ΝΘΡΩΠΟΚΑΙΝΟ Η γεωλογική περίοδος της κυριαρχίας του ανθρώπου

ΝΘΡΩΠΟΚΑΙΝΟ

Η γεωλογική περίοδος της κυριαρχίας του ανθρώπου

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, έχει ξεκινήσει στους επιστημονικούς κύκλους μια συζήτηση σχετικά με το εύρος, το ειδικό βάρος και το χρονικό βάθος της επίδρασης του ανθρώπινου πολιτισμού στη γεώσφαιρα και τη βιόσφαιρα του πλανήτη. Μάλιστα, η Διεθνής Επιτροπή Στρωματογραφίας (ICS), υπεύθυνο επιστημονικό όργανο για την ονομασία των γεωλογικών περιόδων, δημιούργησε ομάδα εργασίας με τον τίτλο «Ομάδα Εργασίας Ανθρωπόκαινου». Στο πρόσφατο συνέδριο της ICS στο Κέιπ Τάουν, τέθηκε επίσημα η πρόταση να ονομαστεί η περίοδος από την πρώτη δοκιμή πυρηνικής βόμβας, το 1945, ως Ανθρωπόκαινο (καινό=καινούριο).
Τα τελευταία 11.700 χρόνια, η Γη διανύει τη γεωλογική εποχή του Ολόκαινου, που ξεκινά με το τέλος της εποχής των παγετώνων και την εμφάνιση του ανθρώπινου πολιτισμού. Η Ολόκαινος εποχή είναι το τελευταίο τμήμα της Τετραδικής περιόδου. Προηγήθηκε η Πλειστόκαινος εποχή, κατά την οποία εμφανίστηκε ο σύγχρονος άνθρωπος. Νωρίτερα, κατά τη Νεογενή περίοδο, υπήρξε η Πλειόκαινος, κατά την οποία εμφανίστηκαν οι άμεσοι πρόγονοι του ανθρώπου, και η Μειόκαινος εποχή. Αυτές οι εποχές και οι περίοδοι ανήκουν στον Καινοζωικό αιώνα, που με τη σειρά του ανήκει στον Φανεροζωϊκό μεγααιώνα.

Ανθρωπος, αυτός ο γίγας

Μπορεί, όμως, ο ανθρώπινος πολιτισμός να έχει ήδη προξενήσει τέτοιες αλλαγές που να αποτυπώνονται ήδη στα γεωλογικά στρώματα; Μπορούν αυτές οι αλλαγές να συγκριθούν με εκείνες που σηματοδότησαν την αρχή του Ολόκαινου, όταν οι παγετώνες υποχωρούσαν ραγδαία και καθώς έλιωναν αύξαναν τη στάθμη της θάλασσας σταδιακά κατά 120 μέτρα; Είναι τόσο σημαντικές οι αλλαγές που προκάλεσε ο άνθρωπος, ώστε να συγκρίνονται με εκείνες του Πλειστόκαινου πριν 2,6 εκατομμύρια χρόνια, όταν οι παγετώνες άρχιζαν να ζώνουν τη στεριά; Μπορούν σε τελευταία ανάλυση οι όποιες μεταβολές προξένησε ο άνθρωπος, κυρίως τους τελευταίους αιώνες, να συγκριθούν με τις μεγάλες μεταβολές σε χρονική κλίμακα εκατομμυρίων ετών;

Τα βουνά από πλαστικά σκουπίδια, όπως αυτό στην Τζακάρτα της Ινδονησίας, και τα βουνά από μπετόν, όπως στη Νέα Υόρκη, θα έχουν αρκετά μεγάλο χρόνο ζωής, ώστε να αποτελέσουν τοπικά γεωλογικά στρώματα του γήινου φλοιού

Προτάσεις για την ονομασία της γεωλογικής εποχής του ανθρώπου είχαν γίνει ήδη από το 19ο αιώνα, αλλά είχαν απορριφθεί από τους γεωλόγους, συχνά με δηκτικό τρόπο απέναντι στους προτείνοντες. Η απάντηση ήταν ότι οι αλλαγές που προκαλεί ο άνθρωπος δεν μπορούν να συγκριθούν με την εμφάνιση ή την εξαφάνιση ολόκληρων ωκεανών, οροσειρών, μαζικών ηφαιστειακών εκρήξεων ή τερατωδών προσκρούσεων αστεροειδών. Ωστόσο, αρκετό καιρό μετά, το 2008, η Διεθνής Επιτροπή Στρωματογραφίας εκτίμησε ότι ο όρος Ανθρωπόκαινο είχε αρχίσει να χρησιμοποιείται στην αρθρογραφία σαν να ήταν επίσημος και αποφάσισε να τον εξετάσει συγκεκριμένα. Στην πρώτη σχετική επιστημονική συνάντηση, που έγινε στο Λονδίνο, παραδόξως οι περισσότεροι συμμετέχοντες θεώρησαν ότι η πρόταση για το Ανθρωπόκαινο δεν είναι αβάσιμη. Μάλιστα, ήταν ο ίδιος ο υπεύθυνος της ICS για την ονομασία των γεωλογικών περιόδων που πρότεινε τη σύσταση της «Ομάδας Εργασίας Ανθρωπόκαινου», με επικεφαλής τον Γιαν Ζαλάσιεβιτς, γεωλόγο του Πανεπιστημίου του Λέστερ στη Βρετανία.

