Ποιος επενδύει στο φασισμό;

Γιώργος Μαργαρίτης

Υπάρχουν μερικές καταστάσεις στην ιστορία που προϊδεάζουν για τα όσα έρχονται, για τα όσα πρόκειται να ακολουθήσουν. Η προδιαγραμμένη πορεία, λόγου χάρη, ενός πολιτικού συστήματος που βρίσκεται σε αποσύνθεση, σε αμηχανία, σε παρακμή. Ετούτο το σύστημα περνά μια εποχή λεονταρισμών που συνήθως φέρνουν στο προσκήνιο ασήμαντους «καραγκιόζηδες» (ζητώ συγγνώμη για την προσβολή στον ευφυέστατο Καραγκιόζη αλλά, δυστυχώς, είναι η μόνη παραβολή που ταιριάζει στην εδώ περίπτωση). Εκείνοι που «θα έσχιζαν τα μνημόνια», που θα τα «καταργούσαν με ένα νόμο και ένα άρθρο», που θα «έβαζαν τις αγορές να χορεύουν…», διαπομπεύουν τον εαυτό τους και το λαό που τους στήριξε και γίνονται οι αφοσιωμένοι διεκπεραιωτές των συστημάτων και των πολιτικών που λίγο πριν καταδίκαζαν. Ολόγυρα σε αυτούς, για να συμπληρωθεί το σκηνικό και να αποκτήσει «βάθος» συνωστίζονται μικρότερης εμβέλειας «καραγκιόζηδες», προερχόμενοι είτε από το Χάρβαρντ, είτε από τον κόσμο των κακών μαγισσών («να βγάλει καρκίνο…», αν θυμάστε).

Αυτό το σκηνικό του θεάτρου σκιών των «καραγκιόζηδων» έχει όμως ημερομηνία λήξης. Η χρησιμότητά του ολοκληρώνεται, η αποστολή την οποία ανέλαβε εξετελέσθη. Τα λάβαρα της πολιτικής, της μαζικής αντίστασης ξεσκίστηκαν και ξεφτιλίστηκαν, η λεηλασία, η εκμετάλλευση και η μιζέρια έγιναν θεσμικές έννοιες και «νόμιμες» καταστάσεις, η πρόσδεση στις υποθέσεις των ισχυρών εγγράφηκε ως δουλική πραγματικότητα. Τι άλλο να τους ζητήσει κανείς;

Όταν τίποτε άλλο δεν μπορεί να σου δώσει το σύστημα τότε, πολύ απλά, το αλλάζεις. Χρειάζονται πλέον νέα εργαλεία για να ποδηγετηθούν οι πολλοί, όσοι στενάζουν κάτω από το βάρος των απάνθρωπων πολιτικών του κεφαλαίου. Πέρα από τους «καραγκιόζηδες» χρειάζεται πλέον κάτι άλλο, κάτι «βαρύτερο». Ίσως να μην ήρθε ακόμα η ώρα των «σωτήρων», οπωσδήποτε όμως εντατικά προετοιμάζεται. Ο ναζισμός, ο νέο-ναζισμός αν προτιμάτε, εγγράφεται στο πολιτικό σκηνικό με κάθε τρόπο, με κάθε μέσο, με κάθε κίνηση. Δεν πρόκειται μόνο για τη διαμέσου των «εθνικών» σχολικών καταλήψεων απόπειρα δημιουργίας ταγμάτων εφόδου. Από την κορυφή του κράτους, ως το πιο ασήμαντο πεδίο της κοινωνικής λειτουργίας η προσπάθεια είναι πλέον ορατή και ψηλαφήσιμη.

