Μακρόνησος και Γυάρος, τόποι μαρτυρίου

ΥΠ. ΑΙΓΑΙΟΥ

Γυάρος, η φυλακή

Με αφορμή τα εγκαίνια της έκθεσης μακετών του καλλιτεχνικού διαγωνισμού φιλοτέχνησης μνημείων για τη Μακρόνησο και τη Γυάρο που διοργανώνει η ΚΕ του ΚΚΕ την προσεχή Δευτέρα, παρουσιάζουμε σ' αυτό το φύλλο ένα σύντομο χρονικό γι' αυτούς τους δύο τόπους μαρτυρίου.
Η Ελλάδα την περίοδο του ένοπλου ταξικού αγώνα 1946 - 1949 ήταν απ' άκρη σ' άκρη ένα κράτος - απέραντη φυλακή. Δεκάδες φυλακές και τόποι εξορίας λειτούργησαν σε όλη την επικράτεια, με κρατούμενους κομμουνιστές και άλλους αγωνιστές της ΕΑΜικής Αντίστασης. Στα τέλη του 1946 με αρχές του 1947 καταμετρώνται σε όλη τη χώρα 49 φυλακές¹, με συνολικό αριθμό κρατουμένων 11.244 άτομα², καθώς και 35 τόποι εξορίας που λειτούργησαν σε πολλά από τα νησιά της, που αριθμούσαν 5.809 εξόριστους (4.816 άνδρες, 853 γυναίκες και 140 παιδιά)³. Στα προηγούμενα πρέπει να προστεθούν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης αιχμαλώτων που χρησιμοποίησε ο αστικός στρατός, καθώς και τα κρατητήρια και τμήματα που χρησιμοποίησαν η Χωροφυλακή και η Ασφάλεια, στα οποία κρατήθηκαν και ανακρίθηκαν χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι. Υπήρξαν επίσης 21 νοσοκομεία στα οποία κρατούνταν ασθενείς αγωνιστές, όπως το «Σωτηρία» και το «Αγιος Παύλος»⁴. Ακόμα αναφέρονται τουλάχιστον 5 κρατητήρια «παρακρατικών» συμμοριών, όπως οι στάβλοι του Μπαντουβά στο Ηράκλειο Κρήτης και τα κρατητήρια της ΕΑΟΚ στις Κροκεές Λακωνίας⁵.

