Για την Επανάσταση του 1821

Για την Επανάσταση του 1821

Ο Θ. Κολοκοτρώνης με τα παλικάρια του σε μια ανάπαυλα μετά τη μάχη στα Δερβενάκια

Η 25η Μάρτη καταγράφηκε από την αστική ιστοριογραφία ως ημερομηνία έναρξης της ελληνικής εθνικοαπελευθερωτικής Επανάστασης των Ελλήνων στα 1821 . Μέρα σαν τη σημερινή είναι χρήσιμη στην κυρίαρχη τάξη, στην εξουσία της, στους κάθε λογής θεσμούς του εποικοδομήματός της, από την «επίσημη εκπαίδευση», έως την εκκλησία, αλλά και τους φύλακες του κράτους, από το στρατό έως τους άλλους κατασταλτικούς μηχανισμούς, να παιανίζουν θριάμβους για μιαν επανάσταση με κυρίαρχη μορφή την ένοπλη πάλη, με την οποία πλέον καμιά σχέση δεν έχουν και ας την οικειοποιούνται. Πολλές θα είναι οι παράτες των «επισήμων», των μηχανισμών της εξουσίας του κεφαλαίου, αλλά και οι λόγοι που θα εκφωνηθούν για τους ένδοξους προγόνους. Ολοι αυτοί, που τους αγώνες και ιδιαίτερα την ένοπλη μαζική πάλη την αποκαλούν τρομοκρατία, αυτοί που στέλνουν στρατό, συμμετέχοντας σε ιμπεριαλιστικούς, άδικους, πολέμους σε ξένα εδάφη για την υποδούλωση άλλων λαών, προκειμένου να αυξάνεται το μέγεθος του κεφαλαίου, παίρνοντας κάτι ψίχουλα από το μοίρασμα του πλούτου άλλων λαών και κρατών, θα μιλήσουν για ελευθερία. Το ψέμα και η υποκρισία, σ' όλο τους το μεγαλείο, θα θριαμβεύσουν σήμερα, προκειμένου να προβάλουν το νόημα της Επανάστασης κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων. Για απελευθέρωση του έθνους θα μιλούν και ας συμμετέχουν στο μακελειό για την υποδούλωση λαών. Να διαφυλάξουμε τα «ιερά και τα όσια» θα πουν και ας κρύβουν τα «ιερά και τα όσια» των επαναστατημένων Ελλήνων για να διαφυλάξουν τη δική τους εξουσία. Γιατί η εξέγερση του 1821 είχε εχθρό την κυρίαρχη εξουσία, που εμπόδιζε το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, δηλαδή την κίνηση της ιστορίας, για τη συγκεκριμένη εποχή, προς τα μπρος. Οι Ελληνες με τα όπλα τέτοιον αγώνα έκαναν. Για να ανατρέψουν την εξουσία των Οθωμανών, που τη διαχειρίζονταν μαζί με τους Ελληνες κοτζαμπάσηδες και Φαναριώτες, μαζί και η Εκκλησία.

Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης

Η ηγεσία της επίσημης Εκκλησίας και στον ελλαδικό χώρο, όπως και το Φανάρι, ήταν εχθρός της Επανάστασης. Ο συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας», «Ανώνυμος Ελλην», «ξεσκεπάζει και μαστιγώνει αλύπητα τους εχθρούς της Επανάστασης, τους εκμεταλλευτές του λαού, τον κλήρο, τους Φαναριώτες, τους κοτζαμπάσηδες», (Νίκου Μπελογιάννη, «Κείμενα από την απομόνωση»). Είναι επίσης χαρακτηριστικοί οι διάλογοι του Παπαφλέσα με τους κοτζαμπάσηδες και τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στο Αίγιο (τότε Βοστίτσα), στις 26 Γενάρη 1821 , όταν, ως πληρεξούσιος του Αλέξανδρου Υψηλάντη, τους συνάντησε στο σπίτι του Αντρέα Λόντου, προκειμένου να τους πείσει να συμμετάσχουν στην Επανάσταση. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός αρνιόταν την επανάσταση, ρωτώντας: «Πού πολεμοφόδια; Πού όπλα; Πού χρήματα πολυάριθμα; Πού στρατός πεπαιδευμένος; Πού στόλος εφοδιασμένος;». Για να καταλήξει: «...Αλλ' εις την εποχήν ταύτην οποία δείγματα θετικότητας έχομεν, διά να πιστεύσωμεν όσα λέει ο Δικαίος και όσα γράφει ο Υψηλάντης;». Ενώ ο Σωτήρης Χαραλάμπης είπε: «...πιστεύω πως η Ρωσία, όπου έχει την ίδια θρησκεία μ' εμάς, θα συντροφέψει τον Υψηλάντη με στρατεύματα... Μα εμείς εδώ, αφού ξεκάνουμε τους Τούρκους, σε ποιον θα παραδοθούμε; Ποιον θα 'χουμε ανώτερο; Ο ραγιάς, αφού πάρει τα όπλα, δε θα μας ακούει πια και δε θα μας σέβεται και θα πέσουμε στα χέρια εκείνου, που δεν μπορεί να κρατήσει το πιρούνι να φάει! (σ.σ. αυτός ήταν ο Νικήτας Φλέσας, αδελφός του Παπαφλέσα). Κάλλιο οι Τούρκοι κι ο ραγιάς υπόδουλος, παρά λεύτερο έθνος με το λαό να 'χει δικαιώματα»! Αυτό ήταν το πραγματικό τους πρόβλημα. Ο επαναστατημένος λαός, με τα όπλα, θα αφαιρούσε τα προνόμια των κοτζαμπάσηδων, θα αποκτούσε ο ίδιος δικαιώματα.