Αίφνης, για παράδειγμα, εμφανίστηκε ένας πολύ παράξενος θεσμός. Τμήμα Προστασίας του Κράτους και του Δημοκρατικού Πολιτεύματος, το όνομα που φέρει. Ανήκει στην Κρατική Ασφάλεια και αναβαθμίστηκε, ως προς τις δικαιοδοσίες του με το Π.Δ. 7/2017 (ΦΕΚ 14^Α/9-2-2017). Στην περίπτωση που έχετε απορία για τους πολιτικούς που αναβάθμισαν το Τμήμα αυτό, οι υποψίες σας είναι σωστές: ετούτο το θεσμικό ανάχωμα στις λαϊκές κινητοποιήσεις αναβαθμίστηκε από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Στην περίπτωση που έχετε απορία για τις «απειλές εναντίον του Κράτους» που διαχειρίζεται η εν λόγω υπηρεσία, πάλι οι υποψίες σας επιβεβαιώνονται: ύψιστος κίνδυνος για το Κράτος και τη Δημοκρατία είναι οι όποιες κινητοποιήσεις εναντίον των πλειστηριασμών. Να είμαστε βέβαιοι ότι στην πορεία θα βρεθούν πλήθος ανάλογες απειλές….

Πρόκειται για μέτρα θεσμικής θωράκισης της κορυφής. Κάτι σαν το «Ιδιώνυμο» το οποίο επιστράτευσε η «φιλελεύθερη» κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου λίγο πριν λήξει η εποπτεία της Κοινωνίας των Εθνών στην χώρα και αναλάβουν οι «εθνικές κυβερνήσεις» τη διαχείριση της εξαθλίωσης των λαϊκών στρωμάτων που η μικρασιατική περιπέτεια είχε γεννήσει. Το μεγαλύτερο πρόβλημα όμως δεν εντοπίζεται εκεί. Η μεθοδικότητα με την οποία η άρχουσα τάξη εφαρμόζει πρακτικές μαζικής δηλητηρίασης της σκέψης των νέων παιδιών και εμφύτευση σε αυτή κάθε αντι-λαϊκού, αντι-δημοκρατικού, νέο ή παλαιο-ναζιστικού και οπωσδήποτε αντικομμουνιστικού στοιχείου είναι εντυπωσιακή σε όγκο και σε παρουσία.

Ας πάρουμε την περίπτωση όπου ένας νέος άνθρωπος επιθυμεί να μάθει τι συνέβη στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ποιος πολέμησε ποιον, γιατί τον πολέμησε, με ποιον τρόπο πολέμησε, τι συνέβη στους λαούς, τι συνέβη στους Εβραίους, τι ήταν η Αντίσταση και όλα τα συναφή. Ο νέος αυτός άνθρωπος, πολύ σωστά ποιών, θα καταφύγει είτε σε βιβλιοθήκη, είτε σε βιβλιοπωλείο για να πάρει τις απαντήσεις που επιθυμεί. Το τι θα βρει σε αυτές είναι το ζήτημα.

Τα τελευταία 10-15 χρόνια τα τέσσερα στα πέντε βιβλία που κυκλοφορούν με θέμα το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τα περί αυτόν, ανήκουν σε μια παρα-επιστημονική «σχολή» (ας την πούμε έτσι) ιστοριογραφίας που συνοπτικά ονομάζουμε αναθεωρητική. Ακόμα χειρότερα είναι τα πράγματα στο χώρο του λεγόμενου «ιστορικού μυθιστορήματος» που πραγματοποιεί κολοσσιαίες, για τα μέτρα της μη αναγνωστικής εποχής μας, κυκλοφορίες.

