«Σήμερα, όπως και τότε, θα γεννηθείς απ' το λαό»

«Σήμερα, όπως και τότε, θα γεννηθείς απ' το λαό»

Σαράντα χρόνια, μετά την πρώτη παρουσίαση, το έργο σύμβολο των αγωνιζόμενων λαών, το «Κάντο Χενεράλ», θα πλημμυρίσει το Ηρώδειο, στις 17 του Ιούλη

Από τις πρόβες για τη συναυλία στη Στοκχόλμη, το 1973

Κραυγή ελευθερίας, που πρωτοήχησε μέσα στο σκοτάδι της μεγάλης χουντικής νύχτας, στα 1972, το «Κάντο Χενεράλ», το έργο - σύμβολο, που ένωσε την ποίηση του Πάμπλο Νερούδα και τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, θα πλημμυρίσει το Ηρώδειο στις 17 Ιούλη. «Γέφυρα πολιτισμού, φιλίας και κυρίως αγώνων μεταξύ Χιλής και Ελλάδας», όπως έχει πει ο Μίκης Θεοδωράκης «το έργο εκφράζει τη δίψα των λαών για Ελευθερία και πάνω απ' όλα αυτών που στενάζουν κάτω από την μπότα των κάθε λογής δικτατόρων».

Το κορυφαίο αυτό έργο θα παρουσιαστεί με σολίστ την Μαρία Φαραντούρη και τον Πέτρο Πανδή υπό τη μουσική διεύθυνση του Λουκά Καρυτινού. Συμμετέχουν η Μεικτή Χορωδία του Δήμου Αθηναίων και η Χορωδία της ΕΡΤ. Η Μαρία Φαραντούρη και ο Πέτρος Πανδής είναι οι καλλιτέχνες που πρωτοτραγούδησαν τα έργα, αυτοί τα ηχογράφησαν για πρώτη φορά και άφησαν την προσωπική τους ερμηνευτική σφραγίδα, παρουσιάζοντάς τα σε ολόκληρο τον κόσμο και σημαδεύοντας μια ολόκληρη εποχή.

Μοιράστηκε τις «εχθρικές μας νύχτες»

Το έργο του Μίκη Θεοδωράκη επρόκειτο να δοθεί σε πρώτη εκτέλεση το 1973 στην ελεύθερη, τότε, Χιλή. Ο Σαλβαδόρ Αλιέντε και ο Πάμπλο Νερούδα θα αφιέρωναν τη συναυλία στον ελληνικό λαό που υπέφερε από τη στρατιωτική δικτατορία. Η εκδήλωση ματαιώθηκε, εξαιτίας του πραξικοπήματος του Πινοτσέτ και η Χιλή μοιράστηκε τις «εχθρικές μας νύχτες». Οταν ο Θεοδωράκης επέστρεψε στην Ελλάδα, μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, αφιέρωσε την πρώτη εκτέλεση του έργου, το 1975, με ερμηνευτές την Μαρία Φαραντούρη και τον Πέτρο Πανδή, στο στάδιο «Καραϊσκάκη» στη μνήμη του Αλιέντε, του Νερούδα και στον αγωνιζόμενο λαό της Χιλής.

Εργο, με «ιδιαίτερη ατμόσφαιρα», που υμνεί τη φύση και τους ανθρώπους της Λατινικής Αμερικής, τους αγώνες τους για ελευθερία, από την εποχή των αποικιοκρατών μέχρι την εποχή της σύγχρονης αμερικανικής οικονομικο-πολιτικής δυναστείας. Την ιδέα για τη μελοποίηση του έπους, ο Μίκης Θεοδωράκης τη συνέλαβε το 1971, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στη Χιλή, προσκεκλημένος της κυβέρνησης Αλιέντε, όπου παραβρέθηκε σε συναυλία με έργα Χιλιανών συνθετών σε ποίηση Νερούδα. Μετά την επιστροφή του στο Παρίσι, ασχολήθηκε αμέσως με τη σύνθεση. Ικανοποιημένος από τη δουλειά του Μίκη Θεοδωράκη, ο Νερούδα ζήτησε από τον συνθέτη να συμπεριλάβει στο έργο και τρία ποιήματα για τους Λατινοαμερικανούς ήρωες Zapata, Lautaro και Sandino. Το 1973, ο συνθέτης αναγκάστηκε να κάνει ακόμα μία προσθήκη - σε δικούς του στίχους αυτή τη φορά - αμέσως μετά το θάνατο του ποιητή, το «Neruda Requiem».Το 1980 ολοκληρώνει την ενορχήστρωση του έργου στη μετασυμφωνική του μορφή.