Το Μακρονήσι

ΥΠ. ΑΙΓΑΙΟΥ

Γυάρος, Δ' όρμος

Το πιο συμβολικό στρατόπεδο αποτέλεσε η Μακρόνησος, όπου οι μηχανισμοί καταστολής τελειοποιήθηκαν, η βία συστηματοποιήθηκε και οι πολιτικά διωκόμενοι γνώρισαν τη μεγαλύτερη αναμέτρησή τους με τον ταξικό αντίπαλο.
Η δημιουργία της Μακρονήσου υπήρξε οργανωμένο σχέδιο των Βρετανών και Αμερικανών, σε συνεργασία με το ελληνικό αστικό κράτος, για την εξουδετέρωση μιας μεγάλης μερίδας του λαϊκού κινήματος, πρωταρχικά με σκοπό την εκκαθάριση του κυβερνητικού στρατού από δυνάμεις που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν εξεγέρσεις σε μονάδες, σε συνδυασμό με την αποστέρηση του ΔΣΕ από πολύτιμες εφεδρείες. Ταυτόχρονα επιδιώχθηκε το ηθικό τσάκισμα των κομμουνιστών και άλλων αγωνιστών, μέσα από την υπογραφή δηλώσεων αποκήρυξης του ΚΚΕ και της ιδεολογίας του, ώστε αυτό να λειτουργήσει αρνητικά στο ηθικό του λαού.
Η ίδρυση του στρατοπέδου της Μακρονήσου αποφασίστηκε στις 19 Φλεβάρη 1947, ενώ ξεκίνησε να λειτουργεί στις 28 Μάη 1947⁶, με τον εκτοπισμό σε αυτήν των πρώτων 100 μόνιμων αξιωματικών και 600 εφέδρων⁷. Το στρατόπεδο της Μακρονήσου συγκροτήθηκε από: Το Α' Τάγμα Σκαπανέων, που είχε μεταφερθεί από τον Αγιο Νικόλαο Κρήτης, με διοικητή τον Κωνσταντίνο Κωνσταντόπουλο, τον οποίο αντικατέστησε το 1948 ο ταγματάρχης Αντώνιος Βασιλόπουλος. Το Β' Τάγμα, που μεταφέρθηκε από τη Λάρισα στην Παιανία και από εκεί στο Πόρτο Ράφτη, από όπου έφυγε για τη Μακρόνησο (25 Μάη 1947), με διοικητή τον Ηλία Στολιόπουλο και αργότερα τον Γεώργιο Τζανετάτο. Το Γ' Τάγμα, που συγκροτήθηκε το 1946 στη Μίκρα Θεσσαλονίκης, με διοικητή τον Παναγιώτη Σκαλούμπακα. Το Σεπτέμβρη του 1947 μεταφέρθηκαν στο Γ' Κέντρο Αξιωματικών Μακρονήσου οι μάχιμοι αξιωματικοί του ΕΛΑΣ. Διοικητής του ήταν ο Σταύρος Χριστοδουλάκης και μετά ο Νίκος Δαούλης, που έκανε και χρέη διοικητή της Μακρονήσου. Υπεύθυνος για τη Μακρόνησο από την πλευρά του ΓΕΣ ήταν ο συνταγματάρχης Γεώργιος Μπαϊρακτάρης.⁸

Μακρόνησος, το μαρτύριο της πέτρας

Στα τρία Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (ΕΤΟ), τα Α' ΕΤΟ, Β' ΕΤΟ και Γ' ΕΤΟ, κρατούνταν κομμουνιστές και άλλοι ΕΠΟΝίτες φαντάροι, ανάλογα με τον βαθμό επικινδυνότητας που προέκυπτε από τον φάκελο που είχε στη διάθεσή του το Γραφείο Ασφαλείας (Α2) του νησιού. Στο Α' ΕΤΟ, το λεγόμενο και «Κόκκινο Τάγμα», κρατούνταν οι πιο επικίνδυνοι οπλίτες, στο Β' ΕΤΟ οι «συμπαθούντες» και στο Γ' ΕΤΟ οι «ύποπτοι».
Εκτός από τα παραπάνω Τάγματα υπήρχαν και χώρος κράτησης πολιτών και ορισμένες μικρές μονάδες υποστηρικτικών υπηρεσιών.
Στο νησί αρχικά λειτούργησαν οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ), στις οποίες κρατούνταν «επικίνδυνοι πολίτες» (υπόδικοι στρατοδικείων) και οι οποίες μετονομάστηκαν, το 1949, σε Ειδικό Σώμα Αναμόρφωσης Ιδιωτών (Α' και Β' ΕΤΟ - ΕΣΑΙ), που αργότερα ονομάστηκε Δ' ΕΤΟ. Το Γενάρη 1950, μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο 1.200 εξόριστες γυναίκες και παιδιά από το Τρίκερι, που συγκροτήθηκαν ως ΕΣΑΓ (Ειδικό Σώμα Αναμόρφωσης Γυναικών) και γνώρισαν την κόλαση της Μακρονήσου.⁹ Τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου, οι εξόριστες μεταφέρθηκαν και πάλι στο Τρίκερι.
Συνολικά στο νησί κρατήθηκαν, κατά μια εκδοχή, πάνω από 100.000 άτομα, πολίτες ή στρατιωτικοί.¹⁰ Ανάμεσά τους και 300 ανήλικα παιδιά.¹¹