Στο ελληνικό εκδοτικό στερέωμα οι βασικοί εκπρόσωποι του αναθεωρητικού ρεύματος πλέον κυριαρχούν. Πρόσφατα στην Κρήτη έγινε θλιβερά γνωστό το έργο οι ημέρες του Χάιντς Ρίχτερ. Είναι εκείνος που κατηγόρησε το λαό της Κρήτης ότι «έφερε τη βαρβαρότητα» στον πόλεμο διαπράττοντας, ερήμην του «Διεθνούς Δικαίου» αποτρόπαια εγκλήματα σε βάρος των Γερμανών αλεξιπτωτιστών. Εκτός από το θλιβερά γνωστό βιβλίο του για τη «μάχη της Κρήτης», έχουν πρόσφατα μεταφραστεί και εκδοθεί στη χώρα μας άλλα έξι ενώ παλαιότερα τουλάχιστον άλλα τρία. Χωρίς αμφιβολία πρόκειται για μια έντονη παρουσία στον ελληνικό εκδοτικό χώρο, ιδιαίτερα στην εποχή των ισχνών αγελάδων που ο τελευταίος περνά. Ένας εξωτερικός απληροφόρητος παρατηρητής θα νόμιζε ότι πρόκειται για τον «εθνικό ιστορικό» της χώρας μας με άποψη στα πάντα, από το Κυπριακό, ως τη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Υπάρχουν όμως και χειρότερα. Ποιος θα περίμενε στη χώρα μας, ο πιο αμφιλεγόμενος «ιστορικός» του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Νταίηβιντ Ίρβιγκ να έχει δει το σύνολο σχεδόν των βιβλίων του να μεταφράζεται και να εκδίδεται στη χώρα μας. Οκτώ (!) βιβλία του κου Ίρβιγκ έχουν εκδοθεί από αξιοπρεπείς ελληνικούς εκδοτικούς οίκους – Γκοβόστης, Ιωλκός– ανάμεσα στα 2003 και στα 2017. Για να μείνουμε στον χώρο «ιστορικών» που έχουν στιγματιστεί από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα των ιστορικών ή και έχουν ποινικά καταδικαστεί (ενίοτε και φυλακιστεί), ας αναφερθούμε στην περίπτωση του Έρνστ Νόλτε (ελληνική έκδοση 2015) και του Νόρμαν Νταίηβις. Από εκεί και πέρα ολοένα και πιο συχνά εμφανίζονται στις προθήκες των βιβλιοπωλείων έργα λιγότερο προβεβλημένων συγγραφέων της ίδιας ποιότητας και των ίδιων προθέσεων και επιδιώξεων: Bessel Richard, Merridale Catherine, Sajer Guy, Conquest Robert και πολλοί άλλοι.

Οφείλω να σημειώσω εδώ ότι οι εκδοτικές ετούτες εμμονές δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο και ίσως να μην οφείλονται σε κάποια συνειδητή πρόθεση των εκδοτών να προβάλουν απόψεις και ιδέες ενίοτε εξαιρετικά συγγενικές ως προς αυτές που εκφράζει η «Χρυσή Αυγή». Απλά πρόκειται για βιβλία που διαφημίζονται, που ανήκουν σε αυτό που λέμε ελληνικά «mainstream» που πουλάνε και, ως εκ τούτου μεταφράζονται για να πουλήσουν και αλλού. Από την άλλη πλευρά καθώς οι μηχανισμοί προμήθειας βιβλίων από τις πανεπιστημιακές, δημόσιες ή σχολικές βιβλιοθήκες στηρίζονται πλέον στα περίφημα «προγράμματα» με ειδικούς όρους και προθεσμίες, τα βιβλία αυτά κατακλύζουν τους χώρους ανάγνωσης και μελέτης. Μια επίσκεψη στα σχετικά με το θέμα ράφια της όποιας πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης ή σπουδαστηρίου θα σας πείσει καλύτερα για το τι εννοώ. Ένας νέος ερευνητής, ένας φοιτητής ή μαθητής που θέλει να διαβάσει για το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο θα περάσει υποχρεωτικά από αυτά τα βιβλία.

Η κεντρική ιδέα όλων αυτών των –ιδεολογικά, πολιτικά, εμπορικά, ίσως και άμεσα οικονομικά- «επιδοτούμενων» εκδόσεων είναι η προοδευτική αποκάθαρση του φασισμού και του ναζισμού –ιδιαίτερα της ναζιστικής Γερμανίας- από τα εγκλήματα πολέμου και η απόδοση των όσων εγκληματικών συνέβησαν στον τρομερό αυτό πόλεμο στη Σοβιετική Ένωση, την Αντίσταση και τους κομμουνιστές. Πρόκειται για την ακύρωση και την ανατροπή των δικών της Νυρεμβέργης και όλων των φρικαλεοτήτων που συνάδουν με το ναζιστικό φαινόμενο.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, είμαστε τυχεροί σε αυτό, φαινόμαστε ακόμα λίγο «καθυστερημένοι» σε σχέση με τις διαστάσεις του φαινομένου. Στη «Δύση», στην Ευρωπαϊκή Ένωση ετούτη η επέλαση έχει πάρει διαστάσεις σταυροφορίας. Λίγα χρόνια πριν η γαλλική τηλεόραση, για παράδειγμα, γύρισε και με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση το περίφημο ντοκυμαντέρ «Η άλλη απελευθέρωση» (L’ autre Liberation – υπάρχει στο YouTube), όπου τα σοβαρά εγκλήματα του πολέμου τα διέπραξε η Αντίσταση ακριβώς στην Απελευθέρωση. Ο Γκαίμπελς θα δυσκολευόταν να στήσει ένα τόσο κραυγαλέα ναζιστικό σενάριο. Ετούτα που για εμάς εδώ είναι ακόμα αδιανόητα, έχουν γίνει τρέχουσα αντίληψη του κοινού τηλεοπτικού ή δικτυόπληκτου ανθρώπου.