Η Εξοδος του Μεσολογγίου

Αλλά ο Παπαφλέσας, τους δίνει την πρέπουσα απάντηση: «Η επανάσταση είτε θέτε, είτε όχι θα γίνει! Πάρτε το απόφαση. Αν εσείς γυρεύετε να την εμποδίσετε, εγώ πήρα προσταγή από την Αρχή να ξεσηκώσω το λαό και να την κάνω. Και τότες όποιον βρουν ξαρμάτωτο οι Τούρκοι, ας τον κόψουν...». Για να του ανταπαντήσει ο Παλαιών Πατρών Γερμανός: «Είσαι απατεώνας, άρπαγας, εξωλέστατος!» (Αμβρόσιος Φραντζής «Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδας, τ. α`, σελ. 98).

Ο χαρακτήρας της

Η αστική ιστοριογραφία χαρακτηρίζει την επανάσταση ως εθνικοαπελευθερωτική. Ο χαρακτηρισμός της επανάστασης μόνον ως εθνικοαπελευθερωτικής δεν είναι ολόκληρα σωστός. Αλλωστε, ο χαρακτήρας και οι σκοποί κάθε κοινωνικής επανάστασης καθορίζονται από την εποχή της, η οποία επίσης καθορίζεται από τον κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό στους κόλπους του οποίου ξεσπά, δηλαδή ποιες ήταν οι σχέσεις παραγωγής στην οθωμανική αυτοκρατορία, ποιες ήταν οι κινητήριες κοινωνικές δυνάμεις που παίρνουν μέρος στην επανάσταση, ποιες ηγούνται και την καθοδηγούν και ποιο το αποτέλεσμά της, ποιες σχέσεις παραγωγής εγκαθιδρύθηκαν με την επικράτησή της.
Ο ιστορικός υλισμός μας δίνει το «κλειδί» της μελέτης και ερμηνείας τέτοιων, τεράστιας σημασίας ιστορικών γεγονότων, που σε τελευταία ανάλυση αποτελούν μοχλούς της κοινωνικής εξέλιξης. «Σε μια ορισμένη βαθμίδα της εξέλιξής τους, γράφει ο Μαρξ, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις έρχονται σε αντίφαση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής ή - πράγμα που αποτελεί μονάχα τη νομική γι' αυτό έκφραση - με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, μέσα στις οποίες είχαν κινηθεί ως τώρα. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων οι σχέσεις αυτές μεταβάλλονται σε δεσμά τους. Τότε έρχεται μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Με την αλλαγή της οικονομικής βάσης ανατρέπεται, αργότερα ή γοργότερα, ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα. Οταν εξετάζουμε τέτοιες ανατροπές, πρέπει να κάνουμε πάντα τη διάκριση ανάμεσα στην υλική ανατροπή, στους οικονομικούς όρους της παραγωγής, που μπορούμε να τους διαπιστώσουμε με ακρίβεια φυσικών επιστημών και στις νομικές, πολιτικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές, κοντολογίς τις ιδεολογικές μορφές μέσα στις οποίες οι άνθρωποι συνειδητοποιούν αυτή τη σύγκρουση και παλεύουν ως τη λύση της» (Καρλ Μαρξ, «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», πρόλογος).