Μακρόνησος, εξόριστοι

Η βία και τα ψυχολογικά και σωματικά βασανιστήρια¹² υπήρξαν καθημερινό φαινόμενο στη Μακρόνησο. Ηδη με την άφιξή τους στο νησί, οι εξόριστοι ξυλοκοπούνταν από άνδρες της Αστυνομίας Μονάδας (ΑΜ) και όσοι δεν υπέγραφαν δηλώσεις αποκήρυξης στέλνονταν στο γραφείο Α2 για περαιτέρω βασανιστήρια και ανακρίσεις. Οι εξόριστοι που δεν υπέγραφαν, συνήθως απομονώνονταν και βασανίζονταν αδιάκοπα, ενώ οι υπογράφοντες δήλωση τοποθετούνταν σε ξεχωριστούς κλωβούς, όπου η μεταχείρισή τους ήταν σχετικά ήπια. Βασανιστήρια όπως το ξύλο με σύρματα, καδρόνια και ξύλα μπαμπού, η φάλαγγα, η ψυχρολουσία, η έκθεση στον ήλιο και το κρύο και το κάψιμο με πυρωμένα σίδερα και τσιγάρα συνδυάζονταν με ώρες καψονιών όπως η ορθοστασία, το κουβάλημα βράχων και η ακινησία, προκειμένου να αποσπαστούν δηλώσεις. Παράλληλα, εφαρμόζονταν ψυχολογικές μέθοδοι βασανισμού, όπως η άσκοπη εργασία, ο δημόσιος εξευτελισμός και τα πολύωρα «μαθήματα» εθνικής διαπαιδαγώγησης (μεταδίδονταν από τα μεγάφωνα του στρατοπέδου εθνικιστικοί ύμνοι και ανακοινώσεις 24 ώρες το 24ωρο).
Τα βασανιστήρια δεν περιορίζονταν μόνο στους άνδρες εξόριστους.¹³Για τις συνθήκες που βίωναν κρατούμενοι 13-17 χρόνων στο «Ειδικό Κέντρο Ανηλίκων» είναι χαρακτηριστικά τα εξής:

