ΒΙΟΦΩΤΑΥΓΕΙΑ Μύθοι και θρύλοι για αυτόφωτους ζωντανούς οργανισμούς

Το Panellus stipticus, το πικρό μανιτάρι στρείδι, αναπτύσσεται στα δάση των ανατολικών ΗΠΑ. Το φως που εκπέμπει θεωρούνταν υπερφυσικό από τους πρώτους αποίκους, ένας τρόπος οι νεράιδες να σε οδηγήσουν στην καταστροφή. Προέρχεται άλλωστε από την αξιοποίηση από τους μύκητες της σήψης των κλαδιών. Πιθανότατα πρόκειται για αμυντικό σύστημα που αναπτύχθηκε εξελικτικά, για να αποτρέπει τα ζώα να φάνε το μανιτάρι

Ενας θρύλος λέει ότι αν και οι Εγγλέζοι τον 17ο αιώνα μπορούσαν να αποβιβαστούν στην Κούβα, δεν το έκαναν επειδή περνώντας κοντά από το νησί είδαν φώτα να τρεμοπαίζουν και πίστεψαν ότι ήταν φωτιές που είχαν ανάψει στρατοπεδευμένοι Ισπανοί στρατιώτες. Τα φώτα ήταν στην πραγματικότητα χιλιάδες πυγολαμπίδες, που ίσως άλλαξαν το ρου της Ιστορίας σε σχέση με τον αποικισμό του νησιού.
Αμέτρητοι μύθοι υπάρχουν για τις πυγολαμπίδες σε όλο τον κόσμο. Στις Φιλιππίνες μια εκδοχή λέει ότι είναι τα κομμάτια του άστρου που είχε στο μέτωπό της μια θεόσταλτη πριγκίπισσα και μια άλλη ότι είναι οι απόγονοι ενός νεαρού άντρα που πρόσβαλε μια νεράιδα και τώρα ως ζωύφιο ψάχνει μες στη νύχτα μέχρι να βρει μια γυναίκα ομορφότερη από τη νεράιδα, ώστε να σπάσει το ξόρκι. Στην Ιαπωνία ο μύθος λέει ότι είναι τα δάκρυα μιας όμορφης πριγκίπισσας του φεγγαριού, που αναγκάστηκε να επιστρέψει στον ουρανό στα 20ά της γενέθλια, αφήνοντας πίσω τούς αγαπημένους της. Για τους ινδιάνους Τσερόκι, οι πυγολαμπίδες ήταν άστρα που κατέβηκαν από τον ουρανό για να βοηθήσουν να βρεθεί ένα χαμένο παιδί.
Η βιοφωταύγεια, δηλαδή η ικανότητα ορισμένων ζωντανών οργανισμών να παράγουν φως μέσω ειδικών χημικών αντιδράσεων, συνάρπαζε τον άνθρωπο ανά τους αιώνες. Οι ναυτικοί πίστευαν κάποτε ότι η βιοφωταύγεια στα απόνερα των πλοίων τους ήταν απόδειξη της χείρας του Ποσειδώνα. Οι μύκητες που λάμπουν θεωρούνταν χαμένα πνεύματα νεράιδων. Η βιοφωταύγεια έγινε από παλιά αντικείμενο μελέτης, πολύ πριν εμφανιστεί η σύγχρονη επιστήμη. Ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που κατέγραψε με λεπτομέρεια το φαινόμενο που παρατήρησε σε θαλάσσια όντα, σημειώνοντας πως το φως που εκπέμπουν είναι ψυχρό, συγκρινόμενο με το φως που εκπέμπει μια φωτιά ή ένα κερί.

