«Αν εκφράσεις τη ζωή, το έργο σου θα μείνει. Αν όχι, θα χαθεί»

Αφιέρωμα στον συνθέτη Αλέκο Ξένο, έργα του οποίου θα παρουσιαστούν στη συναυλία κλασικής μουσικής που διοργανώνει η ΚΕ του ΚΚΕ την Τετάρτη 17 Οκτώβρη στον Περισσό

Η μπάντα του ΕΛΑΣ στις Κορυσχάδες το 1944. Μαέστρος είναι ο Αλέκος Ξένος

ε«Ονομάζομαι Αλέξανδρος Ξένος του Διονυσίου και της Αγγελικής. Γεννήθηκα στη Ζάκυνθο στις δύο Μαΐου του 1912 ώρα δύο το μεσημέρι. Το σπίτι όπου είδα το φως βρισκόταν στην πόλη της Ζακύνθου, στο παραλιακό μέρος που το λέγανε "Μπάνκο", στην αριστερή πλευρά του σημερινού ξενοδοχείου Ξενία.

Θυμάμαι σαν όνειρο εικόνες που τρεμοπαίζουν - τα πρώτα χρόνια της ζωής μου...».
Ετσι ξεκινά την αυτοβιογραφία του ο μουσικός Αλέκος Ξένος, τον οποίο τιμά με συναυλία κλασικής μουσικής την ερχόμενη Τετάρτη η ΚΕ του ΚΚΕ στην Αίθουσα Συνεδρίων του Κόμματος. Με οδηγό, λοιπόν, την αυτοβιογραφία του, που έχει εκδοθεί από τη Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη, θα παρουσιάσουμε ένα σύντομο αφιέρωμα στον συνθέτη Αλέκο Ξένο, που αφιέρωσε τη ζωή και το έργο του στην πάλη για την κοινωνική απελευθέρωση. Αποψή του, όπως τη διατύπωσε σε συνέντευξή του στον «Ριζοσπάστη» το 1988: «Πιστεύω πως πρέπει να αφομοιώνουμε ό,τι καλύτερο υπάρχει στη μουσική, για να εκφράσουμε τις ιδέες μας. Οχι μεταφυσικά, αλλά πάντα δίπλα και πλάι στο λαό... Αν εκφράσεις τη ζωή, το έργο σου θα μείνει. Αν όχι, θα χαθεί».

Τα πρώτα χρόνια...

Γεννήθηκε το 1912. «Είμαι τυχερός - είχε πει ο Αλέκος Ξένος - που γεννήθηκα στη Ζάκυνθο. Το νησί αυτό έχει ένα μεγάλο πολιτισμό στην ποίηση, στη ζωγραφική, αλλά, ιδιαίτερα, στη μουσική, τόσο στην έντεχνη, με τον Καρρέρ και άλλους, αλλά κυρίως τη λαϊκή, γιατί ο πολιτισμός αυτός φτιάχτηκε από τον ίδιο το λαό μας και για το λαό μας».

Τα πρώτα παιδικά του χρόνια είναι γεμάτα αγάπη... Τεσσάρων χρόνων όμως ορφανεύει από πατέρα και το 1918 η μητέρα του αυτοκτονεί πέφτοντας στη θάλασσα βασανισμένη από τις αρρώστιες και τη φτώχεια. Τον Αλέκο Ξένο περιμαζεύουν συντοπίτες του. Κάνει δουλειές του ποδαριού, βαριές για την ηλικία του, με συνέπεια να αντιμετωπίζει προβλήματα υγείας. Στην ταβέρνα όπου δουλεύει, έρχεται σε επαφή με τα λαϊκά τραγούδια της Ζακύνθου και τις καντάδες και ο καλλίφωνος ιδιοκτήτης της, Σπύρος Μωρούλιας, «άθελά του έγινε ο πρώτος και καλύτερος δάσκαλός» του.
Δώδεκα χρόνων γράφεται στη Φιλαρμονική Ζακύνθου. Σε αυτά τα χρόνια επηρεάζεται βαθιά από τον εμπνευσμένο δάσκαλό του στη Φιλαρμονική, Ι. Πηλίκα, και τον σοσιαλιστή συγγραφέα Κ. Πορφύρη. Το 1930 εγκαταλείπει το νησί του. «Ο τόπος δε με χωρούσε πια. Το αποφάσισα ότι έπρεπε να πάω εθελοντής στη στρατιωτική μουσική, με σκοπό να τελειώσω τη θητεία μου ενωρίτερα και παράλληλα να γραφτώ στο ωδείο για να πάρω μια σοβαρή μόρφωση». Εντάσσεται στην μπάντα της Φρουράς Αθηνών, όπου ξεκινά να παίζει τρομπόνι και το 1932 αρχίζει ανώτερες σπουδές στο Ωδείο Αθηνών, με καθηγητές τους Δημήτρη Μητρόπουλο, που του εμφύσησε την αγάπη για τη σύνθεση, και Φιλοκτήτη Οικονομίδη.