Το κάτεργο της Μακρονήσου

«Είκοσι ένας ανήλικοι κατάπιαν τις ουρές απ' τα κουτάλια, αναπτήρες κ.λπ., ένα παιδί πήρε δηλητήριο. Ο Λ. Τσεκούρας τρελάθηκε και τον έστειλαν στο ψυχιατρείο, ο Ι. Σπηλιάς αφού για δεύτερη φορά αποπειράθηκε ν' αυτοκτονήσει, στο τέλος τρελάθηκε, ο Θ. Τσέπας κουτσάθηκε από τα βασανιστήρια και κατέληξε σε νοσοκομείο, του Γ. Φωτόπουλου του σπάσανε τη σπονδυλική στήλη και στάλθηκε στο νοσοκομείο, του Μ. Παπαδήμα απ' τα βασανιστήρια του σπάσανε τα τύμπανα των αφτιών του, ο Π. Γεωργούλας έκοψε τις φλέβες του και τελικά τρελάθηκε. Ο Χ. Συμεωνίδης έκανε τέσσερις αιμοπτύσεις απ' τα βασανιστήρια στο Πειθαρχείο...».¹⁴
Πολλά από τα ανήλικα παιδιά του στρατοπέδου αναφέρεται ότι υπέστησαν και βιασμούς.¹⁵
Πολλοί κρατούμενοι της Μακρονήσου έμειναν ανάπηροι και κάποιοι υπέστησαν ψυχική διαταραχή.
Κολοφώνα της βίας στη Μακρόνησο αποτέλεσε η ομαδική σφαγή στο Α' ΕΤΟ περισσότερων από 300 φαντάρων (29 Φλεβάρη 1948 - 1 Μάρτη 1948). Το έγκλημα χαρακτηρίστηκε από το ΓΕΣ και τον αστικό Τύπο «στάση» των φαντάρων και πολλοί από τους επιζήσαντες δικάστηκαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο ως «στασιαστές». Τους νεκρούς του Α' ΕΤΟ τους έριξαν στη θάλασσα με άκρα μυστικότητα, στη βραχονησίδα Σαν Τζόρτζιο, μέσα σε συρμάτινα δίχτυα.¹⁶ Μέχρι σήμερα δεν έχει εξακριβωθεί και προσωποποιηθεί ο ακριβής αριθμός τους.
Στη Μακρόνησο, οι συνθήκες εκτεταμένης βίας αλλά και η προσεκτική απομόνωση των στελεχών των ΚΚΕ και ΑΚΕ, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, από τη μεγάλη μάζα των εξόριστων, δημιούργησαν μεγάλη δυσκολία στη σύσταση και τη λειτουργία παράνομων κομματικών πυρήνων. Ομως τέτοιοι πυρήνες συγκροτήθηκαν¹⁷ έχοντας ως δράση κυρίως τη μαζική αντίσταση στα βασανιστήρια, την προσπάθεια συγκράτησης εξόριστων που σκέπτονταν να υπογράψουν δηλώσεις και την υποβοήθηση των βασανιζόμενων εξόριστων στην απομόνωση.
Ο Σταύρος Κασιμάτης, στην έκθεση που έδωσε στο ΠΓ για τη δουλειά των παράνομων Οργανώσεων στα χρόνια 1947-1952, έγραψε:
«Στο Μακρονήσι συγκροτήσαμε οργάνωση από 153 φαντάρους συγκροτημένους σε τριάδες σε όλα τα τάγματα, με επαφή με τη ΣΦΑ και τα απομονωτήρια. Βάλαμε το ζήτημα των αντιδηλώσεων. Ξεσηκώσαμε ένα μαζικό κίνημα αντιδηλώσεων».¹⁸
Παράλληλα με την ηρωική στάση χιλιάδων κομμουνιστών, όπως ο Γιώργος Σαμπατάκος και ο Μήτσος Τατάκης, που πέθαναν στη Μακρόνησο μετά από φριχτά βασανιστήρια, στις 5 προς 6 Αυγούστου 1949 και στις 9 προς 10 Γενάρη 1950 αντίστοιχα, πολλοί ήταν εκείνοι που υπέγραψαν «δήλωση μετανοίας», μην αντέχοντας στα βασανιστήρια και τις άλλες μεγάλες δυσκολίες της ζωής. Πολλοί από τους «δηλωσίες» παρέμειναν υποστηρικτές ή και δραστήριοι οπαδοί του ΚΚΕ.
Από εξόριστους που λύγισαν συγκροτήθηκε στις 12 Αυγούστου 1948 το Ειδικό Τάγμα Αξιωματικών (ΕΤΑΞ). Αποτελέστηκε από 700 άτομα και χρησιμοποιήθηκε σε πολεμικές επιχειρήσεις κατά του ΔΣΕ στην Πελοπόννησο, την Εύβοια και τη Σάμο.¹⁹
Συνεργός στο τεραστίων διαστάσεων έγκλημα της Μακρονήσου²⁰ήταν και η επίσημη Εκκλησία. Δίπλα στους αρχιδήμιους Βασιλόπουλο, Μπαϊρακτάρη, Σκαλούμπακα, Ιωαννίδη κ.ά., έδρασαν οι εντεταλμένοι από την Αρχιεπισκοπή αρχιμανδρίτες, όπως οι Βαλληνδράς και Κορνάρος, μετέπειτα μητροπολίτης Πρεβέζης. Ακόμα, ο μητροπολίτης Σύρου Φιλάρετος, που στη μητροπολιτική δικαιοδοσία του υπαγόταν η Μακρόνησος. Ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος και Πρόεδρος της Κύπρου Μακάριος, που την περίοδο της Μακρονήσου ήταν επίσκοπος Κιτίου, επισκέφτηκε το Α' ΕΤΟ²¹,προφανώς εκτιμώντας και αυτός το τεράστιο έργο της «εθνικής αναγεννήσεως» που συντελούνταν.
Το 1954 καταργήθηκαν τα τάγματα «αναμόρφωσης», ενώ έως το 1958 πραγματοποιήθηκε συστηματική καταστροφή των εγκαταστάσεων από το στρατό, σε μια προσπάθεια να εξαφανιστεί το έγκλημα. Η ΣΦΑ μετατράπηκε σε φυλακές ποινικών στρατιωτών.²²