Κοντινή όψη της βιοφωταύγειας που παράγεται από τα δινομαστιγωτά, όταν ενοχληθούν από κάποια ανατάραξη του νερού

Οι πυγολαμπίδες δεν είναι οι μόνοι αυτόφωτοι βιολογικοί οργανισμοί. Είναι απλώς εκείνοι που είναι πιθανότερο να συναντήσουμε στην καθημερινότητα. Βιοφωταύγεια εκδηλώνουν οργανισμοί που ζουν τόσο στη στεριά, όσο και στη θάλασσα. Ανάμεσά τους είναι μύκητες πάνω σε δέντρα που σαπίζουν, ψάρια - θηρευτές σε μεγάλα βάθη που χρησιμοποιούν το φως τους για να έλκουν τα θύματά τους, καλαμάρια που το χρησιμοποιούν για να αποτρέπουν τους θηρευτές τους να τους επιτεθούν και φυσικά τα δινομαστιγωτά, μονοκύτταρο είδος πλαγκτόν, που δίνει το απόκοσμο γαλάζιο φως στα κύματα που σκάνε στις ακτές σε ορισμένες περιοχές του κόσμου. Τέτοιο φαινόμενο ήταν έντονο τον περασμένο Μάη στις ακτές της Καλιφόρνιας, λόγω της κόκκινης παλίρροιας, δηλαδή της άνθισης φυκών, ανάμεσά τους και δινομαστιγωτών, τα οποία όταν διαταραχθούν από κάποιο κύμα εκπέμπουν φως. Το φως αυτό είναι φυσικά πιο εύκολα ορατό τη νύχτα. Σε ορισμένους τόπους, όπως στις Μαλδίβες, αυτό το φαινόμενο βιοφωταύγειας συμβαίνει έντονα και σχεδόν κάθε χρονιά, αν και δεν μπορεί να προβλεφθεί κάθε φορά η ακριβής περίοδος εμφάνισής του. Οι επιστήμονες δεν έχουν καταλήξει με βεβαιότητα στο λόγο της φωταύγειας των δινομαστιγωτών, θεωρούν όμως ότι μπορεί να τρομάξει κάποιους θηρευτές τους, αποτρέποντάς τους από το να γευματίσουν με αυτά, και ταυτόχρονα να τραβήξει κάποιους μεγαλύτερους θηρευτές, ώστε να κυνηγήσουν τους θηρευτές των δινομαστιγωτών.

Χιλιάδες πυγολαμπίδες, όπως τις κατέγραψε ο φωτογραφικός φακός με την τεχνική της μακράς έκθεσης, στην περιοχή της Οκαγιάμα, στην Ιαπωνία

Εκτός από τη βιοφωταύγεια, που προέρχεται από εσωτερικές χημικές αντιδράσεις, υπάρχει και ο βιοφθορισμός, που πυροδοτείται από κάποιον εξωτερικό παράγοντα, όπως ο φωτισμός του οργανισμού με κάποιο συγκεκριμένο μήκος κύματος. Για παράδειγμα, τα κοράλια στον Ματωμένο Κόλπο, στα νησιά Κέιμαν, εμφανίζονται κόκκινα, πράσινα ή πορτοκαλί, ανάλογα με το μήκος κύματος του φωτός στο οποίο εκτίθενται και το οποίο αλλάζει σημαντικά την εμφάνιση τόσο των κοραλιών, όσο και των ψαριών και ανεμώνων που ζουν εκεί. Το φως συγκεκριμένου μήκους κύματος απορροφάται και διεγείρει ηλεκτρόνια σε άτομα συγκεκριμένων χημικών ουσιών, που επανέρχονται σύντομα στην κανονική τους ενεργειακή κατάσταση, εκπέμποντας φωτόνια επίσης συγκεκριμένου μήκους κύματος.
Η γνώση για τα φαινόμενα βιοφωταύγειας που έχει η ανθρωπότητα σήμερα δεν μειώνει καθόλου την ομορφιά του φαινομένου, που πάντα συγκεντρώνει το ενδιαφέρον και το θαυμασμό, οπουδήποτε συναντάται.

Doug Perrine

Το ετήσιο υπερθέαμα της βιοφωταύγειας των δινομαστιγωτών σε μία από τις ακτές στις Μαλδίβες νήσους

Ο κοραλλιογενής ύφαλος στον Ματωμένο Κόλπο των νησιών Κέιμαν είναι τόπος διαβίωσης πολλών ειδών που εμφανίζουν βιοφωταύγεια και βιοφθορισμό

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»