Ας ανατρέξουμε τις σελίδες των εν λόγω «αναθεωρητικών» έργων για να πάρουμε μια γεύση για το ποιόν τους. Να σταθούμε στην περί στρατοπέδων συγκέντρωσης, εξόντωσης και θανάτου αναθεωρητική άποψη;

Ο Νταίηβις, παραπέμποντας στο Νόλτε (ο παραεπιστημονικός αυτός κύκλος στηρίζει δήθεν επιστημονικά τα «επιχειρήματά» του παραπέμποντας ο ένας στον άλλον -περίπου όπως ο Μαρατζίδης παραπέμπει στον Καλύβα και αντίστροφα-, ισχυρίζεται ότι υπήρχαν μόνο 15 γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης έναντι «εκατοντάδων» στην Σοβιετική Ένωση¹. Και πηγαίνοντας παρακάτω, στο μέτρημα των θανάτων στα στρατόπεδα ισχυρίζεται: «…οι γερμανικοί αριθμοί είναι αναπάντεχα χαμηλοί – περίπου 450.000 καταγεγραμμένοι θάνατοι ή (το πιθανότερο) «ένας αριθμός άνω των 600.000». Οι εκτιμήσεις για τα σοβιετικά στρατόπεδα παρουσιάζουν τεράστια διακύμανση, αλλά είναι σαφώς υψηλότερες. Σύμφωνα με τον Ρόμπερτ Κόνκουεστ² φτάνουν στο 1.000.000 κατ’ έτος κατά μέσο όρο ή σε ένα σύνολο 6.000.000 για το διάστημα 1939-1945».

Να αναφέρω ότι στο θέμα των στρατοπέδων ο Ίρβιγκ είναι πιο συγκρατημένος καθότι η υιοθέτηση εκ μέρους του της περίφημης έκθεσης Leuchter περί μη ύπαρξης θαλάμων αερίων στο Άουσβιτς του κόστισε ποινική δίωξη, καταδίκη και φυλάκιση στην Αυστρία.

Να σταθούμε στην νέα περί εκτελέσεων άποψη;

Ο Ίρβιγκ για παράδειγμα εκθειάζει την άποψη που απολογητικά διατύπωσαν οι υπόδικοι για εγκλήματα πολέμου ναζί αξιωματούχοι. «Μας κατηγορούν ότι σκοτώσαμε 200 εδώ, 300 εκεί. Οι κατήγοροί μας –οι Σύμμαχοι σ.ε.- δεν έχουν τίποτε να πουν για τη θανάτωση 200 ή 300.000 αμάχων σε μία και μόνο νύχτα, όπως έγινε στον βομβαρδισμό της Δρέσδης (14 Φεβρουαρίου 1945).

Να μεταφερθούμε στο ζήτημα των χωριών που σβήστηκαν από τον χάρτη μέσα από τη φωτιά και τις μαζικές εκτελέσεις;

Με βάση τη βιβλιογραφία αυτού του είδους φαίνεται πως υπάρχουν τρία τέτοια μαρτυρικά χωριά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Για τα δύο από αυτά υπάρχει εξήγηση και δικαιολογία. Πρόκειται για το Λίντιτσε, έξω από την Πράγα, όπου εκτελέστηκαν περίπου 300 άτομα ενώ άλλα τόσα στάλθηκαν στα στρατόπεδα και εξοντώθηκαν (ανάμεσά τους και τα περίφημα 92 παιδιά). Για ετούτη την περίπτωση λειτούργησε σύμφωνα πάντα με την παραπάνω βιβλιογραφία ο «βρασμός ψυχής». Η δολοφονία του στελέχους των Ές Ές Χάϊντριχ στη γειτονική Πράγα. Η οργή για το προδοτικό αυτό πισώπλατο κτύπημα οδήγησε στις ακρότητες.