Το «Θανατονήσι» (Γυάρος)

Στις αρχές του 1947, μεταφέρθηκε στη Γυάρο (ή Γιούρα)²³το Β' Τάγμα σκαπανέων από τον Αγιο Νικόλαο της Κρήτης. Αποτελούνταν από «ανεπιθύμητους» στρατιώτες, αξιωματικούς και υπαξιωματικούς και παρέμεινε στη Γυάρο μέχρι τις 21 Ιούλη 1947, οπότε μεταφέρθηκε στη Μακρόνησο. Στις 11 Ιούλη 1947 έφτασε στη Γυάρο η πρώτη αποστολή πολιτικών κρατουμένων, αποτελούμενη από 551 κρατούμενους των φυλακών Καλαμάτας.²⁴ Η Γυάρος έμεινε γνωστή και ως «Διαβολονήσι» ή «Θανατονήσι», όπως αποκαλούνταν από τους εξόριστους.
Το κάτεργο της Γυάρου οργάνωσε πάνω σε «νέες μεθόδους» ο αρχηγός της αγγλικής Αστυνομικής Αποστολής στην Ελλάδα Γουίκαμ (ο οποίος αποκαλούνταν και κουλοχέρης, επειδή είχε ένα μόνο χέρι), μαζί με τον τότε αρχηγό της Ελληνικής Αστυνομίας Αθανάσιο Σαμπάνη.²⁵
Για την κατασκευή του κτιρίου της Γυάρου διατέθηκαν τεράστια για την εποχή ποσά, ενώ δεν έλειψαν και οι καταχρήσεις.²⁶ Στα χρόνια λειτουργίας της Γυάρου αποκόμισαν μεγάλα κέρδη μια σειρά από κυκλώματα που συνδέονταν με τη διοίκηση και το εμπόριο (τρόφιμα, τσιγάρα κ.λπ.).²⁷
Οι εξόριστοι που πέρασαν από τη Γυάρο, κατά ορισμένες πηγές, ανέρχονταν σε 18.000.²⁸
Προκειμένου να αποσπάσουν από τους κρατούμενους δηλώσεις αποκήρυξης του ΚΚΕ, ασκήθηκε εξοντωτική σωματική και ψυχολογική βία, που έπαιρνε τη μορφή οργανωμένων βασανιστηρίων και αγγαρειών. Υπό την παρουσία του «πάτερ Προκόπιου», το μαρτύριο του κουβαλήματος της πέτρας, της δίψας και τα μεσαιωνικά βασανιστήρια στη γνωστή «συκιά του Γλάστρα» και στα διάφορα απομονωτήρια του νησιού χαράχτηκαν για πάντα στη μνήμη και το σώμα των εξόριστων της Γυάρου.²⁹
Από τα χαρακτηριστικά της κτηνωδίας στη Γυάρο ήταν τα βασανιστήρια στα πειθαρχεία και αλλού.
Σε διάστημα τριών ετών (1947 - 1950) στα πειθαρχεία βασανίστηκαν περίπου 1.300 κρατούμενοι. Σε χώρους μικρών διαστάσεων στριμώχνονταν 15-20 ή και παραπάνω «(...) για να τους σακατέψουν δεκάδες σκορπιοί, η αφόρητη ζέστη ή η χειμωνιάτικη παγωνιά (χωρίς κουβέρτες) (...) Στην αρχή οι κρατούμενοι ονόμασαν αυτό το πειθαρχείο ΓΟΛΓΟΘΑ! Δε σε στέλνανε εκεί για τιμωρία. Σε στέλνανε για ΘΑΝΑΤΟ. Κι είναι ζήτημα καθαρά ψυχικής αντοχής των αγωνιστών πως άντεχαν, κι έβγαιναν απ' αυτόν τον τάφο».³⁰
Στη συκιά κρεμούσαν τους κρατούμενους «απ' τους αγκώνες νύχτες ολόκληρες και το πρωί δερνόταν εκεί πάνω το παραλυμένο κορμί».³¹
