι ώστε ένα μεγαλύτερο κομμάτι της παραγωγής να μένει στη διάθεση του αγρότη.
Η ΝΕΠ σήμαινε αντικειμενικά τη διατήρηση των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων στην πόλη και την ύπαιθρο, κάτω από τον καθοδηγητικό έλεγχο της σοβιετικής εξουσίας. Οι μπολσεβίκοι στις επεξεργασίες τους δεν θεωρούσαν τη ΝΕΠ ως κάποιο ενδιάμεσο κοινωνικοοικονομικό σύστημα, ως νομοτελειακό χαρακτηριστικό της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, αλλά ως μια προσωρινή, σύντομη περίοδό της, που έδινε ένα πολύτιμο χρονικό περιθώριο για την ανάκαμψη της σοσιαλιστικής βιομηχανίας. Μια τέτοια ανάκαμψη θα επέτρεπε στην εργατική εξουσία να δώσει στη μικρομεσαία αγροτιά εκείνη την υλικοτεχνική υποδομή (τρακτέρ, θεριζοαλωνιστικές μηχανές, λιπάσματα κ.τ.λ.) που θα την έπειθε, μέσα από την ίδια της την πείρα, να περάσει στο δρόμο της μεγάλης, συλλογικής καλλιέργειας της γης. Ο διακηρυγμένος απώτερος στόχος ήταν να διευκολυνθεί στην πράξη η επέκταση των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής.
Ομως, από την ίδια της τη φύση (επέκταση των μηχανισμών της αγοράς), η ΝΕΠ περιέκλειε αντιφάσεις και δημιουργούσε σημαντικούς κινδύνους για πισωγύρισμα της επανάστασης, μέσα και από την ενίσχυση κοινωνικών στρωμάτων που θα είχαν άμεσο υλικό συμφέρον να υπονομεύσουν και να ανατρέψουν την εργατική εξουσία. Τα προβλήματα αυτά, που από την αρχή επισημάνθηκαν από τον Λένιν, δεν μπορούσαν να αντιμετωπιστούν αυθόρμητα, μέσα από τη λειτουργία των νόμων της αγοράς, αλλά απαιτούσαν την ταξική πολιτική του εργατικού κράτους και την επιδέξια κλιμάκωση της ταξικής πάλης. Οι μπολσεβίκοι κατανοούσαν τις στοχεύσεις και τους κινδύνους της ΝΕΠ. Ενα μόλις χρόνο μετά την εφαρμογή της, στο 11ο Συνέδριο του Κόμματος το 1922, ο Λένιν ήδη μιλούσε για «σταμάτημα της υποχώρησης» και για «προετοιμασία (οικονομική) της επίθεσης ενάντια στο ιδιωτικό κεφάλαιο».²

