Η Συμφωνία ΕΑΜ - ΕΛΑΣ με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής

Η Συμφωνία ΕΑΜ - ΕΛΑΣ με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής

Πρωτοσέλιδο της «Ελεύθερης Ελλάδας», οργάνου της ΚΕ του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), στις 24 Ιουλίου του 1943

«Ως προς το ΕΑΜ ο πρώτος μας στόχος είναι να του αποσπάσουμε τον ΕΛΑΣ. Αυτό θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί εάν κατορθώσουμε να υπογραφεί το Σύμφωνό μας από τον ΕΛΑΣ αντί του ΕΑΜ... Ο δεύτερος στόχος συνίσταται στην αποκοπή των δημοκρατικών, καθώς και της μη κομμουνιστικής μάζας από τους κομμουνιστές ηγέτες της».

Ε. Μάγιερς¹

Το απόγευμα της 5ης Ιουλίου του 1943, υπογράφηκε στην Καστανιά η συμφωνία υπαγωγής του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ). Εκ μέρους του ΣΜΑ, την υπέγραψε ο αρχηγός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα (ΒΣΑ), ταξίαρχος Εντι Μάγιερς, εκ μέρους του ΕΑΜ ο Βασίλης Σαμαρινιώτης (Ανδρέας Τζήμας) κι εκ μέρους του ΕΛΑΣ οι Στ. Σαράφης και Αρης Βελουχιώτης. Η συμφωνία, εν συντομία, προέβλεπε τη δημιουργία Κοινού Γενικού Στρατηγείου για το συντονισμό της δράσης όλων των ελληνικών ανταρτικών δυνάμεων, χώριζε την Ελλάδα σε αυτοτελείς στρατιωτικές περιφέρειες, ρύθμιζε τις σχέσεις μεταξύ των ανταρτών των διαφόρων ανταρτικών οργανώσεων και σ' ό,τι αφορούσε στη στρατιωτική δράση, ως ανώτερη στρατιωτική ηγεσία καθιστούσε το ΣΜΑ, το οποίο αναλάμβανε, γενικά και αόριστα, την υποχρέωση να ενισχύει το αντάρτικο κίνημα².

Με την υπογραφή της Συμφωνίας, ο ταξίαρχος Εντι Μάγιερς κοινοποίησε στην ΚΕ του ΕΑΜ το παρακάτω τηλεγράφημα που έστειλε σε όλα τα μέλη της ΒΣΑ που βρίσκονταν στην Ελλάδα³:

«Νέα συμφωνία, όπως έχει κοινοποιηθή εις όλας υποαποστολάς, υπεγράφη την 5η Ιουλίου μεταξύ ΕΑΜ και ΕΛΑΣ αφενός και Μ. Ανατολής αφετέρου. Πάσαι εθνικαί ομάδες εις το μέλλον αναγνωριζόμεναι παρά Μέσης Ανατολής θέλουσι υπογράψει την ιδίαν συμφωνίαν, κάθε προηγουμένης συμφωνίας ακυρουμένης αυτομάτως. Ζέρβας θα υπογράψει διά σύνολον ΕΔΕΣ. Υπογραφαί δέον αναφερθώσιν αμέσως και πρέπει να ληφθώσι το ταχύτερον».

Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ

Στο παράρτημα της Συμφωνίας προβλεπόταν ότι οι όροι της «δέον να δημοσιευθούν διά του Τύπου, να ραδιοφωνηθούν διά των σταθμών Λονδίνου και Καΐρου και ν' αναγνωσθούν ενώπιον όλων των ανταρτών». Ομως, οι Εγγλέζοι δε μετέδωσαν ραδιοφωνικά το περιεχόμενό της και δικαιολογήθηκαν επικαλούμενοι το επιχείρημα ότι δεν ήθελαν να την πληροφορηθεί ο εχθρός. Επρόκειτο για σαθρότατη δικαιολογία, δεδομένου ότι, όπως σημειώνει και ο Σαράφης⁴, ο εχθρός θα μάθαινε για το Σύμφωνο, «μια που θα γινόταν γνωστό σ' όλους τους αντάρτες και χωριάτες και θα δημοσιευόταν στον Τύπο».

Εν πάση περιπτώσει, η Συμφωνία έγινε γνωστή στο πανελλήνιο - και φυσικά στις δυνάμεις κατοχής αφού δημοσιεύτηκε - κι έχει σημασία να δούμε πώς την αντιλαμβάνονταν, τόσο η ΕΑΜική, όσο και η βρετανική πλευρά.