Η επαφή με το κίνημα και τις σοσιαλιστικές ιδέες

Τα χρόνια που πέρασε ο Αλέκος Ξένος στο στρατό θέτουν τις βάσεις για να αλλάξουν «τα πιστεύω και ο προσανατολισμός» του. Ερχεται σε επαφή με το οργανωμένο κομμουνιστικό κίνημα και τη θεωρία του μαρξισμού - λενινισμού. Η δράση που ανέπτυξε στο στρατό τον οδήγησε σε φυλάκιση. «Τα γεγονότα που ακολούθησαν, μου άλλαξαν τελείως τον χαρακτήρα. Μέχρι τότε σκεφτόμουν μόνο τον εαυτό μου. Πώς να πάω με τη μελέτη μου όλο και πιο μπροστά... Ομως, τώρα δεν μου αρκούσε αυτό... Εδώ υπήρχε μεγάλη καταπίεση, δυστυχία, εκμετάλλευση και πόνος... Επρεπε να γνωρίσω και να ξεδιαλύνω αυτές τις τρομερές αντιθέσεις και αδικίες».
Οργανώθηκε συνδικαλιστικά στον Πανελλήνιο Μουσικό Σύλλογο. «Δραστηριοποιήσαμε καινούριους ανθρώπους και μελετήσαμε βαθιά τα μουσικά προβλήματα της χώρας, όχι αποκλειστικά μέσα από το στενό πρίσμα των τρεχόντων οικονομικών προβλημάτων...».

Τα χρόνια της Αντίστασης

Κατά τη διάρκεια του ιταλοελληνικού πολέμου, ο Αλ. Ξένος γράφει την πρώτη του σύνθεση. «Εισαγωγή στη Λευτεριά». «Αυτό είναι ένα έργο πρωτόλειο, χωρίς πολλές αξιώσεις. Αλλά για μένα είναι ένα αγαπημένο παιδί, γιατί φτιάχνοντάς το αισθάνθηκα μια λευτεριά και μια απολύτρωση σπάζοντας και ξεφεύγοντας από τους φραγμούς της καθιερωμένης διδασκαλίας τόσων ωδειακών χρόνων... Μ' αυτό συμμετείχα σε μια πνευματική αντίσταση ενάντια στον σκοτεινό, κτηνώδη φασισμό».
Ορίζεται γραμματέας - εκπρόσωπος της ΚΟ Μουσικών στην Αχτίδα Διανοουμένων - Καλλιτεχνών του ΚΚΕ. Θεριεύει η αντίσταση του ΕΑΜ μέσα στην Αθήνα. «Δημιουργήσαμε πυρήνες στα διάφορα μουσικά σύνολα, αλλά και σε χώρους όπου υπήρχαν μουσικοί (καθηγητές μουσικής, συνθέτες, ορχήστρες θεάτρου, καμπαρέ, χορωδίες), προχωρούσαμε σε πλατιά στρατολογία μελών του ΕΑΜ. Πολλοί απ' αυτούς, οι πιο ικανοί, έγιναν μέλη του ΚΚΕ. Σε έναν πολύγραφο του ΠΜΣ τυπώναμε την εφημερίδα μας "Ο Μουσικός"».
Στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής κατορθώνει το κίνημα των μουσικών να αποσπάσει κατακτήσεις: Κρατικοποίηση της Ορχήστρας του Ωδείου Αθηνών. Δημιουργία Οργανισμού Λυρικού Θεάτρου ανεξάρτητου από το Εθνικό Θέατρο. Μονιμοποίηση της Ορχήστρας Ραδιοφωνίας. Δε μένουν όμως εκεί. Σχεδιάζουν τις βάσεις του μουσικού πολιτισμού σε μια λεύτερη Ελλάδα: Συλλογή της λαϊκής και έντεχνης μουσικής. Δημιουργία αρχείων - βιβλιοθηκών. Αναδιάρθρωση της μουσικής Παιδείας. Ενίσχυση της ερασιτεχνικής δημιουργίας και δουλειά υποδομής για την άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου του λαού. Ανέγερση μουσικών μεγάρων στις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας.
Το 1943 οι κατακτητές σχεδιάζουν συναυλία στη Λυρική Σκηνή, με συμμετοχή της Ορχήστρας της. Οι μουσικοί του ΕΑΜ βρίσκουν τρόπο να ματαιώσουν τη συναυλία. «Τη μέρα της γιορτής "αρρώστησαν" τα τρομπόνια, οι κόρνες και οι τρομπέτες. Ηταν αρκετό να λείψει σε έργα του Βάγκνερ το βαρύ πυροβολικό...».