Τα αποτελέσματα της ΝΕΠ και η επαναστατική διέξοδος

Το σύντομο χρονικό διάστημα πλήρους εφαρμογής της ΝΕΠ (1921-1927) έδωσε, σύμφωνα με τους σχεδιασμούς των μπολσεβίκων, το κρίσιμο περιθώριο για την ανόρθωση και αναδιοργάνωση της σοσιαλιστικής βιομηχανίας. Επέτρεψε το στέριωμα της συμμαχίας της εργατικής τάξης με τη μικρή και μεσαία αγροτιά, υπό τον καθοδηγητικό ρόλο της πρώτης. Ταυτόχρονα, όμως, σηματοδότησε και μια όξυνση της πάλης ανάμεσα στα καπιταλιστικά και τα σοσιαλιστικά στοιχεία της οικονομίας, με σημείο καμπής τα χρόνια 1926-1927. Το 15ο Συνέδριο του Κόμματος των Μπολσεβίκων έκανε την εκτίμηση ότι «το προτσές ανάπτυξης των καπιταλιστικών στοιχείων στην ύπαιθρο έχει αισθητά ενισχυθεί τα τελευταία χρόνια (...) το θεμελιώδες ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης του χωριού έγκειται στο γεγονός ότι τα οφέλη της μεγάλης κλίμακας οικονομίας βρίσκονται σήμερα από τη μεριά των εύπορων - κουλάκικων στοιχείων... Αυτή είναι η βασική οικονομική αντίφαση στο χωριό, από την οποία πρέπει να βρούμε μια διέξοδο για τους φτωχούς και μεσαίους αγρότες»³.
Πάνω σε αυτό το έδαφος έγινε οξυμένη και πολύπλευρη διαπάλη στις γραμμές του Κόμματος μεταξύ της επαναστατικής πτέρυγας που βρισκόταν στην ηγεσία και διάφορων οπορτουνιστικών αντιλήψεων, που με τον έναν ή τον άλλο μανδύα αντανακλούσαν τη μικροαστική πίεση στις γραμμές του Κόμματος.
Τόσο οι τροτσκιστές που υποτιμούσαν τις δυνατότητες συμπόρευσης της εργατικής τάξης με τα εργαζόμενα στρώματα της αγροτιάς, υπερτιμώντας τα προβλήματα καθυστέρησης, όσο και η λεγόμενη δεξιά παρέκκλιση που υποστήριζε ανοιχτά τις εμπορευματοχρηματικές σχέσεις και την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, συνέκλιναν από διαφορετικούς δρόμους στην άρνηση της δυνατότητας οικοδόμησης του σοσιαλισμού στη χώρα. Και οι δύο αντέδρασαν στις αποφάσεις άρσης των μέτρων της ΝΕΠ.
Η ηγεσία του Κόμματος εντόπισε με ενάργεια το βασικό πρόβλημα (ότι η κατατεμαχισμένη αγροτική παραγωγή δεν είχε τα πλεονεκτήματα που έδινε η μεγάλη ενωμένη κοινωνικοποιημένη βιομηχανία) και τη διέξοδο από αυτό, με «τη βαθμιαία σταθερή συνένωση των μικρών και πολύ μικρών αγροτικών νοικοκυριών» - όπως σημείωνε ο Στάλιν στο 15ο Συνέδριο του ΠΠΚ (μπ.) - μέσω της πολιτικής της κολεκτιβοποίησης. Προσφέροντας στα κολχόζ γεωργικά μηχανήματα, τρακτέρ και επιστημονικές μεθόδους παραγωγής. Ετσι μεθοδικά και αποφασιστικά κόπηκε ο «γόρδιος δεσμός» των αντιφάσεων της ΝΕΠ.
Η κολεκτιβοποίηση, βάζοντας το έδαφος της συλλογικής καλλιέργειας της γης και στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτησίας πάνω στη γη και στα μέσα παραγωγής, ήταν βήμα προς τα μπρος. Επέτρεψε την ανάπτυξη της παραγωγικότητας, την καλύτερη τροφοδοσία των πόλεων με αγροτικά προϊόντα, οδήγησε στην εξάλειψη των πλούσιων αγροτών που δυνάστευαν τα χωριά (κουλάκοι) και αποτελούσαν μια από τις βασικές εχθρικές δυνάμεις προς τη σοβιετική εξουσία.

Σοσιαλισμός ή «μεταβατική κοινωνία»;