Από μέταλλο, γυαλί, πλαστικό...

Το έργο των μελών της ομάδας είναι να αποδείξει πρώτα και κύρια ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός αφήνει τέτοιο αποτύπωμα στα γεωλογικά στρώματα, που θα μπορεί να εντοπιστεί μετά από δεκάδες χιλιάδες, εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια. Αποτύπωμα που θα μπορούσε να αποκαλυφθεί από τη μελλοντική γεωλογική σκαπάνη, όπως ανακαλύπτονται σήμερα τα απολιθώματα των δεινοσαύρων, και θα οριοθετεί μια αλλαγή στη γεωλογική ιστορία του πλανήτη.
Καταρχήν είναι τα μέταλλα. Στη φύση, τα μέταλλα βρίσκονται σχεδόν πάντα σε χημικές ενώσεις (εξαιρούνται τα ευγενή, όπως ο χρυσός), οξείδια, ανθρακικά, πυριτικά κ.τ.λ. Ο άνθρωπος έμαθε να βγάζει τα μέταλλα από τις ενώσεις τους σε καθαρή μορφή. Για παράδειγμα, από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά έχουν παραχθεί 500 εκατομμύρια τόνοι αλουμίνιο, ποσότητα ικανή να καλύψει ολόκληρες τις ΗΠΑ με αλουμινόχαρτο! Το καθαρό αλουμίνιο συσσωρεύεται κυρίως στις χωματερές και θα αποτελέσει ιστορικά εύρημα - ορόσημο της γεωλογικής σκαπάνης του μέλλοντος.
Η τελευταία αύξηση των ειδών ορυκτών ήταν πριν από 2,5 δισεκατομμύρια χρόνια, όταν η ατμόσφαιρα άρχισε να εμπλουτίζεται σε οξυγόνο. Τότε, λόγω της οξείδωσης του σιδήρου, η επιφάνεια της Γης από κυρίως γκρι απόχρωση απέκτησε την καφεκόκκινη που έχει έως σήμερα. Ο ανθρώπινος πολιτισμός σύνθεσε πληθώρα νέων χημικών ενώσεων που δεν υπήρχαν πριν και έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής, όπως το καρβίδιο του βολβραμίου, αλλά και κάποια ειδικά «ορυκτά» σε μεγάλες ποσότητες, όπως το γυαλί και τα πλαστικά. Εως το μέσο του 20ού αιώνα υπήρχαν μετρημένα στα δάχτυλα είδη πλαστικών και οι ποσότητες που παράγονταν δεν ήταν πολύ μεγάλες. Σήμερα, κάθε χρόνο παράγονται 300 εκατομμύρια τόνοι, όσο δηλαδή είναι το βάρος των σωμάτων όλων των ανθρώπων που ζουν πάνω στον πλανήτη. Πολλά από τα πλαστικά αντέχουν εκατοντάδες χρόνια σχεδόν αναλλοίωτα. Ακόμα και σε απομακρυσμένα σημεία των ωκεανών, σε κάθε τετραγωνικό μέτρο λάσπης του βυθού (από την οποία θα δημιουργηθούν στο μέλλον ιζηματογενή πετρώματα), υπάρχουν χιλιάδες μικροπλαστικά, κυρίως ίνες από συνθετικά υφάσματα.