Το Σύμφωνο και η ΕΑΜική πλευρά

Τη συμφωνία με το ΣΜΑ πρωτοδημοσίευσε στις 24 Ιουλίου 1943 η εφημερίδα της ΚΕ του ΕΑΜ «Ελεύθερη Ελλάδα» υπό τον τίτλο «Επίσημη στρατιωτική πολεμική συμμαχία μεταξύ του Γενικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής και ΕΑΜ - ΕΛΑΣ για τη συντριβή του φασιστικού άξονα - για την τελική νίκη». Στο σχετικό ρεπορτάζ, ο τόνος του οποίου ήταν διθυραμβικός, μεταξύ άλλων, υπογραμμιζόταν: «Η ...στρατιωτική συμμαχία του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ και του Γενικού Στρατηγείου Μ. Ανατολής προωθεί τον ελληνικό ανταρτοπόλεμο σ' ένα ανώτερο στάδιο από απόψεως συντονισμού δράσης και το γεγονός αυτό έχει τεράστια σημασία μέσα στη σημερινή φάση του πολέμου. Στο εξής, οι σταυραετοί μας αντάρτες θα συνεχίσουνε τη θρυλική δράση τους επί τη βάσει των γενικότερων συμμαχικών σχεδίων και συγκεκριμένα του αρχιστρατήγου Μ. Ανατολής, στον τομέα δράσης του οποίου υπάγεται η χώρα μας. Τώρα το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ είναι και επίσημα ανεγνωρισμένοι σύμμαχοι των ενωμένων εθνών κι αυτό βουλώνει τελειωτικά τα στόματα όλων των φανερών και κρυφών εχθρών και καταρρακώνει τις βρωμερές συκοφαντίες τους κατά της ηρωικής δράσης του λαού και των ανταρτών μας... Το ΕΑΜ εκτιμώντας τη μεγάλη σημασία της Συμφωνίας για το συντονισμό του αγώνα κατά του άξονα, καθώς και τη σημασία του ρόλου του Στρατηγείου Μ. Ανατολής σαν ανώτατου καθοδηγητικού συντονιστικού οργάνου, δηλώνει κατηγορηματικά ότι θα εφαρμόσει πιστά κι ευσυνείδητα τις υποχρεώσεις που πηγάζουν από την πολεμική αυτή συμμαχία, γιατί αυτό απαιτούν τα συμφέροντα του έθνους».

Στιγμιότυπο από μάχη του ΕΛΑΣ

Λίγες ημέρες νωρίτερα, στις 18 Ιούλη, η ΚΕ του ΕΑΜ, σε χαιρετιστήριό της προς το Γενικό Στρατηγείο, τους αξιωματικούς, καπεταναίους, πολιτικούς εκπροσώπους και αντάρτες του ΕΛΑΣ, σημείωνε, μεταξύ άλλων, για το θέμα⁵: «Η υπογραφή της ιστορικής αυτής πολιτικοστρατιωτικής συμφωνίας αποτελεί πανηγυρική και επίσημη αναγνώριση του λαμπρού έργου σας και αποστομωτική απάντηση στους συκοφάντες και μικρόψυχους φανερούς και κρυφούς εχθρούς του λαού και ενίσχυση της ηρωικής σας προσπάθειας. Ταυτόχρονα, μας επιβάλλει το βαρύ καθήκον να εντείνουμε όλες μας τις δυνάμεις για να φανούμε αντάξιοι των προσδοκιών του έθνους, της εμπιστοσύνης των συμμάχων μας και της μεγάλης και ωραίας αποστολής μας». Παρομοίου περιεχομένου τηλεγράφημα έστειλε στους ΕΛΑΣίτες, στις 26/7/1943, και η ΚΕ του ΕΛΑΣ⁶. Τέλος, στις ίδιες, με τις προαναφερόμενες, εκτιμήσεις, κατέληξε και η Γραμματεία της ΚΕ του ΕΑΜ σε έκθεσή της που δημοσιεύτηκε στο Βουνό, στα 1943, με την ευκαιρία της δίχρονης δράσης του ΕΑΜ⁷.