Η Επανάσταση του 1821 εναντιώθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την εξουσία της, διεκδικώντας την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία επικρατούσαν σχέσεις παραγωγής φεουδαρχικές και στη συγκεκριμένη εποχή ήταν ιστορικά ξεπερασμένες. Αλλωστε, αστικές επαναστάσεις και εγκαθίδρυση καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής είχαν ήδη επιβληθεί σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Υπήρχε επομένως ανάγκη αντικατάστασης της φεουδαρχίας από την ανώτερη κοινωνική βαθμίδα, τον καπιταλισμό. Στους κόλπους της αναπτύσσονταν νέες κοινωνικές δυνάμεις, που αντιμετώπιζαν το φρενάρισμα της ανάπτυξής τους τόσο από την εξουσία των Οθωμανών, όσο και των κοτζαμπάσηδων, αλλά και της επίσημης ηγεσίας της Εκκλησίας και του Φαναρίου, που τους βόλευε το παλιό καθεστώς, λόγω των προνομίων που τους παρείχε. Αυτοί αναγκάστηκαν να μπουν στην Επανάσταση, όταν συνειδητοποίησαν ότι, παρά τα δικά τους εμπόδια, είναι αναπόφευκτη και δεν ήθελαν να μείνουν εκτός των τειχών της νέας εξουσίας.
Αλλωστε, ο εθνικοαπελευθερωτικός και ο ταξικός χαρακτήρας της επανάστασης του '21 όχι μόνο δεν αντιπαρατίθενται και δεν αλληλοαναιρούνται, αλλά προϋποθέτουν και συνεπάγονται ο ένας τον άλλο.
Το έθνος είναι προϊόν της διαμόρφωσης του καπιταλισμού. Η διαμορφούμενη μέσα στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ελληνική αστική τάξη, για να επιβάλει τις δικές της σχέσεις παραγωγής, χρειαζόταν ως προϋπόθεση τη δημιουργία δικού της εθνικού αστικού κράτους.

Οι κινητήριες δυνάμεις

Ποιες είναι, όμως, οι κινητήριες δυνάμεις της ελληνικής επανάστασης; Ποιες είναι οι οικονομικές τους δραστηριότητες μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και ποια τα ταξικά τους χαρακτηριστικά;
Ο πρώτος βιομηχανικός κλάδος που αναπτύσσεται στον ελλαδικό χώρο είναι η ναυτιλία και, σε άμεση συνάρτηση με αυτήν, η ναυπηγική. Ηταν το αποτέλεσμα της ανάπτυξης του εμπορίου στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στο οποίο οι Ελληνες διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Εμπόριο που για να πραγματοποιείται απαιτεί ανάπτυξη της ναυτιλίας. Αλλωστε, στο 18ο αιώνα, οι Ελληνες έμποροι συναγωνίζονται τους Γάλλους, που ήταν έως τότε οι κυρίαρχοι των εμπορικών δρόμων της ανατολικής Μεσογείου.
Μεγάλη ναυτιλιακή ανάπτυξη υπήρχε στη Δυτική Ελλάδα, στα παράλια της Αιτωλοακαρνανίας και της Ηπείρου. Το Μεσολόγγι ήταν πρωτοπόρο στη ναυπήγηση πλοίων και στα θαλασσινά ταξίδια, όπως και το Γαλαξίδι και το Αιτωλικό. Αντίστοιχα, αναπτύσσεται ναυτιλιακή δραστηριότητα και στα νησιά του Αιγαίου και του Σαρωνικού. Οι Ελληνες καραβοκυραίοι ασχολούνται ταυτόχρονα και με το εμπόριο. Εμπορεύονται τόσο ξένα προϊόντα, όσο και δικά τους. Πρέπει, επίσης, να αναφέρουμε ότι στα τότε αστικά κέντρα που σχεδόν ταυτίζονταν με τα λιμάνια επενδύουν μεγάλοι εμπορικοί οίκοι της Ελλάδας.
Εκτός από τη ναυτιλία, φαίνεται ότι, κατά το 18ο και στις αρχές του 19ου αιώνα, υπάρχει και μια σημαντική ανάπτυξη στη βιοτεχνία. Περιπτώσεις όπως ο συνεταιρισμός στα Αμπελάκια, καθώς και η αστική ανάπτυξη των Ιωαννίνων, επί Αλί Πασά, είναι αρκετά γνωστές. Η βιοτεχνική - βιομηχανική παραγωγή στον ελλαδικό χώρο εκείνης της εποχής καλύπτει το 30% της συνολικής παραγωγής με κύριες βιοτεχνικές - βιομηχανικές δραστηριότητες τη ναυτιλία, την υφαντουργία - νηματουργία και τη σαπωνοποιία.
Βεβαίως η Οθωμανική Αυτοκρατορία, από τη μια συνέβαλε αντικειμενικά στη διαμόρφωση της ελληνικής αστικής τάξης γιατί την είχε ανάγκη για τη διεξαγωγή του εμπορίου και της ναυτιλίας, από την άλλη, όμως, οι φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής φρενάριζαν την ανάπτυξή της. Οι Ελληνες, για να μπορέσουν να αναπτύξουν την επιχειρηματική τους δράση στις συγκεκριμένες συνθήκες, ιδρύουν παροικίες σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη. Στο βαλκανικό και κεντροευρωπαϊκό χώρο, οι Ελληνες ελέγχουν τις χερσαίες μεταφορές, όπως ελέγχουν και ένα μεγάλο μέρος των θαλάσσιων μεταφορών στην ανατολική Μεσόγειο. Υπάρχουν και οι περιπτώσεις Ελλήνων επιχειρηματιών, των οποίων η έδρα των επιχειρήσεων βρίσκεται μέσα στον οθωμανικό χώρο, αλλά οι επιχειρηματικές τους δραστηριότητες εκτείνονται και στο εξωτερικό.
Οι Ελληνες των παροικιών, ζώντας σε κέντρα του εξωτερικού, έρχονται περισσότερο σε επαφή με το Διαφωτισμό και τα «γαλλικά γράμματα» και συντελούν πολύ ουσιαστικά στη διαμόρφωση ιδεολογίας και πολιτικών στόχων για ολόκληρη την τάξη.