...και πέτρα

Παντού υπάρχουν πετρώματα κατασκευασμένα από τον άνθρωπο, με ακραίο παράδειγμα το μπετόν, από το οποίο έχουμε φτιάξει μέχρι τώρα μισό τρισεκατομμύριο τόνους. Είναι αρκετό για να αντιστοιχεί ένα κιλό μπετόν για κάθε τετραγωνικό μέτρο στεριάς! Το μπετόν αυτό θα ενσωματωθεί μόνιμα στο ανώτερο τμήμα του γήινου φλοιού και ήδη σε έργα ανακατασκευής κάτω από πόλεις βρίσκονται κομμάτια μπετόν από προηγούμενες κατασκευές. Πέρα από τα ανθρώπινης κατασκευής πετρώματα, σήμερα ο ανθρώπινος πολιτισμός, για να διαμορφώσει χώρους διαβίωσης και καλλιέργειας, μετακινεί κάθε χρόνο περισσότερα ιζήματα απ' ό,τι όλα τα ποτάμια και οι άνεμοι!
Η καύση στερεών καυσίμων, κυρίως από την αρχή του 20ού αιώνα και μετά, έχει ήδη δημιουργήσει ένα αποθετικό στρώμα αιθάλης σε παγκόσμια κλίμακα, ακόμα και μακριά από τις πηγές εκπομπής. Ανάλογο φαινόμενο είχαν προκαλέσει οι παγκόσμιας κλίμακας πυρκαγιές μετά την πρόσκρουση του αστεροειδούς, βασικού παράγοντα εξαφάνισης των δεινοσαύρων, στο τέλος της Κρητιδικής περιόδου. Η αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα από την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης είναι 100 φορές πιο γοργή, απ' ό,τι την περίοδο της υποχώρησης των παγετώνων, κατά την έναρξη του Ολόκαινου. Η αλλαγή αυτή καταχωρείται με τη μορφή φυσαλίδων αέρα που εγκλωβίζονται στους πολικούς πάγους.
Η μεγάλη χρήση αζωτούχων λιπασμάτων στη γεωργία, κυρίως από την αρχή του 20ού αιώνα, οδηγεί στην τακτική εμφάνιση υπερτροφικών επεισοδίων στη θάλασσα, με αποτέλεσμα, λόγω της μεγάλης περιοδικής αύξησης του πλαγκτόν και της κατανάλωσης του διαλυμένου οξυγόνου, να δημιουργούνται νεκρές ζώνες στο βυθό, έκτασης χιλιάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων. Η κατεστραμμένη χλωρίδα και πανίδα του βυθού θα καταγραφεί ως απολίθωμα στα γεωλογικά στρώματα. Αλλες χημικές ενώσεις, όπως οι τοξικές διοξίνες, έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής και θα παραμείνουν ως ουσίες - ιχνηλάτες στο γεωλογικό χρόνο.
Τα ορυχεία, αλλά και οι πόλεις στις περιοχές όπου ο φλοιός κατέρχεται μελλοντικά, θα δώσουν ένα γεωλογικό στρώμα πολύ πλούσιο σε ευρήματα από την εποχή του ανθρώπου.

Το πραγματικό Ανθρωπόκαινο

Ισως η πιο χαρακτηριστική υπογραφή του Ανθρωπόκαινου, το πιο χαρακτηριστικό στρώμα που θα βρουν οι γεωλόγοι του απώτερου μέλλοντος, είναι το στρώμα ραδιενεργών ουσιών και των στοιχείων μεταστοιχείωσης από τη ραδιενεργό τέφρα των δύο ατομικών βομβών που έριξαν οι ΗΠΑ ενάντια στον ιαπωνικό λαό και των 500 δοκιμαστικών πυρηνικών εκρήξεων στην ατμόσφαιρα και πολλών άλλων ανάλογων υπόγειων δοκιμών, που έκανε σειρά χωρών, από το μέσο της δεκαετίας του 1940 έως το τέλος του 20ού αιώνα.
Μεγάλη είναι η επίπτωση του ανθρώπου και στη βιόσφαιρα. Το ανθρώπινο είδος, αμελητέα ποσότητα μέχρι πριν μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια, είναι τώρα ο κυρίαρχος θηρευτής σε στεριά και θάλασσα. Περίπου το ένα τέταρτο των σπονδυλωτών ζώων καταναλώνεται για τις ανάγκες μας. Ετσι, ο άνθρωπος είναι σήμερα το ένα τρίτο από πλευράς βάρους όλης της βιομάζας των σπονδυλωτών στον πλανήτη, ενώ το μεγαλύτερο μέρος από τα άλλα δύο τρίτα είναι τα ζώα που αξιοποιεί για τη διατροφή του. Τα άγρια ζώα αποτελούν μόλις το 5%. Χάρη στις σύγχρονες δυνατότητες των μεταφορών και της μετακίνησης, υπάρχει μια σχετική ομογενοποίηση της πανίδας και της χλωρίδας σε όλο τον πλανήτη. Σε έναν ή δυο αιώνες από τώρα, η βιοποικιλότητα μπορεί να έχει δεχτεί ανάλογο χτύπημα με εκείνο της πρόσκρουσης του αστεροειδούς των δεινοσαύρων.
Κι αν τελικά οι γεωλόγοι καταλήξουν στην ονομασία της εποχής μας ως Ανθρωπόκαινο, το πραγματικά καινό και η πραγματική εποχή του ανθρώπου είναι κοντά, αλλά δεν έχουν έρθει ακόμα. Οταν πραγματοποιηθούν, ο άνθρωπος που θα έχει απαλλαγεί από τα δεσμά και τα όρια που βάζει το τελευταίο εκμεταλλευτικό σύστημα, ο άνθρωπος που δε θα είναι γρανάζι της παραγωγής κέρδους των λίγων, αλλά πραγματικά κυρίαρχος του εαυτού του και αντίστοιχος στο όνομά του, homo sapiens (άνθρωπος ο σοφός), αυτός ο άνθρωπος, αυτή η κοινωνία θα μπορέσει να ζήσει σε αρμονία με τη φύση, αφήνοντας πια πίσω της μόνο γεωλογικά αποτυπώματα για τα οποία θα είναι υπερήφανη.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγές: «Scientific American», http://www.stratigraphy.org