Το «Κάντο Χενεράλ» (Canto General) είναι η γνωστότερη συλλογή ποιημάτων ενός εκ των σημαντικότερων προσωπικοτήτων που γέννησε η Λατινική Αμερική τον 20ό αιώνα - του Χιλιανού Πάμπλο Νερούδα. Εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Μεξικό το 1950 και αποτελείται από 15 τμηματικά μέρη και 231 ποιήματα. Η ανεκτίμητη αξία του έγκειται αφενός στην καθαρά φιλολογική - πολιτιστική ως αυτοτελές ποιητικό έργο και αφετέρου στην πολιτική του διάσταση. Αποτελεί μια εμβληματικά ποιητική απόδοση της σύγχρονης πολιτικής Ιστορίας της ηπείρου. Μέσα από ένα μαρξιστικό - και ταυτόχρονα ουμανιστικό - πρίσμα, ο Νερούδα σκιαγραφεί τον αγώνα της Νότιας Αμερικής για ανεξαρτησία από τα δεσμά της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού.

Αξιομνημόνευτο παράδειγμα διανοούμενου - μαχητή

Μαρία Φαραντούρη

Η κοινή ταυτότητα των λαών της Αμερικής περνάει μέσα από τη συνεχή αντίσταση, τους λαϊκούς και αντιιμπεριαλιστικούς αγώνες, την πάλη για ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη, με τον πλέον λυρικό τρόπο. Αποτελεί τη σημαντικότερη ίσως συμβολή του Νερούδα στους αγώνες των λατινοαμερικανικών λαών, εκφράζοντας την αγωνία, την αξιοπρέπεια και την ασίγαστη θέληση για ελευθερία, σε εποχές όπου η απροκάλυπτη κυριαρχία των ξένων μονοπωλίων συνδυαζόταν με αυταρχικές διακυβερνήσεις δικτατόρων, πιστών στην υπερδύναμη και τα ισχυρά οικονομικά συμφέροντα. Την περίοδο που γράφτηκε το «Κάντο Χενεράλ» (1938 - 1950), ο Νερούδα έζησε και παρατήρησε πολλά γεγονότα που συνέβαλαν στη μαρξιστική συνειδητοποίησή του. Από την ανελευθερία και πολιτική αστάθεια στη Χιλή μέχρι την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη και την παγίωση του επεμβατισμού των Ηνωμένων Πολιτειών στη Ν. Αμερική.

Χαρακτηριστικό το ποίημα «La United Fruit Co», το οποίο πραγματεύεται τη «μοιρασιά» της Λατινικής Αμερικής από την υπερδύναμη και τους πολιτικούς της υπηρέτες:

«Οταν εσήμανε η τρομπέτα ήταν όλα πανέτοιμα πάνω στη γη κι ο Γεχωβάς

μοίρασε τη δημιουργία του στην Coca Cola,

στην Anaconda, στη Ford Motors

και άλλες εταιρείες. Η United Fruit

πήρε όμως στο μερίδιό της ό,τι

Πέτρος Πανδής

πιο ζουμερό έχουμε στην Ισπανοαμερική:

πήρε το κεντρικό μέρος της γης μου,

τη γλυκιά μέση της Κεντρικής Αμερικής

και Βάφτισε πάλι τις χώρες λέγοντάς τες

"Δημοκρατίες της Μπανάνας". Πάνω

από τους κοιμισμένους νεκρούς, πάνω

από τους ανήσυχους ήρωές μας

που κατακτήσανε το μεγαλείο,

τα λάβαρα και την ελευθερία,

έστησε εκεί μια όπερα μπούφα(...)»

