Το κίνημα του 1909 στο Γουδί

Ο Νικόλαος Ζορμπάς (πίνακας Εθνικού Ιστορικού Μουσείου)

«Ανδρες με τα γερά κορμιά -εσάς λέω του Συνδέσμου λεβέντες!- νέοι με τα γελαστά χρώματα και την αστραπή στο μάτι, πού είσθε;.. Εχω τόσον καιρό (μέρες έσβησαν, έφυγαν μήνες) σας καρτερώ και μαζί μου ο Λαός, βάνω τ' αυτί μου κι ακροάζομαι τον ερχομό σας, για τον ερχομό σας ακροάζεται το έθνος, το ρυθμικό βηματισμό σας προσμένει η ονειροπλέχτρα Φυλή. Σας είδε μιαν αυγή σαν όνειρο τερπνό μέσ' στον βαρύ τον ύπνο της και πήδησε ξαφνιασμένη κι απορούσα. Εκεί στον κάμπο του Γουδί σάλεψαν ίσκιοι, στο σκοτάδι το βαθύ άστραψαν θυμοί - έτριξαν προγονικά κόκαλα. Και την αυγή, την ώρα που ο ήλιος έβγαινεν αντίκρυ, αψύς και θυμωμένος, αποφασισμένος να φτάσει στο βασίλεμά του, χαλώντας κάθ' εμπόδιο, σας είδε με το ντουφέκι στο πλευρό, ορκισμένους να κάμετε πατρίδα ή να χαθείτε!.. Σας είδε και στέναξε: Σώθηκα!... Μα από τότε δε σας βλέπει πουθενά! Τι γινήκατε;»
Ανδρέας Καρκαβίτσας¹

Η νύχτα της 14ης προς 15η Αυγούστου του 1909 για τη μικρή Αθήνα των 80.000 κατοίκων ήταν ξεχωριστή. Από νωρίς κυκλοφορούσε η φήμη πως η εκδήλωση στρατιωτικού κινήματος ήταν ζήτημα ωρών κι όντως τα πράγματα δεν είχαν διαφορετικά. Εκείνη τη νύχτα, λοιπόν, άμαξες και στρατιωτικά ιππήλατα οχήματα κουβαλούσαν ασταμάτητα αξιωματικούς και στρατιώτες στο Γουδί, στο χώρο δηλαδή που τότε βρίσκονταν οι εγκαταστάσεις της φρουράς των Αθηνών. Με την ανατολή του ηλίου στο πεδίο ασκήσεων του στρατοπέδου βρίσκονταν συγκεντρωμένοι 449 αξιωματικοί, 2.546 στρατιώτες και ναύτες και 67 χωροφύλακες, όλοι οπλισμένοι, διαθέτοντας επιπλέον και 22 πυροβόλα². Οι συγκεντρωμένες στρατιωτικές δυνάμεις διακήρυξαν την αντίθεσή τους προς την κυβέρνηση της χώρας εκφράζοντας ταυτόχρονα την υποστήριξή τους προς το πρόγραμμα του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», στις εντολές του οποίου υπάκουαν. Τα αίτια που προκάλεσαν το στρατιωτικό κίνημα, όπως τα περιέγραψε αργότερα στα απομνημονεύματά του ο αρχηγός του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» Ν. Ζορμπάς ήταν³: «Η Βουλευτοκρατία και η συναλλαγή, η οικονομική δυσπραγία ένεκα της πλημμελούς φορολογίας, επιβαρυνούσης ιδίως τας λαϊκάς τάξεις, η κακή απονομή της δικαιοσύνης και η έλλειψις δημοσίας ασφαλείας, ο ατυχής πόλεμος του 1897, το Κρητικόν ζήτημα και το απαράσκευον του κράτους προς οιανδήποτε πολεμικήν δράσιν».

Συλλαλητήριο στις 14 Σεπτέμβρη του 1909 για να στηριχτούν οι σκοποί του κινήματος (πίνακας Εθνικού Ιστορικού Μουσείου)

Την ίδια ημέρα, στις 15 Αυγούστου, δημοσιεύτηκε στον Τύπο και το πρόγραμμα των κινηματιών. Πριν όμως αναφερθούμε σ' αυτό, χρειάζεται να δούμε με περισσότερες λεπτομέρειες τι ήταν ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος», η οργάνωση δηλαδή στην οποία υπάκουαν οι ξεσηκωμένοι στρατιωτικοί.

Ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος»

Η ύπαρξη του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» έγινε ευρύτερα γνωστή στις 25 Ιουνίου του 1909 όταν ο φρούραρχος Αθηνών, συνταγματάρχης Σχινάς, εισέβαλλε απρόσκλητος στο σπίτι του υπολοχαγού Χατζημιχάλη, την ώρα που πραγματοποιούσαν συνωμοτική σύσκεψη 181 αξιωματικοί - μέλη της οργάνωσης, απ' όλα τα όπλα και μέχρι του βαθμού του συνταγματάρχη. Ομως η οργάνωση αυτή είχε προϊστορία... Γράφει ο στρατηγός Θ. Πάγκαλος στα απομνημονεύματα του⁴: «Τον Οκτώβριον του 1908 συνήλθεν εις την οικίαν μου, επί της οδού Αριστοτέλους 37, ολιγάριθμος ομάς υπολοχαγών και ανθυπολοχαγών όπως συσκεφθώμεν περί του τρόπου ενεργείας προς αντιμετώπισιν της καταστάσεως. Μετά πολύωρον συζήτησιν απεφασίσαμεν τότε κατά πλειοψηφίαν ότι έπρεπε να συγκροτηθή Στρατιωτικός Σύνδεσμος, ο οποίος να επιβάλη Κυβέρνησιν έξω των κομμάτων, ήτις, υπό την επίβλεψιν του Συνδέσμου, να έχη δικτατορικήν εξουσίαν όπως προβή τάχιστα ''εις ανασυγκρότησιν των ενόπλων δυνάμεων της χώρας κατά ξηράν και κατά θάλασσαν'' ως ανεγράφετο εις το αρχικόν σχέδιον του οικείου πρωτοκόλλου... Ούτω τον Οκτώβριο του 1908 ιδρύετο ο Σ.Σ. (σ.σ. Στρατιωτικός Σύνδεσμος) και ουχί τον Αύγουστο του 1909 ως ανεγράφεται υπό πάντων ανεξαιρέτως όσοι ησχολήθησαν με την ιστορία του ''Γουδί'' πλανηθέντες εκ της κατά Ιούνιον του 1909 πρώτης εμφανίσεως αυτού εν την οικία Χατζημιχάλη».

Συμβολισμός των σκοπών του κινήματος και της λαϊκής του στήριξης. Η Ελλάδα χτυπά το τέρας του παλαιοκομματισμού ενώ επευφημείται από το στρατό και το λαό (πίνακας Εθνικού Ιστορικού Μουσείου)

Στην πραγματικότητα βέβαια, η συνωμοτική ομάδα των στρατιωτικών για την οποία κάνει λόγο ο Πάγκαλος δεν ήταν η μόνη που δρούσε στο στράτευμα, αν και σ' αυτή ανήκει η τιμή ότι έδωσε στην όλη στρατιωτική συνωμοτική οργάνωση το ιστορικό όνομα «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» και προηγήθηκε της συγκρότησης άλλων ομάδων, γεγονός που επιβεβαιώνεται από διάφορες ιστορικές πηγές⁵. Για την ακρίβεια μετά την ομάδα του Πάγκαλου, ομάδα συγκρότησαν τόσο οι λοχαγοί, όσο και οι υπαξιωματικοί. «Το Καλοκαίρι του 1909- γράφει ο Τ. Βουρνάς⁶- εξελίσσονται στο στρατό τρεις παράλληλες συνωμοτικές κινήσεις: των υπαξιωματικών, των ανθυπολοχαγών και των λοχαγών».
Ολες αυτές οι ομάδες, παρά τις διαφορές αντιλήψεων που είχαν μεταξύ τους, μπόρεσαν να βρουν μια κοινή γραμμή πλεύσης, αρχής γενομένης από τη σύσκεψη, που προαναφέραμε, στο σπίτι του υπολοχαγού Χατζημιχάλη. Στη συνέχεια συγκρότησαν 15μελή προσωρινή Διοικούσα Επιτροπή από έξι λοχαγούς κι εννέα κατώτερους, που όμως όταν απέκτησε μονιμότερα χαρακτηριστικά και ξανασχηματίστηκε την αποτελούσαν 7 λοχαγοί και 2 υπολοχαγοί γεγονός που σήμαινε μια μετατόπιση της ηγεσίας προς τις ανώτερες τάξεις των αξιωματικών⁷. Η Διοικούσα Επιτροπή κατέληξε στο οριστικό πρωτόκολλο του Συνδέσμου, ενώ στις αρχές Αυγούστου 1909 η οργάνωση απέκτησε γενικό αρχηγό το συνταγματάρχη του Πυροβολικού Ν. Ζορμπά. Γράφει γι' αυτόν ο Γ. Κορδάτος⁸: «Ηταν τίμιος, μυαλωμένος και σαν αξιωματικός και άνθρωπος είχε καλή φήμη. Δεν έκανε όμως για αρχηγός. Οι επαναστάσεις που χαράζουν καινούριους δρόμους βρίσκουν και τον κατάλληλο αρχηγό... Ανάμεσα όμως στους αξιωματικούς δεν υπήρχε τότε άλλος που να έχει κύρος και να είναι σεβαστός. Ο Ζορμπάς ήταν ο καλύτερος. Ο καλύτερος όμως ως την ώρα που η επανάσταση βρισκόταν στην οργανωτική περίοδο. Από τη στιγμή όμως που άρχισε η δράση δεν ήταν ο κατάλληλος».
Χωρίς αμφιβολία ο Κορδάτος έχει απόλυτα δίκιο όσον αφορά την αδυναμία του Ζορμπά να ηγηθεί μιας ριζοσπαστικής επανάστασης, αλλά αν ο Ζορμπάς ήταν πρόβλημα -και μάλιστα μέγιστο- αυτό αφορούσε και την περίοδο της προπαρασκευής. Για να είμαστε ακριβείς, ο Ζορμπάς ήταν ο καταλληλότερος αρχηγός για να εκφράσει τους συμβιβασμούς που είχαν συντελεστεί μεταξύ των ομάδων των στρατιωτικών που συγκρότησαν το «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» στην τελική του μορφή και πραγματοποίησαν το κίνημα. Οι συμβιβασμοί αυτοί είχαν προκαλέσει υποχώρηση των ριζοσπαστικών στοιχείων, γεγονός που φαίνεται ξεκάθαρα στο πρόγραμμα που έδωσαν οι κινηματίες στη δημοσιότητα στις 15 Αυγούστου.