Στις αρχές του 1948 ιδρύθηκε ο Ε' Ορμος, που οι κρατούμενοι ονόμασαν «όρμο τάφο» και «όρμο τρόμου». Εκεί χρησιμοποιούνταν ως πειθαρχείο μια σπηλιά διαστάσεων 1,5x1 μέτρο, όπου στρίμωχναν εκεί 5-6 κρατούμενους, αφού πρώτα την πλημμύριζαν με νερό.³²
Στις 8 Ιούλη 1948 έφτασαν από τη Μακρόνησο 33 φαντάροι. Χώρισαν τους 27, τους βασάνισαν στο Μεταγωγών Γιούρας και μετά τους έστειλαν στον Ε' Ορμο. Δάρθηκαν με τη σειρά από τους φύλακες Κομνηνό, Ασημάκη, Τσατάλα, Παπαγιάννη, Στράτο, Στουραΐτη και μετά από λίγη ώρα τους έβαλαν να κουβαλάνε πέτρα. Τους βασάνισαν άγρια πολλές μέρες.³³
Στο βιβλίο «Γιούρα» περιλαμβάνεται ονομαστικός κατάλογος 778 φυματικών της Γυάρου «κλινικώς και ακτινοσκοπικώς διαπιστωθέντων»³⁴καθώς και κατάλογος 740 κρατουμένων που πέρασαν από πειθαρχείο.³⁵ Επίσης κατάλογος «αντιδηλώσεων» 477 ατόμων. Μια από αυτές, του Μπαχάρη Παναγιώτη του Ιωάννου, έλεγε:
«Δηλώ ότι αποκηρύσσω την από 2/12/48 υπογραφείσαν, παρά την θέλησίν μου, δήλωση, κάτω από τα απάνθρωπα, τα πιο φριχτά, απαίσια βασανιστήρια της πειθαρχικής ομάδος και του αρχιδήμιου φύλακα Στράτου Κοζομπολίδη. Δηλώ δε ότι δεν έπαψα ούτε στιγμή να εμφορούμαι από τα κομμουνιστικά ιδεώδη μου και ότι είμουν, είμαι και θα είμαι κομμουνιστής και θα αγωνιστώ πλάι στο τιμημένο κόμμα μου μέχρι την τελική νίκη του, που θάναι νίκη ολόκληρου του ελληνικού λαού».³⁶
Οι παράνομοι πυρήνες του ΚΚΕ λειτούργησαν αποτελεσματικά ανάμεσα στους εξόριστους και στο νησί της Γυάρου. Ηδη από τον πρώτο χρόνο λειτουργίας του στρατοπέδου, εμφανίζονται οι πρώτοι παράνομοι πυρήνες του ΚΚΕ στον Α' Ορμο και οι πρώτες κομματικές εντολές και κατευθύνσεις.³⁷ Στόχοι των κομματικών πυρήνων υπήρξαν: Η μαζική αντιμετώπιση της βίας και των μέτρων που λαμβάνονταν από τον ταξικό αντίπαλο, ο συντονισμός της εσωτερικής ζωής και η κατατόπιση και ενημέρωση των εξόριστων για τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα αλλά και διεθνώς.³⁸ Στη Γυάρο, κάτω από την καθοδήγηση του ΚΚΕ, η αντίσταση των εξόριστων στη βία υπήρξε σθεναρή. Αποκορύφωμά της ήταν η μαζική διαδήλωση για το θάνατο του αγωνιστή Κώστα Συρινιώτη, κατά την οποία 6.000 περίπου εξόριστοι συνόδευσαν τον νεκρό με συνθήματα όπως «Αθάνατος» και «Τιμημένο ΚΚΕ».³⁹