Στην καρδιά της συλλογικής μνήμης

Οι λέξεις του Πάμπλο Νερούδα φτάνουν βαθιά στην καρδιά της συλλογικής μνήμης των Λατινοαμερικάνων και αποκαλύπτουν τις πληγές της ισπανικής αποικιοκρατίας, του βίαιου αφανισμού των τοπικών πολιτισμών από τους «πολιτισμένους Ευρωπαίους», αλλά και τη συνεχή πάλη των τάξεων σε μια ήπειρο καθημαγμένη από τον ιμπεριαλισμό και τις αστικές κυβερνήσεις . Για τον Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος γνώρισε προσωπικά το νομπελίστα ποιητή, το «Κάντο Χενεράλ» «είναι ένα ζωντανό ημερολόγιο» που περιγράφει ένα "βιασμό, κατ' εξακολούθηση, με τα ίδια θύματα και τους ίδιους θύτες... Ενα επίκαιρα πολιτικό, διεθνιστικό έργο - καταγγελία γιά τους κρατούντες».

Ο κομμουνιστής ποιητής, κάτοχος του Νόμπελ Λογοτεχνίας και του Βραβείου «Στάλιν», έχοντας δει τη χώρα του να πέφτει στα αιματοβαμμένα χέρια του δικτάτορα Αουγκούστο Πινοτσέτ, λίγες μέρες μετά τη δολοφονία του Αλιέντε και των συνεργατών του, πέθανε στις 23 Σεπτέμβρη του 1973 στο Σαντιάγκο. Η κηδεία του μετατράπηκε σε διαδήλωση χιλιάδων πολιτών ενάντια στη χούντα του Πινοτσέτ, ο οποίος απαγορεύει να γίνει η κηδεία του ποιητή δημόσιο γεγονός. Ωστόσο, δεκάδες χιλιάδες κόσμου συρρέουν στην πρωτεύουσα της χώρας για να συνοδεύσουν τον αγαπημένο ποιητή στην τελευταία του κατοικία και, αναπόφευκτα, η κηδεία του Νερούδα γίνεται η πρώτη δημόσια διαμαρτυρία ενάντια στη στρατιωτική δικτατορία της Χιλής. Τα έργα του παρέμειναν απαγορευμένα στη Χιλή μέχρι και το 1990. Ωστόσο, παραμένουν τα πιο πολυδιαβασμένα έργα ισπανόφωνου δημιουργού. Ο Πάμπλο Νερούδα έμεινε στην Ιστορία ως ένα αξιομνημόνευτο παράδειγμα διανοούμενου - μαχητή. Το επαναστατικό «Κάντο Χενεράλ» - ή «Γενικό Ασμα» στην ελληνική - παραμένει μέχρι και σήμερα, 62 χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευσή του, επίκαιρο και αποκαλυπτικό.

Λουκάς Καρυτινός

«Πατρίδα, έχεις γεννηθεί από ξυλοκόπους, από τέκνα αβάφτιστα, από μαραγκούς,

από κείνους που δώσαν σαν παράξενο πουλί

μια σταγόνα αίμα πετούμενο

και σήμερα θα γεννηθείς και πάλι σκληρή,

μες από εκεί που ο προδότης και ο δεσμοφύλακας

σε πιστεύανε παντοτινά θαμμένη.

Σήμερα, όπως και τότε, θα γεννηθείς απ' το λαό».