Το πρόγραμμα των κινηματιών και οι επιτυχίες τους

Στο πρόγραμμά τους οι κινηματίες ξεκαθάριζαν χωρίς περιστροφές ότι: Δεν επιδίωκαν να καταργήσουν τη δυναστεία των Γλύξμπουργκ ή να αντικαταστήσουν το βασιλιά. Δεν επιδίωκαν επίσης ούτε την εγκαθίδρυση στρατοκρατίας ή την αλλαγή του Συνάγματος, ούτε την κατάργηση της κυβέρνησης, ούτε την αύξηση ή την απομάκρυνση στελεχών των Ενοπλων Δυνάμεων. Με άλλα λόγια δήλωναν πλήρη σεβασμό στις δομές του, ισχύοντος, καθεστώτος. Τι επομένως ζητούσαν;
Εξέφραζαν την παράκληση να απομακρυνθούν από το στράτευμα ο διάδοχος του θρόνου Κωνσταντίνος και οι πρίγκιπες Νικόλαος, Χριστόφορος και Ανδρέας, καθώς και ο επίδοξος διάδοχος Γεώργιος. Επίσης με το ίδιο ύφος ζητούσαν στο μέλλον οι υπουργοί των Στρατιωτικών και των Ναυτικών να προέρχονται από τους εν ενεργεία ανωτέρους αξιωματικούς ή απ' αυτούς που βρίσκονταν σε διαθεσιμότητα. Ακόμη διατύπωναν την ευχή όπως «ο σχεδόν πενόμενος λαός ν' ανακουφισθή εκ των επαχθών φόρων». Τέλος υπέβαλλαν ένα πρόγραμμα στρατιωτικής οργάνωσης των κατά ξηρά και θάλασσα δυνάμεων, το οποίο βεβαίως, εκτός ορισμένων καινοτομιών που περιείχε, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί και ιδιαίτερα τολμηρό⁹.
Απ' όποια πλευρά κι αν εξετάσει κανείς το θέμα, το κίνημα στο Γουδί κάθε άλλο παρά είχε πρόγραμμα ριζοσπαστικών αλλαγών για την ελληνική πραγματικότητα εκείνης της εποχής. Εντούτοις οι δυνατότητες για τέτοιες αλλαγές υπήρξαν μεγάλες και οι συνθήκες υπερώριμες. Οι επιτυχίες του κινήματος από την πρώτη στιγμή της εκδήλωσής του το φανερώνουν, όπως άλλωστε εμφανής είναι και η σαθρότητα της καθεστηκυΐας, μέχρι τη στιγμή που εκδηλώθηκε το κίνημα, τάξης πραγμάτων.
Το κίνημα, χωρίς να το επιδιώξει, με το που εκδηλώθηκε συμπαρέσυρε σε πτώση την κυβέρνηση του Δ. Ράλλη, ενώ υποχρέωσε τα ανάκτορα να αποδεχτούν ένα από τα βασικά του αιτήματα, που ήταν η απομάκρυνση του διαδόχου και των πριγκίπων από το στράτευμα. Στο μεταξύ, μέρα με τη μέρα οι κινηματίες συγκέντρωναν γύρω τους ευρεία λαϊκή υποστήριξη. Στις 14 Σεπτέμβρη 1909 ο λαός της Αθήνας και του Πειραιά με συλλαλητήριο εξέφρασαν την υποστήριξή τους στο κίνημα, διατυπώνοντας αληθινά ριζοσπαστικές διεκδικήσεις για την εποχή, όπως: Επιβολή φόρου στο εισόδημα, προστασία της παραγωγής, μεταβολή των υπαλλήλων σε υπηρέτες του λαού, βελτίωση της θέσης των εργατών, καταδίκη της τοκογλυφίας¹⁰. Παρ' όλα αυτά η ηγεσία του Συνδέσμου κάθε άλλο παρά εκμεταλλεύεται την υποστήριξη και το ριζοσπαστισμό των μαζών. Συντηρητική φύσει και θέση αναζητεί το συμβιβασμό με την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων, επιδιώκοντας μικροαλλαγές. Για να καταλάβουμε τις αιτίες που συνέβαινε αυτό οφείλουμε να σταθούμε στο χαρακτήρα του κινήματος.