Το δεύτερο χωριό που μνημονεύεται είναι το Οραντούρ Συρ Γκλαν της Γαλλίας. Και γι αυτό υπάρχει εξήγηση και απολογία. Μαινόταν ο πόλεμος, έτρεχαν οι Γερμανοί να ενισχύσουν το μέτωπο στη Νορμανδία, τους βομβαρδίζανε, έπεφταν αλεξιπτωτιστές, οι αντάρτες και οι πράκτορες των εχθρών κρύβονταν πίσω από κάθε δένδρο, ήρθε η κακιά η ώρα, βρέθηκε μπροστά τους το χωριό, τι να κάνουν οι άνθρωποι; Εκτέλεσαν 642 ανθρώπους να ξεθυμάνουν και να ηρεμήσουν.

Το Λίντιτσε και το Οραντούρ είναι αποδεκτά ως «παράπλευρες απώλειες» και από τη γερμανική πολιτική ηγεσία και από το γερμανικό κράτος. Ως εκ τούτου η περίπτωσή τους δύσκολα μπορεί να αποσιωπηθεί. Εκείνο όμως που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι στην παραπάνω βιβλιογραφική παραγωγή αλλά και στις τρέχουσες συζητήσεις η τρίτη «διάσημη» περίπτωση χωριού που καταστράφηκε μαζί με τους κατοίκους του στον πόλεμο αυτό. Στα βιβλία και σε πολλά άρθρα το χωριό αυτό δεν έχει όνομα: Βρίσκεται, λέει ο Νταίηβις στην Ανατολική Πρωσία³. Το χωριό σβήστηκε από τον χάρτη και όσοι από τους κατοίκους του βρέθηκαν εκεί σφαγιάστηκαν με μαρτυρικούς τρόπους.

Παρεμπιπτόντως το χωριό αυτό έχει όνομα. Το βρίσκουμε στο βιβλίο του Μπεσσέλ⁴ που επίσης έσπευσε να εκδόσει στα ελληνικά ο εκδοτικός οίκος Αλεξάνδρεια. Λέγεται Νέμερσντορφ, είναι γερμανικό και βρισκόταν στην ανατολική Πρωσία. Ήταν το πρώτο γερμανικό χωριό στο οποίο μπήκε ο Κόκκινος Στρατός στις 20 Οκτωβρίου 1944. Οι Γερμανοί το ανακατέλαβαν μερικές ημέρες αργότερα και η ναζιστική προπαγάνδα έστησε πάνω στο κατεστραμμένο από τις μάχες χωριό μια γιγαντιαία προπαγανδιστική σκηνοθεσία που απέβλεπε στο να πείσει τους Γερμανούς να πολεμήσουν μέχρις εσχάτων καθότι η μοίρα που τους επιφύλασσε ο Κόκκινος Στρατός θα ήταν αντίστοιχη με τη μοίρα του χωριού αυτού. Αυτός είναι και ο λόγος που το χωριό αυτό παρουσιάζεται χωρίς όνομα στη βιβλιογραφία. Τυχόν αναφορά του ονόματος θα το συνέδεε με τη ναζιστική προπαγάνδα της εποχής και θα αποκάλυπτε ότι η όλη υπόθεση δεν ήταν παρά μια προπαγανδιστική σκηνοθεσία.

Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι το μόνο χωριό που ανακάλυψε η αναθεωρητική ιστοριογραφία να έχει καταστραφεί και σφαγιαστεί από τον Κόκκινο Στρατό ήταν το μόνο και το ίδιο με αυτό της ναζιστικής προπαγάνδας του τέλους!

