Πολιτισμός και Αισθητική στο Σοσιαλισμό Από την εμπειρία της ΕΣΣΔ

Πολιτισμός και Αισθητική στο Σοσιαλισμό

Από την εμπειρία της ΕΣΣΔ

Ο βασικός οικονομικός νόμος του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής συμπεριλαμβάνει τη συνειδητή σχεδιασμένη και διευρυνόμενη ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών.¹ Στα πλαίσια αυτού του σχεδιασμού προκύπτει η σχεδιασμένη κατανομή της εργατικής δύναμης και των μέσων παραγωγής, άρα και η σχεδιασμένη κατανομή του κοινωνικού προϊόντος.² Το μέρος του κοινωνικού προϊόντος που αφορά την Παιδεία ήδη στο σοσιαλισμό διανέμεται ανάλογα με τις ανάγκες.³ Η ικανοποίηση των διερυνόμενων αναγκών, το κοινωνικό προϊόν που αφορά την Παιδεία και η ίδια η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων αποτελούν υλικές προϋποθέσεις για την πραγματοποίηση της «πολιτιστικής επανάστασης». Αυτή η επανάσταση ξεκινάει στο σοσιαλισμό, αφού μόνο τότε αρχίζουν να εκπληρώνονται οι υλικές της προϋποθέσεις. Η εκτίμηση για την πορεία της στον απολογισμό του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ είναι θετική⁴. Ο Β. Ι. Λένιν επεξεργάστηκε την θεωρία αυτή σε μία σειρά από έργα του και τόνισε την εξάρτηση αλλά και την αλληλεπίδραση της πολιτιστικής προόδου με την περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένης και της εργατικής δύναμης (τις σωματικές και πνευματικές ικανότητες του ανθρώπου).
Εδώ τίθεται ένα επιπλέον ζήτημα που αφορά την επί της ουσίας αμφίδρομη σχέση μεταξύ πνευματικής ανάγκης και πνευματικής παραγωγής στην περίοδο της δικτατορίας του προλεταριάτου. «Η ολόπλευρη ανάπτυξη του ανθρώπου ως παραγωγικής δύναμης στην οικοδομούμενη νέου τύπου κοινωνία, και των κομμουνιστικών σχέσεων [...] είναι σχέση αμφίδρομη. Ανάλογα με την ιστορική φάση, αποκτά προτεραιότητα η μία ή η άλλη πλευρά της» . Η αναγκαιότητα για περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων η οποία εκπληρώνεται μέσω του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής, απαιτεί τον κεντρικό σχεδιασμό σε όλα τα επίπεδα. Ο σχεδιασμός απαιτεί την άνοδο της κομμουνιστικής συνείδησης. «Η άνοδος της κομμουνιστικής συνείδησης των μαζών της εργατικής τάξης καθορίζεται πρώτα απ' όλα από την ενίσχυση των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής και από το επίπεδο της εργατικής συμμετοχής με την καθοδήγηση του ΚΚ»^6.
Δεδομένων των παραπάνω, προκύπτει επιπλέον η ανάγκη να εξεταστούν στο σύνολό τους η πολιτική για την πολιτιστική δουλειά, η κατεύθυνση της επιστήμης της Αισθητικής (από την Ακαδημία Επιστημών), και η ίδια η παραγωγή του πολιτιστικού και καλλιτεχνικού έργου. Πρέπει να εξεταστούν σαν μέρος της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, σε σχέση με τις θεωρητικές διαμάχες στην οικονομία, αλλά και με ποιες κατευθύνσεις επικράτησαν. Η αξία του καλλιτεχνικού έργου που παράχθηκε στην 70χρονη πορεία της ΕΣΣΔ σαν αποτέλεσμα του σχεδιασμού που προαναφέρθηκε, είναι αδιαμφισβήτητη. Η επιρροή που είχε στην παγκόσμια παραγωγή καλλιτεχνικού έργου είναι τεράστια και πολυσύνθετη.