Στο βουνό

Το 1943 ανεβαίνει στο βουνό. Μαζί με άλλους καλλιτέχνες βοηθούν στη συγκρότηση χορωδιών. Κατά τη διάρκεια του πρώτου Πανελλαδικού Συνεδρίου των ανταρτοΕΠΟΝιτών στο Μικρό Χωριό στο Καρπενήσι, καταφέρνουν να συλλέξουν 180 αντιστασιακά τραγούδια απ' όλη την Ελλάδα. «Τραγούδια που ξεπηδούσαν από άγνωστους λαϊκούς αγωνιστές και γνωστούς μουσικούς... Αφού τα έμαθα στους αντάρτες ΕΠΟΝίτες, τους έδωσα οδηγίες πώς να τα διασώσουν δημιουργώντας αυτοσχέδιες χορωδίες στις ανταρτοομάδες και τις ΕΠΟΝίτικες λέσχες». Αυτό το αρχείο, που δημιουργήθηκε σε αυτές τις συνθήκες και περιείχε έξι δίσκους, γύρω στα 100 τραγούδια και άλλα ντοκουμέντα του αγώνα, έπεσε στα χέρια της Ασφάλειας σε μια επιδρομή στο σπίτι του συνθέτη. «Αυτόν τον φάκελο, κάθε φορά που με καλούσαν για αποκήρυξη των ιδεών μου, τον επιδείκνυαν σαν ντοκουμέντο αντεθνικής δράσης...».
Στο βουνό λαμβάνει μέρος σε παραστάσεις κουκλοθεάτρου και στο Θέατρο του Βουνού. Γράφει τραγούδια που αγαπήθηκαν και τραγουδήθηκαν από το λαό, όπως «Ο ύμνος της Αλληλεγγύης», «Ο Υμνος της ΕΠΟΝ», «Το τραγούδι του Αρη», «Τραγούδι για τ' Αετόπουλα». Στην ορκωμοσία της Κυβέρνησης του Βουνού παρουσίασε τον μελοποιημένο από τον ίδιο «Υμνο της ΠΕΕΑ».
Είναι χαρακτηριστικά αυτά που γράφει για το αντιστασιακό τραγούδι. «Ποτέ στην Ελλάδα το τραγούδι σαν μέσο διάδοσης των πιο πλατιών λαϊκών ελπίδων (...) δε γνώρισε αυτή την άνθηση, δεν τραγουδήθηκε από τόσους ανθρώπους. Ποτέ δεν ήταν τόσο δεμένο σ' ένα πανανθρώπινο αδελφικό αγκάλιασμα με τους άλλους λαούς, ποτέ δεν τραγουδήθηκε από τόσο πολυπρόσωπες χορωδίες, όπως στις πόλεις την περίοδο της απελευθέρωσης».

Τα επόμενα χρόνια

Τις 33 ηρωικές μέρες του Δεκέμβρη του 1944, η Οργάνωση των μουσικών, όπως αφηγείται ο συνθέτης, έκανε μικρά γκρουπ που τα έστελνε στο πεδίο της μάχης για να εμψυχώνουν τους αντάρτες. Σ' ένα απ' αυτά ήταν και ο ίδιος. «Πήγαμε στου Ψυρρή, όπου ήταν ένα εγγλέζικο τανκ που χτυπούσε συνεχώς... Κάποια στιγμή χτυπήσανε το ακορντεόν - συνεχίσαμε να παίζουμε με το βιολί τ' αντάρτικα». Η σουίτα για έγχορδα «Λαφίνα» (1945) είναι βαθιά επηρεασμένη από τα γεγονότα του Δεκέμβρη.
Το 1944 αρχίζει να γράφει τη «Συμφωνία της Αντίστασης», που την ολοκληρώνει το 1946. Θα παιχτεί ολοκληρωμένη στην Ελλάδα το 1979. Το 1947, λόγω των ιδεών και της δράσης του, απολύεται από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και το 1950 από την Ορχήστρα του ΕΙΡ. Το κυνηγητό συνεχίζεται και στα χρόνια της χούντας των συνταγματαρχών, όπου απολύεται από την Ορχήστρα της Λυρικής. Για να επιβιώσει αναγκάζεται να δουλέψει στο ελεύθερο επάγγελμα, σε άσχημες συνθήκες, επιβαρύνοντας την υγεία του.
Το 1952 βραβεύεται στο Φεστιβάλ της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Νεολαίας, στο Βουκουρέστι, για τη «Συμφωνία της Αντίστασης». Την ίδια χρονιά από το ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας μεταδίδεται το τραγούδι του «Εμπρός», σε ποίηση Κωστή Παλαμά, από τη Χορωδία του Κόκκινου Στρατού. Τα επόμενα χρόνια συνεχίζει να γράφει συμφωνικά έργα («Νέοι Σουλιώτες», «Σπάρτακος», «Προμηθέας», Συμφωνία αρ. 2), μουσική για θεατρικές παραστάσεις και τραγωδίες («Φουέντε Οβεχούνα», «Μήδεια», «Καπετάν Μιχάλης» κ.ά.). Μελοποιεί ακόμα ποιήματα των Σικελιανού, Καβάφη, Ρώτα, Βρεττάκου, Ρίτσου, Σολωμού, Κάλβου.
Ο δημιουργός «έφυγε» από τη ζωή στη 1 Σεπτέμβρη του 1995, αφήνοντας πίσω του ένα πλούσιο μουσικό έργο - παρακαταθήκη.