Ο χαρακτήρας του κινήματος στο Γουδί

Στους ιστορικούς είναι ευρέως διαδεδομένη η άποψη πως το κίνημα στο Γουδί ήταν ένα κίνημα αστικό. Ο Κορδάτος για παράδειγμα χαρακτηρίζει τους αξιωματικούς του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» ως «εμπροσθοφυλακή της αστικής τάξης που από τις ιδιομορφίες της εθνικής οικονομίας μας δεν είχε ακόμα ανδρωθεί ώστε μόνη της να βγάλει από τη μέση τον παλαιοκομματισμό και να χαράξει νέα κοινωνική πολιτική»¹¹. Ο Γ. Βεντήρης χωρίς περιστροφές μιλάει για αστική επανάσταση και δε διστάζει να ισχυριστεί πως μετά το Γουδί προέκυψε το αστικό - εθνικό κράτος, με ηγέτη τον Ελ. Βενιζέλο¹². Ο Θ. Πάγκαλος μιλάει για δυσφορία και αγανάκτηση που ήταν «έκδηλος και σφοδρά εις όλας τας κοινωνικάς τάξεις» ώστε «και οι πλέον αδιάφοροι και απαθείς δεν ήτο δυνατόν να μην εξεγερθούν»¹³. Στο ίδιο πνεύμα ο στρατηγός Στ. Σαράφης σημειώνει ότι «η επανάσταση αυτή επιβλήθηκε γιατί είχε λαϊκό υπόβαθρο»¹⁴, ενώ ο Σπ. Μελάς κάνει λόγο για ακράτητη λαϊκή αγανάκτηση¹⁵.
Εν πάση περιπτώσει, η πλειοψηφία των ιστορικών και μελετητών δέχεται ότι το κίνημα εδραζόταν σε κοινωνικές - ταξικές αντιθέσεις. Ορισμένοι, βέβαια, έχουν την εντελώς αντίθετη άποψη, όπως ο Π. Καρολίδης που ισχυρίζεται¹⁶ ότι στην ελληνική κοινωνία «διάκριση με κοινωνικά κριτήρια δεν έγινε ποτέ»!!!
Χωρίς αμφιβολία το κίνημα στο Γουδί εξέφραζε την έντονη και για πολλά χρόνια συσσωρευμένη λαϊκή αγανάκτηση στην καθεστηκυία τάξη πραγμάτων του αστικοτζαμπασιδισμού, της συμμαχίας δηλαδή των ανώτερων στρωμάτων της αστικής τάξης με την τάξη των τσιφλικάδων. Δεν επρόκειτο όμως για επανάσταση με την επιστημονική έννοια του όρου, που πολύ απλά σημαίνει το πέρασμα της εξουσίας από τα χέρια μιας τάξης στα χέρια κάποιας άλλης. Το κίνημα στο Γουδί ήταν ένα αστικό κίνημα με ευρεία λαϊκή υποστήριξη, που έφερε μια αλλαγή στον εσωτερικό συσχετισμό του κοινωνικού μπλοκ εξουσίας, ενισχύοντας ακόμη περισσότερο την αστική τάξη έναντι των φεουδαρχών. Σε καμία όμως περίπτωση δεν μπορούσε να προχωρήσει περισσότερο, δεδομένης και της αδυναμίας, τότε, του λαϊκού παράγοντα να παίξει πρωτόβουλο και ανεξάρτητο ρόλο στις εξελίξεις. Την κατάσταση αυτή σφραγίζει η είσοδος του Ελευθερίου Βενιζέλου στην ελληνική πολιτική σκηνή, ο οποίος καλείται από το «Στρατιωτικό Σύνδεσμο», στα τέλη του 1909, να έρθει, στην τότε Ελλάδα, από την Κρήτη που δεν είχε ακόμη ενσωματωθεί στην ελληνική επικράτεια. «Η άφιξή του --γράφει ο Σβορώνος¹⁷-- ανοίγει νέα περίοδο στην ελληνική Ιστορία». Μια περίοδο --θα προσθέταμε εμείς-- που χρειαζόταν απαραίτητα το κίνημα του Γουδιού για ν' ανοίξει.