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. Σημειώνεται ότι στο διάστημα 1945-1961 λειτούργησαν για πολιτικούς κρατούμενους 80 φυλακές και τουλάχιστον 13 στρατόπεδα συγκέντρωσης, πέρα από τους τόπους εξορίας που αναφέρονται παραπάνω.
2. Επιτροπή Τύπου του ΚΔΣ της Εθνικής Αλληλεγγύης Ελλάδος (Σύνταξη), «Στα νησιά της Ελλάδας», εκδ. «Εθνική Αλληλεγγύη Ελλάδος», Αθήνα, 1947, σελ. 48-49.
3. ό.π. σελ. 54.
4. ICRC Archives, DSC 1427, 12880, 1428, 1429-1434.
5. Γιάννης Λ. Λέφας, «Χιλιάδες τέσσερις οι σταυροί στο μαρτυρικό Μωριά», εκδ. «Αλφειός», Αθήνα, σελ. 239, 336, 338, 339, 345.
6. «Ριζοσπάστης», 25-2-2002.
7. Γιάννης Βασιλάς, «Μακρονήσι», εκδ. «Φοίβος», Αθήνα, 1982, σελ. 15.
8. Συλλογικό, «Μακρόνησος. Ιστορικός τόπος», τόμ. Α', εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2002, σελ. 537-577.
9. ό.π. τόμος Β', σελ. 465-466.
10. ό.π. σελ. 19.
11. Στοιχεία από την ιστοσελίδα της Πανελλήνιας Ενωσης Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου (ΠΕΚΑΜ) (http://www.pekam.org.gr/makronisos/stratopeda-sygkentroshs.html).
12. Από τα πιο φριχτά βασανιστήρια ήταν αυτό της «γάτας». Εβαζαν τον κρατούμενο γυμνό σ' ένα τσουβάλι και στο στήθος του μια γάτα. Εδεναν το τσουβάλι και πετούσαν τον κρατούμενο στη θάλασσα. (Αντώνης Φλούντζης, «Στο κολαστήριο της Μακρονήσου», εκδ. «Φιλιππότης», Αθήνα, 1984, σελ. 46).
13. Νίτσα Κ. Γαβριηλίδου, «Μακρόνησος. Απόψε χτυπούνε τις γυναίκες», Αθήνα, 2004, σελ. 46-57.
14. Δημήτρης Σέρβος, «Το παιδομάζωμα και ποιοι φοβούνται την αλήθεια», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2001, σελ. 189.
15. Νίκος Μάργαρης, «Ιστορία της Μακρονήσου», τόμ. 2, εκδ. «Παπαδόπουλος», Αθήνα, 1966, σελ. 446-457 και Γιώργος Λιβανός, «Τα ανήλικα της Μακρονήσου», Αθήνα, 2003, σελ. 47.
16. Μαρτυρίες Μίμη Βρονταμίτη, Διονύση Γεωργάτου, Τάκη Παπανικολάου, Παντελή Παντελέοντα και άλλων στον «Ριζοσπάστη» («Ριζοσπάστης», 29-2-2004).
17. Αρχείο του ΚΚΕ - Εγγραφο 59901, Εκθεση του Σταύρου Κασιμάτη (Ορέστη) για τη δουλειά του το διάστημα 8/1947 - 11/1952.
18. ό.π. Αντιδήλωση ονομάστηκε η άμεση ανάκληση της «δήλωσης μετανοίας» από τον υπογράψαντα, που σήμαινε ότι δεν την αναγνωρίζει και παραμένει πιστός στις πεποιθήσεις του.
19. Σταμάτης Βαλσάμος, «Οι τρείς κύκλοι της κόλασης. Σκαπανείς - Μακρόνησος, ΕΤΑΞ (1945-1954)», εκδ. «Υπερόριος», Αθήνα, 2004, σελ. 105-106, CIA Archives, CIA-RDP82-00457R002700230001-0.