Μνήμες από τη «διαδρομή» του «CANTO GENERAL»

«Στα 1971» - θυμάται ο Μίκης Θεοδωράκης, όπως καταγράφεται στο βιβλίο «Μελοποιημένη Ποίηση» τόμος Β΄- «επισκέφθηκα τη Χιλή ύστερα από πρόσκληση της κυβέρνησης Aλιέντε. Ημουν τότε Πρόεδρος του Πατριωτικού Αντιδικτατορικού Μετώπου. Σε μια συναυλία στην πόλη Βαλπαραΐζο, μια ομάδα νέοι Χιλιανοί συνθέτες παρουσίασαν την εργασία τους πάνω στην ποίηση του Πάμπλο Νερούδα. Μιλώντας μαζί τους στα παρασκήνια, μετά το τέλος της συναυλίας, τους υποσχέθηκα να δώσω κι εγώ στη Χιλή σ' ένα χρόνο τη δική μου μουσική άποψη για το "CANTO GENERAL".

Την άλλη μέρα, σε γεύμα που παρέθεσε στο σπίτι του ο Σαλβατόρ Αλιέντε σε μένα και τον Τάκη Λαμπρία πρόσφερε πανευτυχής τους δύο τόμους του "CANTO GENERAL" και γυρίζοντας στο Παρίσι συνέθεσα τη μουσική για το πρώτο και δεύτερο ποίημα, το "AMOR AMERICA" ("Αγάπη Αμερική") και τις "VEGETACIONES" ("Βλαστήσεις") . Το ίδιο καλοκαίρι πήγαμε οικογενειακώς στο Cap d' Agde πάνω στη Μεσόγειο. Ενα μέρος που μου θύμιζε έντονα την Ελλάδα. Εκεί συνέχισα τη σύνθεση ακολουθώντας τη σειρά του Νερούδα. Ετσι μέσα σε λίγες μέρες είχα σχεδιάσει τα "ALGUNAS BESTIAS" ("Μερικά τέρατα"), "VIEVEN LOS PAJAROS" ("Ερχονται τα πουλιά"), "LIBERTADORES" ("Απελευθερωτές"), "AMERICA INSURRECTA" ("Ανυπότακτη Αμερική"), "VOY A VIVIR" ("Θα ζήσω") και "A MI PARTIDO" (Αφιερωμένο στο Κόμμα μου). Επιστρέφοντας στο Παρίσι, βρέθηκα και πάλι μπλεγμένος μέσα στην έντονη αντιστασιακή, πολιτική και καλλιτεχνική δράση. Καθαρόγραψα απλώς το μελωδικό υλικό και το άφησα πάνω στο πιάνο.

Εκείνο τον καιρό κάλεσα τον Γιάννη Διδίλη να φύγει από την Ελλάδα και να 'ρθει κοντά μου για να μπει επικεφαλής στη λαϊκή μου ορχήστρα. Δίναμε τότε τη μια συναυλία μετά την άλλη στην Ευρώπη, στην Αυστραλία, στην Αμερική. Παράλληλα, μπαίναμε κάθε τόσο στα διάφορα στούντιο για δίσκους είτε για τηλεοπτικά φιλμ και εκπομπές. Επρεπε να έχω κάποιον δίπλα μου που να γνωρίζει και να αγαπά τη μουσική μου καλύτερα κι από μένα. Κι αυτός δεν ήταν άλλος παρά ο Διδίλης. Εφτασε, λοιπόν, μια μέρα στο Παρίσι. Το πρώτο κιόλας βράδυ θέλησε ν' ακούσει όλη την εργασία μου από τον καιρό που χωρίσαμε, δηλαδή από τις 20 Απριλίου του 1967... Οταν κάποτε έφτασα στα σχέδια του "CANTO GENERAL", με ρώτησε τι σκοπεύω να τα κάνω. "Τίποτα", του είπα. "Οπως βλέπεις, πνίγομαι στη δουλειά".

-- Τότε θα τα διδάξω εγώ στην ορχήστρα και τους τραγουδιστές. Αυτό είναι το ωραιότερο έργο σου...