Παρ' όλα αυτά, μετά τις πρώτες δεκαετίες σοσιαλιστικής οικοδόμησης, στη φιλολογία σε ζητήματα αισθητικής και τέχνης που κυριάρχησε, παρατηρείται ασυνέπεια όσο αφορά τη θεωρητική αντιμετώπιση των εννοιών, και ασυνέπεια μεταξύ της αισθητικής θεωρίας και της πολιτικής σε ζητήματα τέχνης. Η ασάφεια με την οποία αντιμετωπίζεται η αισθητική σχέση, η αισθητική εμπειρία, ο ορισμός της Αισθητικής και της Τέχνης από την Ακαδημία Επιστημών, οφείλεται στην απομάκρυνση από τις αρχές του διαλεκτικού υλισμού και την μαρξιστική θεωρία της Αντανάκλασης. Το ζήτημα της ορθής θεμελίωσης των βασικών φιλοσοφικών εννοιών σε σχέση με την κατεύθυνση της επιστήμης στη θεωρία και την πράξη, είναι ανάλογα σημαντικό με το ζήτημα του ορισμού της Πολιτικής Οικονομίας και των επιπτώσεων από τις λανθασμένες κατευθύνσεις που επικράτησαν.
Η λέξη «αισθητικό» χρησιμοποιείται με πολλά διαφορετικά νοήματα. Η «Τέχνη» τείνει να ορίζεται σαν μία μορφή (αισθητικής) συνείδησης, η οποία περιστασιακά έχει διάφορους ρόλους, ενώ τείνει να αντιμετωπίζεται σαν μία ιστορική κατηγορία της οποίας η αναγκαιότητα έγκειται στη μεταφορά (αισθητικών) δεδομένων (από το δημιουργό στον δέκτη), σαν μία ειδική (αισθητική) σχέση επικοινωνίας. Η αμφίδρομη σχέση μεταξύ της ολόπλευρης ανάπτυξης του ανθρώπου στην οικοδομούμενη νέου τύπου κοινωνία και των κομμουνιστικών σχέσεων⁷, δεν έχει ληφθεί υπόψη στην κατεύθυνση της Αισθητικής που κυριάρχησε στην ΕΣΣΔ. Αυτό συμβαίνει ακριβώς λόγω της διαστρέβλωσης της θεωρίας της Αντανάκλασης.
Οι Μαρξ - Ενγκελς, αναφερόμενοι στη συνείδηση περιγράφουν αυτή τη σχέση. «Ο τρόπος που οι άνθρωποι παράγουν τα μέσα της ύπαρξής τους εξαρτάται πρώτα - πρώτα από τη φύση, από τα μέσα διαβίωσης που βρήκαν έτοιμα και που οφείλουν να αναπαράγουν. Ομως, δεν πρέπει να αντικρίσουμε αυτό τον τρόπο παραγωγής μόνο από αυτή την άποψη, δηλαδή ότι η είναι η αναπαραγωγή της φυσικής ύπαρξης των ατόμων. Απεναντίας αυτός αποτελεί ήδη έναν καθορισμένο τρόπο της δραστηριότητας αυτών των ατόμων, έναν καθορισμένο τρόπο εκδήλωσης της ζωής τους, έναν καθορισμένο τρόπο ζωής. Ο τρόπος που τα άτομα εξωτερικεύουν τη ζωή τους καθορίζει με πολλή ακρίβεια αυτό που είναι. Αυτό που είναι συμπίπτει λοιπόν με την παραγωγή τους, τόσο με εκείνο που παράγουν, όσο και με τον τρόπο που το παράγουν»^8. Αυτός ο ισχυρισμός βρίσκει εφαρμογή και στο επίπεδο της πνευματικής και καλλιτεχνικής παραγωγής και οδηγεί σε συγκεκριμένες θεωρήσεις των παραπάνω εννοιών. «Η παραγωγή των ιδεών, των παραστάσεων και της συνείδησης είναι πρώτα - πρώτα άμεσα και εσώτερα δεμένη με την υλική δραστηριότητα και τις υλικές σχέσεις των ανθρώπων, είναι η γλώσσα της πραγματικής ζωής. Οι παραστάσεις, η σκέψη, οι πνευματικές σχέσεις των ανθρώπων εμφανίζονται κι εδώ σαν άμεση απόρροια της υλικής τους συμπεριφοράς. Το ίδιο γίνεται και με την πνευματική παραγωγή [...]»⁹. Αρα, η πνευματική παραγωγή είναι άμεση απόρροια της υλικής παραγωγής, του βαθμού εξέλιξης των παραγωγικών δυνάμεων και των εκάστοτε σχέσεων παραγωγής.