20. Ο «Νέος Παρθενώνας» κατά τον Π. Κανελλόπουλο. [Φοίβος Ν. Γρηγοριάδης, «Εμφύλιος Πόλεμος 1944-1949. Το δεύτερο Αντάρτικο (1946-49)», τόμ. 10, εκδ. «Νεόκοσμος», Αθήνα, 1975, σελ. 431-432)].
21. Σταύρος Αντ. Αβδούλος, «Το φαινόμενο Μακρόνησος: Ενα πρωτόγνωρο εγκληματικό πείραμα», εκδ. «Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα, 1998, σελ. 193-194.
22. Ρένα Λευκαδίτου - Παπαντωνίου, «Μακρόνησος. Μια υπόμνηση... για ό,τι έγινε για ό,τι γράφτηκε», εκδ. «Εντός», 2017, σελ. 23.
23. Το στρατόπεδο της Γυάρου έκλεισε οριστικά το 1961 ως τόπος εξορίας, για να χρησιμοποιηθεί ξανά το 1967 από τη δικτατορία των συνταγματαρχών.
24. «Γιούρα», εκδ. «Νέα Ελλάδα», 1952, σελ. 88-89.
25. Δημήτρης Σέρβος, «Παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες απ' τις φυλακές και τις εξορίες», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2003, σελ. 157.
26. «Γιούρα», εκδ. «Νέα Ελλάδα», 1952, σελ. 198. Το ίδιο συνέβη και στη Μακρόνησο. Το 1951 ο Γ. Τζανετάτος καταδικάστηκε και φυλακίστηκε για υπεξαίρεση 60 εκατομμυρίων δραχμών (Γιάννης Βασιλάς, «Μακρονήσι», εκδ. «Φοίβος», Αθήνα, 1982, σελ. 57).
27. «Γιούρα», εκδ. «Νέα Ελλάδα», 1952, σελ. 219-222.
28. ό.π. σελ. 59.
29. Χαρακτηριστική είναι η παρακάτω περιγραφή: «Κτηνωδία. Φρίκη. Μπορούμε να πούμε πως η τρομοκρατία είναι "ανοργάνωτη" ακόμα. Λείπει ένα πρόγραμμα μελετημένης εξόντωσης. Γι' αυτό το βασικό είναι το απροσχημάτιστο, συνεχές, τρομερό ξύλο, σε κάθε στιγμή. Η άμεση κτηνώδης βία. Η πολιτική του "όποιον πάρει ο χάρος" ή του "δεν σας έχουμε μετρημένους". Ολη αυτή η ταχτική εκφράζεται στα λόγια του Παπαδημητρόπουλου: "Θα φτάνει η καρδιά σας στους 3 παλμούς. Τότε θα σας στέλνω στη Σύρα όχι για να θεραπευθείτε, αλλά για να πεθάνετε στο δρόμο"». («Γιούρα», εκδ. «Νέα Ελλάδα», 1952, σελ. 6).
30. ό.π. σελ. 137.
31. ό.π.
32. ό.π.
33. ό.π. σελ. 143.
34. ό.π. σελ. 521-539.
35. ό.π. σελ. 473-490.
36. ό.π. σελ. 516.
37. Στέφανος Στεφάνου (Χριστίνα Αλεξάνδρου: Επιμ.), «Ενας από τους πολλούς της ελληνικής Αριστεράς», εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα, 2013, σελ. 196.
38. ό.π. σελ. 196. Χρήστος Ραχιώτης, «Λευκή Κατοχή», Αθήνα, 1995, σελ. 196.
39. Δημήτρης Μανούσος, «Γιούρα. "Το άπαρτο κάστρο". Στον Εμφύλιο και τη Χούντα», εκδ. «Εντός», Αθήνα, 2005, σελ. 43.