Οι ιδεολογικές επιδράσεις

Η ιδεολογία αυτή είναι εθνική ιδεολογία: Η ανάγκη διαμόρφωσης ενιαίας εσωτερικής αγοράς οδηγεί στη διατύπωση του αιτήματος για συγκρότηση εθνικού κράτους. Είναι γνωστό ότι το συνειδησιακό υπόβαθρο που διαμορφώθηκε και ώθησε στην Επανάσταση του 1821 ήταν η Γαλλική αστική Επανάσταση του 1789 και το μεταλαμπάδιασμα των ιδεών της (ελευθερία - ισότητα - αδελφότητα), κυρίως από τον Κοραή, τον «Ανώνυμο Ελληνα» με την «Ελληνική Νομαρχία» και τον Ρήγα. Ο Ρήγας, μάλιστα, είχε συλλάβει την ιδέα της επανάστασης σ' όλα τα Βαλκάνια, γιατί θεωρούσε ότι η απελευθερωτική δύναμη όλων των Βαλκάνιων μαζί ήταν πολλαπλάσια μεγαλύτερη, ενάντια στη φεουδαρχία των Οθωμανών, από τον ξεσηκωμό ενός ενός έθνους ξεχωριστά. Αλλά φαίνεται ότι δεν ήταν σ' όλα τα Βαλκάνια ώριμες οι υποκειμενικές προϋποθέσεις για τον κοινό επαναστατικό ξεσηκωμό, σε συνδυασμό με τα εμπόδια από τα αστικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης, που δεν καλόβλεπαν την επανάσταση ενάντια στους Οθωμανούς, με τους οποίους είχαν αναπτύξει οικονομικές σχέσεις με μεγάλα οφέλη και τα οποία σε μιαν ενδεχόμενη επανάσταση δε θεωρούνταν διασφαλισμένα.
Βέβαια, δεν είναι μόνον η αστική τάξη που πήρε μέρος στην επανάσταση του '21, αλλά και η αγροτιά. Στις περιοχές όπου επικράτησε η επανάσταση, κυρίαρχη παραγωγική μονάδα ήταν ο μικρός ελεύθερος κλήρος. Υπήρχαν, ωστόσο, και όχι λίγοι ακτήμονες αγρότες. Απ' αυτούς κυρίως προέρχονταν τα ένοπλα τμήματα της επανάστασης. Ακριβώς επειδή πλήρωνε βαρείς φόρους στους Οθωμανούς, είδε στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα ένα βασικό όρο για την επιβίωσή της. Υπερασπίστηκε τον κλήρο της με τα όπλα και διεκδίκησε έντονα τη διανομή των κτημάτων που άφησαν πίσω τους οι Οθωμανοί.