Το καλλιτεχνικό έργο πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν μέρος της πνευματικής παραγωγής, σαν αντανάκλαση του τρόπου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων που συνθέτουν τον εκάστοτε πολιτισμό άρα και τον πολιτισμό του σοσιαλισμού. Προϋπόθεση της προοδευτικής πνευματικής παραγωγής είναι ακριβώς ο βαθμός συνειδητοποίησης και συμμετοχής, η άνοδος της κομμουνιστικής συνείδησης, και άρα η ανάπτυξη των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής με την καθοδήγηση του ΚΚ. Παραβλέποντας ή υποτιμώντας αυτήν την πλευρά της αμφίδρομης σχέσης κινδυνεύουμε να θεωρήσουμε τα ζητήματα εποικοδομήματος χωριστά από την υλική τους βάση, πράγμα που συνέβη στις θεωρίες που επικράτησαν από ένα σημείο και μετά στην ΕΣΣΔ. Το αποτέλεσμα των ασυνεπών κατευθύνσεων φαίνεται και στην έλλειψη ουσιαστικής κριτικής στις αστικές αισθητικές θεωρίες της εποχής και στην αδυναμία εμβάθυνσης της πολεμικής στην καλλιτεχνική παραγωγή του δυτικού κόσμου. Αν το ζήτημα αυτό ξεκαθαριστεί και βρει εφαρμογή σε επίπεδο σχεδιασμού, επαναθέτει τα κριτήρια της προοδευτικότητας της πνευματικής παραγωγής και του έργου τέχνης με βάση τη θεωρία της αντανάκλασης. Ετσι καταρρίπτονται τα κριτήρια επιφανειακής ρεαλιστικότητας και μορφικής επιτήδευσης. Υπάρχουν φαινόμενα έργων τέχνης στην ΕΣΣΔ, τα οποία μέσα σε μία επιτηδευμένη «θεματική ενότητα» αποξενώνεται το περιεχόμενο ή μέσα σε διθύραμβους «επαναστατικότητας» κρύβονται τα πιο αντιδραστικά και επικίνδυνα περιεχόμενα.
Οι ασυνεπείς αυτές φιλοσοφικές θεωρήσεις δεν απέχουν πολύ από εκείνες που έχουν επικρατήσει στην αστική επιστημολογία των τελευταίων δεκαετιών. Η πολεμική σε αυτές επιβάλλεται να γίνει σε επίπεδο μεθοδολογίας. Ο θετικισμός και μεταφυσική πρέπει να αντιπαλευτούν σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο. Να αποκαλυφθεί ο αντιδραστικός χαρακτήρας της «επαναστατικότητας» του Μπογκντάνοφ (που επικράτησε) και του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» του Γκόρκι (που δεν είχε καν τις προϋποθέσεις να εφαρμοστεί). Ο Λένιν (στον Υλισμό και Εμπειριοκριτικισμό), ο Στάλιν (σε θεωρητικά κείμενα και στην αλληλογραφία του με καλλιτέχνες) και ο Ε. Ιλιένκοφ έχουν ήδη ασχοληθεί με κάποιες από τις σημαντικότερες πλευρές του ζητήματος. Οι Θέσεις για το Σοσιαλισμό για το 18ο Συνέδριο δίνουν το πάτημα για συνεπή επαναπροσέγγιση της θεωρίας της αντανάκλασης με δεδομένη την αμφίδρομη σχέση στο σοσιαλισμό που προαναφέρθηκε, και ουσιαστική κριτική σε επιστημολογικές θεωρίες που αφορούν ζητήματα εποικοδομήματος.
Σημειώσεις:
1 Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό γιο το 18ο συνέδριο, Σελ. 8
2 ό.π., Σελ.9
3 ό.π., Σελ.9
4 Στάλιν Ι. Β.: Απαντα τ. 14, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Σελ.407
5 Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό για το 18ο Συνέδριο, Σελ. 10
6 ό.π., Σελ.25
7 ό.π., Σελ. 10
8 Μαρξ Κ. - Ενγκελς Φ.: Η Γερμανική Ιδεολογία, Εκδ. Αναγνωστίδη, Σελ. 12
9 ό.π., Σελ. 17 - 18