Είχαμε τότε στην ορχήστρα μας τρία μπουζούκια, τους Θανάση Σαρέλλα, Αχιλλέα Κωστούλη και Αντώνη Πολεμίτη, δύο κιθάρες, τον Νίκο Μανιάτη και τον Νίκο Μωραΐτη, το κοντραμπάσσο και τα κρουστά - ο Gerard Berlioz - ήταν Γάλλοι και διάβαζαν νότες. Ομως όλοι οι υπόλοιποι δεν ήξεραν σολφέζ. Τραγουδιστές η Μαρία Φαραντούρη, η Αρια Σαϊγιονμάα και ο Πέτρος Πανδής. Κάθισε λοιπόν μπροστά στο πιάνο του ο Διδίλης. Και για τρεις τουλάχιστον μήνες δεν βγήκε από το σπίτι του. Κατάφερε στο τέλος να διδάξει φράση φράση ένα έργο πολυρυθμικό και από μια άποψη "ανώμαλο" για έναν λαϊκό οργανοπαίχτη. Ακόρντα δύσκολα με συνεχείς αλλαγές. Μελωδίες και κόντρα μελωδίες. Κι όλα αυτά οι μουσικοί τα 'μαθαν με το αυτί. Απ' έξω.

Το επόμενο καλοκαίρι του 1972, βρισκόμαστε πάλι στο Cap d' Agde. Σε 15 μέρες θα φεύγαμε για Ισραήλ. Τυνησία και στη συνέχεια για Νότιο Αμερική... Εκεί, λοιπόν, στο μέρος όπου ένα χρόνο πιο πριν είχα σχεδιάσει το έργο. Πήρα στα χέρια μου τους μουσικούς που τόσο καλά είχε προετοιμάσει ο Γιάννης Διδίλης. Ξεκινήσαμε με το "AMOR AMERICA" που έλεγε η Φαραντούρη, το "VOY A VIVIR" ο Πανδής και τις "VEGETACIONES" η Σαϊγιονμάα. Στο Ισραήλ παρουσιάζαμε τα μέρη πειραματικά, ένα ένα. Συγχρόνως δουλεύαμε και άλλα. Τους "LIBERTADORES" με την Μαρία, το "AMERICA INSURRECTA" με τον Πέτρο, το "VIENEN LOS PAJAROS" με την Αρια. Ετσι φτάνοντας στο Μπουένος Αϊρες, μπορέσαμε να δώσουμε μια πρώτη πλήρη σειρά από το "CANTO". Το χειμώνα του 1972 πάλι στο Παρίσι ένα πρωινό ήρθε η Αρια στο σπίτι. Μου διάβασε τη μετάφραση του "UNITED FRUIT". Κάθισα αμέσως κι έγραψα τη μουσική και σε λίγο στις συναυλίες, στην Αυστραλία, το τραγουδούσε η Σαϊγιονμάα.

Πάλι στο γυρισμό, στο Παρίσι, καλέσαμε τον Πάμπλο Νερούδα στο στούντιο που δουλεύαμε στη Rue Poliveau να 'ρθει ν' ακούσει το έργο του. Ηρθε με τη γυναίκα του. Κάθισαν ήσυχα σε μια γωνιά και παρακολούθησαν κατανυχτικά την πρόβα.

Την άλλη μέρα με κάλεσε στη χιλιανή πρεσβεία. Ηταν πρεσβευτής. Φάγαμε συζητώντας κυρίως για το "CANTO". Φαίνεται ότι η δουλειά μου του άρεσε. Γι' αυτό πήρε έναν τόμο δεμένο πράσινο και με πράσινο μολύβι μου έκανε μια πολύ κολακευτική αφιέρωση. Μετά μου λέει:

-- Θα 'θελα πολύ να μελοποιήσεις αυτό κι αυτό το ποίημα, και πλάι στους τίτλους έβαζε σταυρούς... Για να γίνει ένα έργο ποιητικά ολοκληρωμένο.