Το σύγχρονο νόημα

Το κύριο, που σαν αποτέλεσμα του ένοπλου ξεσηκωμού κατακτήθηκε στην Ελλάδα με την Επανάσταση, είναι η δημιουργία του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού εθνικού κράτους. Ηταν ένα άλμα μπροστά στην ιστορική εξέλιξη, που συνέβαλε επίσης στην αποσύνθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Αυτό το συμπέρασμα έχει διπλή σημασία για τις σύγχρονες συνθήκες: Η μία είναι η ίδια η Επανάσταση σαν πράξη, το αναπόφευκτό της, όταν οι παλιές σχέσεις φρενάρουν τις νέες δυνάμεις. Η δράση των καταπιεσμένων λαϊκών μαζών ενάντια στην παλιά εξουσία και την ξεπερασμένη ιστορικά κοινωνία, για την ανατροπή της και την εγκαθίδρυση της νέας εξουσίας και την οργάνωση της νέας ανώτερης κοινωνικής βαθμίδας. Οταν οι λαοί συνειδητοποιήσουν την αναγκαιότητα της δικής τους απελευθέρωσης, τότε η δύναμη της δράσης τους γίνεται ακατανίκητη και καμιά εξουσία δεν μπορεί να σταθεί εμπόδιο στην επαναστατική τους πάλη. Η Επανάσταση του 1821 ήταν επανάσταση που σαν αποτέλεσμα, μαζί με την απελευθέρωση του έθνους, άνοιξε την πρώτη σελίδα της νέας κοινωνίας, του καπιταλισμού. Αυτή είναι η δεύτερη μεγάλη σημασία της, το γεγονός, δηλαδή, ότι ως αποτέλεσμα της νικηφόρας επανάστασης είναι το πέρασμα από μια κατώτερη κοινωνική βαθμίδα στην ανώτερη.
Στις σημερινές συνθήκες, το μήνυμα και το νόημά της έχουν επίσης το δικό τους περιεχόμενο. Μόνο που αυτό έχει σχέση με τη σκοπιά που κάθε κοινωνική δύναμη προσεγγίζει και τα τότε ιστορικά γεγονότα και τη σύγχρονη πραγματικότητα. Σήμερα ο καπιταλισμός ιστορικά είναι ξεπερασμένος. Βρίσκεται στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, το στάδιο της αντίδρασης και αυτό το αισθάνεται καθημερινά η εργατική τάξη και τ' άλλα λαϊκά στρώματα ως την πιο αβάσταχτη κοινωνική καταπίεση και εκμετάλλευση, τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, την κρίση και την καταστολή. Είναι καπιταλισμός που σαπίζει και παρασάπισε και ως τέτοιος πρέπει να αντικατασταθεί από την επόμενη κοινωνική βαθμίδα.
Η πολιτική, των αντιδραστικών, σε βάρος της εργατικής τάξης, και του λαού, αναδιαρθρώσεων εντείνει την εκμετάλλευση, τη φτώχεια, την ανεργία, την εξαθλίωση, αυξάνει τις κοινωνικές ανισότητες, συγκεντρώνει ολοένα και μεγαλύτερο πλούτο στα χέρια των λίγων ισχυρών επιχειρηματιών, κλέβοντάς τον από τους άμεσους παραγωγούς του, τους ανθρώπους του μόχθου.
Επομένως σήμερα η ανάγκη της κατάργησης της εκμετάλλευσης συνδέεται με την αντικατάσταση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας με την κοινωνική, το πέρασμα από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό.
Η πολιτική του αντιιμπεριαλιστικού αντιμονοπωλιακού δημοκρατικού μετώπου πάλης για τη λαϊκή εξουσία, που θα οργανώσει τη λαϊκή οικονομία, αποτελούν το σύγχρονο νόημα του 1821 .
Αλλά χωρίς τον επαναστατικό ξεσηκωμό όλων των τότε καταπιεσμένων δε θα υπήρχε αυτό το ιστορικό γεγονός και το αποτέλεσμά του. Ετσι και τώρα η εργατική τάξη, τ' άλλα λαϊκά στρώματα της πόλης και του χωριού, η νεολαία, οι εργαζόμενες γυναίκες, συγκροτώντας το δικό τους αντίπαλο δέος, το αντιιμπεριαλιστικό, αντιπολεμικό δημοκρατικό μέτωπο πάλης, μπορούν να οργανώσουν τη δική τους αντεπίθεση για τη δική τους εξουσία. Και τότε οι λαϊκές δυνάμεις με επικεφαλής την εργατική τάξη θα 'ναι υπερήφανες, γιατί, ως συνεχιστές της ιστορίας, θα δημιουργούν το δικό τους μέλλον.