Ενα τραγούδι, δύο θρύλοι

Οταν ένας μουσικός από την Οκλαχόμα ύμνησε μια σνάιπερ από την ΕΣΣΔ

Ο Γούντι Γκάθρι με την αχώριστη κιθάρα του. Διακρίνεται η επιγραφή: «Αυτή η μηχανή σκοτώνει φασίστες»

Το 1946, ένα χρόνο μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ηχογραφείται στις ΗΠΑ ένα τραγούδι με τον «παράξενο» τίτλο «Μις Παβλιτσένκο». Είχε γραφτεί και τραγουδηθεί από το δημιουργό του μερικά χρόνια πριν, το 1942. «Ενώνοντας» για πάντα δύο θρύλους: Τον συνθέτη του, Γούντι Γκάθρι - τον σπουδαίο Αμερικανό κομμουνιστή τραγουδοποιό και συγγραφέα, «φωνή» της εργατικής τάξης των ΗΠΑ, εκ των θεμελιωτών της «φολκ» και της «κάντρι» μουσικής και «δάσκαλο» μιας ολόκληρης γενιάς μουσικών που «σφράγισαν» με το έργο τους τη ροκ και τα μπλουζ - και την Λιουντμίλα Παβλιτσένκο, τη σπουδαιότερη γυναίκα «σνάιπερ» (σ.σ. ελεύθερος σκοπευτής) του Κόκκινου Στρατού.
Με αφορμή τη συμπλήρωση 65 χρόνων από την Αντιφασιστική Νίκη, αλλά, περισσότερο, λόγω της κλιμακούμενης αντικομμουνιστικής, αντισοβιετικής προπαγανδιστικής υστερίας, αξίζει να αναδείξουμε την ιστορία αυτού του τραγουδιού. Και μαζί της, ένα από τα λιγότερο γνωστά, αλλά με διαχρονική σημασία «μικρά» κεφάλαια του πολέμου.

Οι... «309»

Ιούνης του 1941. Η ναζιστική πολεμική μηχανή ξεκινά την επίθεσή της στην ΕΣΣΔ. Στον βασικό της στόχο. Στον κύριο λόγο της ύπαρξής της. Είναι η αρχή της τιτάνιας υπεράσπισης της σοσιαλιστικής πατρίδας που σε λίγο θα αναπτέρωνε το ηθικό των λαών και λίγα χρόνια μετά θα τους απελευθέρωνε, τσακίζοντας το φασισμό μέσα στη «φωλιά» του.

Η Λιουντμίλα Παβλιτσένκο με το αχώριστο τουφέκι της. Θα μπορούσε να έχει ακριβώς την ίδια επιγραφή με την κιθάρα του Γκάρθι...