Ετσι ξαναστρώθηκα στη δουλειά σχεδιάζοντας τη μουσική στο "EMILIANO ZAPATA" και "LAUTARO και SANDINO". Ομως έπρεπε νά ξαναφύγουμε - θέρος του 1973 - για τη Νότια Αμερική. Στο μεταξύ, η Αφροδίτη Μάνου είχε αντικαταστήσει τη Σαϊγιονμάα και από το "CANTO" έλεγε, εκτός από τα τραγούδια της Αριας, και το "ALGUNAS BESTIAS". Κάποιο πρωινό μού τηλεφώνησε ο Νερούδα. Πήγα αμέσως στην πρεσβεία.

-- Πρέπει να φύγω για τη Χιλή. Ο Αλιέντε μού είπε ότι υπάρχουν προβλήματα και ότι η παρουσία μου θεωρείται απαραίτητη... Αποχαιρετιστήκαμε με την υπόσχεση ότι θα ιδωθούμε σε λίγες βδομάδες στη Χιλή. Λίγο αργότερα, ο ιμπρεσάριός μου στο Παρίσι, Norbert Gamsohn, είχε ένα σήμα από τον Νερούδα. Ζητούσε την... άδεια να πάρει μέρος στις συναυλίες μας στη Νότιο Αμερική. Απαντήσαμε αμέσως με ενθουσιασμό και δώσαμε το πρώτο μας ραντεβού στο τεράστιο λούνα παρκ στο Μπουένος Αϊρες. Οταν φτάσαμε, το κλειστό στάδιο είχε πουληθεί για μια βδομάδα. Ομως, ο Νερούδα δεν ήταν εκεί. Δώσαμε στο πρώτο μέρος του προγράμματος τα 7 μέρη από το "CANTO GENERAL" με θριαμβευτική επιτυχία. Αμέσως μετά τον πήρα τηλέφωνο. Βρισκότανε στο σπίτι του στην ISLA NEGRA - Μαύρο Νησί - στις ακτές της Χιλής. Ηταν η τελευταία φορά που άκουγα τη φωνή του.

-- Το έργο μας είχε θριαμβευτική επιτυχία.

-- Να μου στείλεις την ηχογράφηση.

-- Ο κόσμος φώναζε τ' όνομά σας. Γιατί δεν ήρθατε;

-- Με συγχωρείτε πολύ. Ομως οι ρευματισμοί με έχουν ρίξει στο κρεβάτι. Σας υπόσχομαι την άλλη βδομάδα να είμαι στο Στάδιο του Σαντιάγο. Θα απαγγείλω...

Λίγο πριν φύγουμε για τον επόμενο σταθμό μας, στη Χιλή, μου τηλεφώνησε ο Τρέγιες, προσωπικός γραμματέας του Αλιέντε:

-- Δεν πρέπει να 'ρθείτε τώρα. Εχουμε μερικά μικρά προβλήματα που θα τα ξεπεράσουμε. Θα σας περιμένουμε μετά ένα μήνα...

Ετσι φύγαμε για τη Βενεζουέλα και εκεί μας ήρθε η είδηση για τη σφαγή στο Σαντιάγκο».

Εισιτήρια πωλούνται στα εκδοτήρια του Φεστιβάλ Αθηνών, Πανεπιστημίου 39 (στη στοά Πεσμαζόγλου), τηλ. 210 3272.000 και ηλεκτρονικά www.greekfestival.gr και στο Μέγαρο Μουσικής τηλ. 210 7282.333, www.megaron.gr. Οι τιμές των εισιτηρίων είναι 20 - 30 - 35 - 40 ευρώ (Διακεκριμένη Ζώνη). Ανω Διάζωμα: 15 ευρώ. Ειδικές τιμές: 10 ευρώ (φοιτητικό), 15 ευρώ (άτομα με ειδικές ανάγκες).