1) Α. Καρκαβίτσα: «Σάλπισμα», Εφημερίδα «ΧΡΟΝΟΣ», 16/10/1909, Σπ. Μελά: «Η Επανάσταση του 1909», εκδόσεις Μπίρης, σελ. 348
2) Γ. Ασπρέα: «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος», εκδόσεις Χρήσιμα Βιβλία, τόμος Γ' σελ. 111. Ο στρατηγός Θ. Πάγκαλος, στα απομνημονεύματά του λέει πως στο Γουδί, την 15η Αυγούστου 1909 είχαν συγκεντρωθεί 400 περίπου ένοπλοι αξιωματικοί, δύο πλήρεις πυροβολαρχίες, ένα σύνταγμα ιππικού (250 σπάθες) και 2.500 οπλίτες διαφόρων όπλων. Αντίθετα ο Αλ. Μαζαράκης μιλάει για 250 αξιωματικούς και 2.000 περίπου οπλίτες.
3) Νικολάου Ζορμπά: «Απομνημονεύματα», στο «Τα φοβερά ντοκουμέντα: Γουδί το κίνημα του 1909», εκδόσεις Φυτράκη, σελ. 165
4) Αντιστράτηγου Θ. Πάγκαλου: «Τα απομνημονεύματά μου 1897- 1947», εκδόσεις ΑΕΤΟΣ Α.Ε., Αθήναι 1950, σελ. 46- 47
5) Γ. Δερτιλή: «Κοινωνικός Μετασχηματισμός και Στρατιωτική Επέμβαση 1880- 1909», εκδόσεις Εξάντας, σελ. 168
6) Τ. Βουρνά: «Ιστορία της νεότερης Ελλάδας 1821- 1909», εκδόσεις Τολίδη, σελ. 596
7) «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΔ', σελ. 260 και αντιστράτηγου Θ. Πάγκαλου, στο ίδιο σελ. 690- 61
8) Γ. Κορδάτου: «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», εκδόσεις 20ός αιώνας, τόμος XIII, σελ. 106
9) Νικολάου Ζορμπά, ο.π., σελ. 172- 177
10 Α. Ε. Βακαλόπουλου: «Νέα Ελληνική Ιστορία 1204- 1985», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, σελ. 342
11) Γ. Κορδάτου, ο.π., σελ. 93
12) Γ. Βεντήρη: «Η Ελλάς του 1910-1920», εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ, τόμος Α' σελ. 75
13) Αντιστράτηγου Θ. Πάγκαλου, ο.π., σελ. 44- 45
14) Στ. Σαράφη: «Ιστορικές Αναμνήσεις», εκδόσεις Επικαιρότητα, σελ. 34
15) Σπ. Μελά, ο.π., σελ. 182- 183
16) Π. Καρολίδη: «Ιστορία του ελληνικού έθνους», συμπλήρωμα στην ιστορία του Κ. Παπαρηγόπουλου, εκδόσεις Κάκτος, τόμος 19ος, σελ. 186
17) Ν. Σβορώνος: «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας», εκδόσεις Θεμέλιο, σελ. 111.

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