Στο μέτωπο του Βόρειου Καύκασου, στο 54ο Τάγμα Σκοπευτών της 25ης Μεραρχίας Σκοπευτών «Τσαπάγιεφ» του Κόκκινου Στρατού, αποτελούμενο από άντρες και γυναίκες ειδικά εκπαιδευμένους σνάιπερ, μάχεται μια 25χρονη κοπέλα που ο πόλεμος την «πέτυχε» στη διπλωματική της πρακτική στο ιστορικό τμήμα του Πανεπιστημίου του Κιέβου. Η Λιουντμίλα Μιχαήλοβνα Παβλιτσένκο δεν το σκέφτηκε δεύτερη φορά. Πηγαίνει εθελοντικά στο μέτωπο. Χωρίς φυσικά να γνωρίζει το πώς θα εξελίσσονταν οι φοιτητικές επιδόσεις της στην αθλητική σκοποβολή...
Το Τάγμα δίνει λυσσαλέες μάχες στη Μολδαβία, το νότο της Ουκρανίας, υπερασπίζεται την Οδησσό και τη Σεβαστούπολη. Εκεί, οι σνάιπερ του 54ου Τάγματος δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους επί 250 μέρες και νύχτες μαχών. Εκεί, η Λιουντμίλα θα αρχίζει να σπάει συνεχόμενα «ρεκόρ»: Μέχρι και τον Ιούλη του 1942, με το ειδικά για ελεύθερους σκοπευτές τυφέκιό της, εξολόθρευσε 309 χιτλερικούς, μεταξύ των οποίων 36 σνάιπερ του εχθρού!
Η δράση της στο μέτωπο διακόπτεται λόγω τραυματισμού. Το όνομά της όμως είναι ήδη θρυλικό μεταξύ των συμμαχητών της. Και όχι μόνο. Η φήμη της περνά τον Ατλαντικό και βρίσκει γόνιμο έδαφος σε μια Αμερική που εκείνη την εποχή, και για λόγους που δεν είναι του παρόντος, η πάλη του Κόκκινου Στρατού αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού. Η Λιουντμίλα, παρασημοφορημένη, αναλαμβάνει την εκπαίδευση νέων σνάιπερ, αποκαλύπτοντας και το ταλέντο της σε αυτόν τον τομέα.
Το καλοκαίρι του 1942 ακολουθεί την επίσημη σοβιετική αποστολή στις ΗΠΑ και τον Καναδά. Ο αμερικανικός λαός τους επιφυλάσσει υποδοχή ηρώων. Στο Τορόντο, χιλιάδες Καναδοί την υποδέχονται. Η Λιουντμίλα μιλά σε πανεπιστήμια και διάφορους οργανισμούς και συναντιέται με τον πρόεδρο Ρούσβελτ. Σε ειδική τελετή τής δίνεται ως δώρο ένα πιστόλι «κολτ», ενώ στον Καναδά τής χαρίζουν μια καραμπίνα «Ουίντσέστερ».
Το 1942, ο Γούντι Γκάθρι είναι ήδη κι αυτός θρύλος στην εργατική τάξη των ΗΠΑ. Μέλος του ΚΚ ΗΠΑ από το 1936 - «το καλύτερο πράγμα που έκανα το 1936 ήταν η ένταξή μου στο Κομμουνιστικό Κόμμα», έλεγε - ο μουσικός από την Οκλαχόμα που με την κιθάρα του, στην οποία είχε γράψει την επιγραφή «αυτή η μηχανή σκοτώνει φασίστες», τραγουδούσε τα βάσανα αλλά και την ελπίδα και τους αγώνες των εργατών και των φτωχών αγροτών της χώρας του, ο Γκάρθι έχει ήδη «σφραγίσει» και τη μουσική ιστορία των ΗΠΑ.
Ο θρύλος του είχε αρχίσει να σχηματίζεται από τις αρχές της 10ετίας του '30, όταν με την κιθάρα του ακολούθησε τους «Οκις», τις ατέλειωτες «ορδές» των εξαθλιωμένων από το οικονομικό «κραχ» και την ξηρασία, φτωχούς εργάτες και αγρότες που με κάθε μέσο έφευγαν από την Οκλαχόμα προς την Καλιφόρνια για να βρουν δουλειά. Ηταν η εποχή που κατέληξε σε σπουδαία τραγούδια, με τον πλέον γνωστό το «This Land Is Your Land» (σσ. «Αυτή η γη είναι η δική σου γη», 1940). Η ένταξή του στο κομμουνιστικό κίνημα ήταν το επόμενο, εύλογο, στάδιο. Και το πόσο συνειδητή ήταν προκύπτει και από τα 174 κείμενά του στη δική του στήλη στο δημοσιογραφικό όργανο του ΚΚ ΗΠΑ «The Daily Worker».