Μην ψάχνετε στις χιλιάδες σελίδες της αναθεωρητικής ιστοριογραφίας να βρείτε ανάμεσα στα χωριά που γίναν Ολοκαύτωμα μαζί με τους κατοίκους τους ούτε τη Βιάννο, ούτε το Δίστομο, ούτε την Κλεισούρα, ούτε το Μεσοβούνι, ούτε τα Κερδύλλια, ούτε το Κομμένο, ούτε το Χορτιάτη, ούτε τα Καλάβρυτα. Μην ψάχνετε να βρείτε τα χωριά της Σερβίας, της Βοσνίας, της Αλβανίας, της Πολωνίας, της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας, της Ρωσίας…. Μην ψάχνετε να βρείτε τη Βαρσοβία – οι «άμυαλοι» που εξεγέρθηκαν σε αυτήν παρασυρμένοι από την ιουδαιομπολσεβίκικη προπαγάνδα προκάλεσαν την καταστροφή. Γενικά μην ψάχνετε για εγκλήματα των ναζί – δεν υπάρχουν.

Πράγματι στον πόλεμο αυτό έγιναν εγκλήματα. Τα έκαναν οι Πολωνοί εξεγερμένοι, οι αντάρτες των Βαλκανίων, οι Παρτιζάνοι, οι «ληστές», οι «αναρχικοί»: οι αγρότες της Κρήτης ανάμεσά τους που υπεράσπισαν το νησί τους από τη ναζιστική εισβολή. Κυρίως όμως τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν οφείλονται στους Μπολσεβίκους, στους κομμουνιστές και τους Εβραίους. Ποιο ήταν το μεγαλύτερο έγκλημα όλων αυτών; Μα η «Απελευθέρωση». Να τι γινόταν όπου έμπαιναν οι παρτιζάνοι και ο Κόκκινος Στρατός:

«Η τιμωρία των αρρένων ήταν ο τυφεκισμός. Η τιμωρία των θηλέων ήταν ο ομαδικός βιασμός. Κανένα έλεος δεν έδειξαν στις νέες ή τις ηλικιωμένες. Οι νοσοκόμες των νοσοκομείων βιάζονταν μαζικά. Μοναχές σε μοναστήρια στήνονταν κυριολεκτικά στη σειρά και βιάζονταν. Οκτάχρονες μαθήτριες και ογδοντάχρονες χήρες βιάζονταν εξακολουθητικά και άγρια, μέχρι να χυθεί το αίμα τους και να εκπνεύσει το ανυπεράσπιστο κορμί τους..»⁵.

Να λοιπόν ποιοι είναι οι εγκληματίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Και καθότι οι Σοβιετικοί δεν έκαψαν χωριά μαζί με τους κατοίκους τους, δε βομβάρδισαν εργατουπόλεις καίγοντάς τες με όλους τους κατοίκους τους, δεν εκτέλεσαν μαζικά αμάχους και τυχαίους «ομήρους», δεν εφηύραν θαλάμους αερίων και κρεματόρια, εφευρέθηκε και αναδείχθηκε σε ύψιστο έγκλημα πολέμου και τους αποδόθηκε ο βιασμός γυναικών. Παραδόξως όταν επίσημα οι Γάλλοι ενθάρρυναν τα αποικιακά τους στρατεύματα σε βιασμούς Γερμανίδων στη Ρηνανία ή την Αλσατία (για ξεριζώσουν τους εκεί πληθυσμούς) αυτό δεν ήταν έγκλημα, ήταν αντίδραση οργής για τα δεινά της ναζιστικής κατοχής στο Μαρόκο και την Αλγερία!!! Μην ψάχνετε για λογική στα επιχειρήματα, για προπαγάνδα πρόκειται.

Έτσι έχουν τα πράγματα. Για καμένα χωριά θα μιλούμε τώρα; Για μαζικές εκτελέσεις αμάχων; Για αντίποινα; Καθώς πρέπει άνθρωποι ήταν οι ναζί, ειδικά οι Γερμανοί ναζί, δεν ήταν τίποτε παρακατιανοί εβραιοσλαύοι ή τίποτα μεσογειακοί σκουρόχρωμοι….

Αυτές είναι οι ενδείξεις. Πίσω από αυτές διαγράφεται ο σκοτεινός κόσμος για τον οποίο προορίζουν τους λαούς οι άρχουσες τάξεις της χώρας μας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συνήθως όμως το πιο βαθύ σκοτάδι έρχεται λίγο πριν το ξημέρωμα.

1 Davies Norman, 2007, 530-531

2 Conquest Robert (1978), Kolyma: The Arctic Death Camps, New York

3 Davies 2007, 514

4 Bessel, 2009, 93

5 Davies 2007, 549.