Οι λαθροχειρίες σχετικά με το χαρακτήρα και τους στόχους της ΝΕΠ αξιοποιούνται συχνά για να υποστηριχτεί η αναγκαιότητα μιας «μεταβατικής» εποχής - κοινωνίας, που θα προετοιμάζει δήθεν το πέρασμα στο σοσιαλισμό. «Eίναι λαθεμένη η προσέγγιση, που υποστηρίζει την ύπαρξη "μεταβατικών κοινωνιών", με ξεχωριστά χαρακτηριστικά, τόσο σε σχέση με τον καπιταλισμό, όσο και σε σχέση με το σοσιαλισμό. Στη βάση αυτής της θεώρησης ερμηνεύεται λαθεμένα η ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων στην Κίνα και το Βιετνάμ ως μεταβατική "πολυτομεακή κοινωνία"».⁴ Ανάμεσα στον καπιταλισμό και την ανώριμη φάση του κομμουνιστικού σχηματισμού (σοσιαλισμός) δεν μπορεί να μεσολαβήσει κάποιο αυτοτελές στάδιο με τα δικά του χαρακτηριστικά και νομοτέλειες, μια «μεταβατική περίοδος», ως ιστορική φάση πλήρως διακριτή και ξέχωρη τόσο από τον καπιταλιστικό, όσο και από τον κομμουνιστικό σχηματισμό. Τέτοιες αντιλήψεις και πρακτικές ανοίγουν διάπλατα τις πόρτες στην ενίσχυση των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων, στην ανάπτυξη και το γιγάντωμα αστικών στρωμάτων και τελικά στην πλήρη επικράτηση της αντεπανάστασης. Αντιβαίνουν στη λενινιστική αντίληψη που τόνιζε την αναγκαιότητα πάλης ενάντια στη μικροεμπορευματική παραγωγή, την οργάνωση της παλλαϊκής καταγραφής και του ελέγχου της παραγωγής και της κατανομής. Τα καθήκοντα αυτά εντάσσονταν από τον Λένιν (ήδη από το 1918) «στον τομέα της οικονομικής οικοδόμησης του σοσιαλισμού».⁵
Παραγνωρίζουν όμως κατάφωρα και την ίδια την ιστορική πείρα από την ανάπτυξη και την τελική επικράτηση της αντεπανάστασης στη Σοβιετική Ενωση και στις άλλες χώρες του σοσιαλισμού, με χαρακτηριστικό σημείο οπορτουνιστικής στροφής το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1956. Το γεγονός ότι «η όλο και μεγαλύτερη ανάμειξη των στοιχείων της αγοράς στην άμεσα κοινωνική παραγωγή του σοσιαλισμού την αποδυνάμωνε. Οδήγησε σε πτώση της δυναμικής της σοσιαλιστικής ανάπτυξης. Ενισχύθηκε το βραχυπρόθεσμο ατομικό και ομαδικό συμφέρον (με αύξηση της διαφοροποίησης του εργασιακού εισοδήματος μεταξύ των εργαζομένων σε κάθε επιχείρηση, αυτών και του μηχανισμού διεύθυνσης, μεταξύ διαφορετικών επιχειρήσεων) σε βάρος των γενικών κοινωνικών συμφερόντων. Δημιουργήθηκε στην πορεία το κοινωνικό έδαφος για να ανδρωθεί και να επικρατήσει, τελικά, η αντεπανάσταση με όχημα την περεστρόικα».⁶
Σήμερα, φυσικά, οι αντικειμενικές συνθήκες στην Ελλάδα είναι σημαντικά διαφορετικές από αυτές στην προεπαναστατική Ρωσία ή στη Σοβιετική Ενωση της δεκαετίας του 1920. Η σημαντική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στο πλαίσιο του καπιταλισμού εξασφαλίζει μια βιομηχανική παραγωγική βάση που θα μπορεί να τροφοδοτήσει, σε συνθήκες εργατικής εξουσίας, με πολύ μεγαλύτερη επάρκεια τις ανάγκες της εκμηχανισμένης και συλλογικά οργανωμένης μεγάλης αγροτικής παραγωγής. Η αγροτιά συνιστά ένα συντριπτικά μικρότερο ποσοστό του πληθυσμού. Επιπλέον, όπως τονίζεται και στο Πρόγραμμα του ΚΚΕ, «η ελληνική πραγματικότητα δεν απαιτεί αναδιανομή της γης. Οι μη κατέχοντες γη καλλιεργητές θα εργάζονται στις σοσιαλιστικές μονάδες αγροτικής, γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής. Το μέτρο της κοινωνικοποίησης της γης αποκλείει τη δυνατότητα συγκέντρωσης της γης, την αλλαγή χρήσης και εμπορευματοποίησή της από τους ατομικούς ή συνεταιρισμένους αγροτοπαραγωγούς».
Παραπομπές:
1. Χ. Κεφαλής, «Η επαναστατική σκέψη και το έργο του Λένιν»
2. Β. Ι. Λένιν, «Πολιτική Εκθεση Δράσης της ΚΕ του ΚΚΡ (μπ.)», Απαντα, τόμος 45, σελ. 86, 413.
3. Β. Μολότοφ, εισήγηση στο 15ο Συνέδριο.
4. «Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα με επίκεντρο την ΕΣΣΔ. Η αντίληψη του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό», Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ.
5. Β. Ι. Λένιν, «Εξι θέσεις για τα άμεσα καθήκοντα της Σοβιετικής εξουσίας», Απαντα, τόμος 36, σελ. 278.
6. Οπως στο 4.

Του Βασίλη ΟΨΙΜΟΥ*
*Ο Βασίλης Οψιμος είναι μέλος του Τμήματος Οικονομίας της ΚΕ του ΚΚΕ