Η «Μις Παβλιτσένκο»

Φυσικά, ενθουσιάζεται κι αυτός από την επίσκεψη της σοβιετικής αποστολής και ειδικά από τη νεαρή σνάιπερ. Χωρίς να συναντηθεί ποτέ με την Λιουντμίλα γράφει προς τιμήν της το «Μις Παβλιτσένκο» (σ.σ. η ελεύθερη μετάφραση είναι από τα ρωσικά):
«Μις Παβλιτσένκο, η δόξα της είναι γνωστή/ Η Ρωσία είναι η χώρα σου, ο αγώνας είναι το παιχνίδι σου/ Ολος ο κόσμος θα την αγαπήσει στους χρόνους που θα έρθουν/ Για το ότι πάνω από τρεις εκατοντάδες ναζί έπεσαν από το όπλο της/ Μις Παβλιτσένκο, η δόξα της είναι γνωστή/ Το χαμόγελό σου λάμπει, σαν πρωινός ήλιος/ Αλλά πάνω από τρεις εκατοντάδες ναζιστικά σκυλιά έπεσαν από το όπλο σου/ Στα βουνά και τις πεδιάδες πηδούσες σαν ελάφι/ Κάτω από τα μεγάλα δέντρα, μη γνωρίζοντας φόβο/ Ανεβάζεις την κάνη και πέφτει ο Χανς/ Και πάνω από τρεις εκατοντάδες ναζιστικά σκυλιά πέφτουν από το όπλο σου/ Στην κάψα του καλοκαιριού, στον παγωμένο, χιονισμένο χειμώνα/ Με κάθε καιρό ξετρυπώνεις τον εχθρό/ Ο κόσμος θα αγαπήσει το γλυκό σου πρόσωπο, όπως κι εγώ/ Κι όμως, πάνω από τρεις εκατοντάδες ναζιστικά σκυλιά έπεσαν από το όπλο σου/ Δεν θα 'θελα να πέσω με αλεξίπτωτο στη χώρα σας, σαν εχθρός/ Ετσι όπως ο Σοβιετικός λαός τόσο άγρια αντιμετωπίζει τους κατακτητές/ Δεν θα ευχόμουν να έβρισκα το τέλος μου, νεκρός από τα χέρια μιας τόσο όμορφης κοπέλας/ Αν το όνομά της ήταν Παβλιτσένκο, και το δικό μου... τριακοσιοστός πρώτος/» (σ.σ. ίσως ο Γκάθρι να μην γνώριζε τον πραγματικό αριθμό... εκτός αν δεν του «έβγαινε» ο στίχος. Αλλά προφανώς αυτό λίγη σημασία έχει...).
Ο Γούντι Γκάθρι πέρασε στην ιστορία της μουσικής και στην καρδιά της εργατικής τάξης. Εφυγε από τη ζωή το 1967, στα 55 του χρόνια (γεν. 1912) από ασθένεια που πλήττει το νευρικό σύστημα και από την οποία είχε χάσει και τη μητέρα του. Αφησε πίσω του οχτώ παιδιά από τρεις συζύγους και πάνω από 1.000 τραγούδια, ανάμεσά τους και πολλά για παιδιά. Δημιουργοί όπως ο Μπομπ Ντύλαν τον θεωρούν δάσκαλό τους. Τα τραγούδια του θα βρίσκονται για πάντα στα χείλη των εκμεταλλευομένων.
Η Λιουντμίλα Παβλιτσένκο ολοκλήρωσε τις σπουδές της στο Πανεπιστήμιο του Κιέβου και εργάστηκε ως επιστημονικός σύμβουλος στο πολεμικό ναυτικό της πατρίδας της με το βαθμό του λοχαγού. Ανάμεσα στις πολλές διακρίσεις της συγκαταλέγονται δύο Μετάλλια «Λένιν». Ανέπτυξε μεγάλη κοινωνική δράση. Εφυγε από τη ζωή το 1974, στα 58 της χρόνια (γεν. 1916).
Το τραγούδι που ένωσε αυτούς τους δύο θρύλους, είναι πάντα εδώ...