Σε αντίθεση με το θριαμβευτικό τόνο που έδιναν στο θέμα το ΕΑΜ και τα έντυπα όργανά του, το ΚΚΕ ακολούθησε μια πιο συγκρατημένη στάση, χωρίς φυσικά αυτό να υποκρύπτει κάποια διαφοροποίησή του ως προς την υπογραφή ή το περιεχόμενο της Συμφωνίας. Δημοσιότητα στο θέμα ο «Ριζοσπάστης», μπορούμε να πούμε πως έδωσε καθυστερημένα. Το φιλοξένησε με μια μικρή είδηση στην πρώτη σελίδα του, υπό τον τίτλο «Το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ σύμμαχοι των Ενωμένων Εθνών», 17 ημέρες μετά το σχετικό δημοσίευμα της «Ελεύθερης Ελλάδας», για το οποίο μιλήσαμε προηγουμένως. Ολόκληρο, εκείνο, το δημοσίευμα του «Ρ» έχει ως εξής⁸:

«Η "Ελεύθερη Ελλάδα", όργανο της ΚΕ του Εθνικο-Απελευθερωτικού Μετώπου - ΕΑΜ - στο φύλλο της 24 Ιούλη, δημοσιεύει τα έγγραφα που αντάλλαξε το γενικό συμμαχικό στρατηγείο Μέσης Ανατολής με το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ για την υπογραφή στρατιωτικής συμφωνίας. Το κείμενο του συμφωνητικού το υπέγραψαν στις 5 Ιούλη στα θεσσαλικά βουνά ο ταξίαρχος Εντι αντιπρόσωπος του στρατηγείου Μ. Ανατολής, ο αντιπρόσωπος του ΕΑΜ Βασ. Σαμαρινιώτης και οι αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ Στεφ. Σαράφης και Αρης Βελουχιώτης. Η στρατιωτική οργάνωση του ΕΛΑΣ διατηρεί "εις την εν Ελλάδι εμφάνισίν της την ονομασίαν της και τη διοικητικήν της διάρθρωσιν". Θα εχτελεί κάθε επιχείρηση σα συμμαχική δύναμη των ενωμένων εθνών και στη βάση των γενικότερων συμμαχικών σχεδίων και συγκεκριμένα του Συμμαχικού στρατηγείου Μ. Ανατολής που στον τομέα του ανήκει η χώρα μας. Το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, το δημιούργημα, το καύχημα και η ελπίδα του ελληνικού λαού είνε πια αναγνωρισμένος σύμμαχος των Ενωμένων Εθνών και αγωνίζεται στο πλευρό τους για τη συντριβή του φασισμού, για την εθνική λευτεριά και τις ελευτερίες του Ελληνικού λαού».

Ετσι αντιμετώπισε το Σύμφωνο με το ΣΜΑ το ΕΑΜικό κίνημα. Τι επιδίωκαν, όμως, με αυτό οι Βρετανοί;

Το Σύμφωνο και οι Βρετανοί

Αμετακίνητος στόχος των Εγγλέζων ήταν να αποσπάσουν από την επιρροή και κυρίως την καθοδήγηση του ΚΚΕ το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ ή τουλάχιστον να περιορίσουν αισθητά τη δύναμη αυτών των οργανώσεων, εφόσον δεν ήταν δυνατή η αποκομμουνιστικοποίησή τους. Αλλά για να πετύχουν το στόχο τους, έπρεπε να επιχειρήσουν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το ΕΑΜικό κίνημα, δεδομένου ότι μια από την αρχή κάθετη ρήξη μαζί του δεν τους συνέφερε επ' ουδενί. «Το βασικό δεδομένο - γράφει ο Κρις Γουντχάουζ⁹ - είναι ότι, όταν έφτασαν οι πρώτοι BLOS¹⁰, το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ ήταν ήδη σταθεροποιημένο, γερά οργανωμένο και με εξοπλισμό που βελτιωνόταν συνεχώς. Μέσα στον επόμενο χρόνο, αναπτύχθηκε με ραγδαίο ρυθμό, είτε το υποστήριζαν οι Βρετανοί, είτε όχι, ακλόνητο από τις επιθέσεις και την προπαγάνδα των Γερμανών, ακλόνητο και απ' αυτήν ακόμα τη διάλυση της Γ` Διεθνούς, το Μάιο του 1943». Κι ο Εντι Μάγιερς συμπληρώνει, αναφερόμενος στις βρετανικές στρατιωτικές ανάγκες της περιόδου εκείνης στην Ελλάδα¹¹: «Το ΕΑΜ ήταν ήδη μια στιβαρή, αν και ολοκληρωτική οργάνωση που κάλυπτε τα τέσσερα πέμπτα των περιοχών που θα επιχειρούνταν τα σαμποτάζ και από αυτά ο Ζέρβας ήλεγχε μονάχα το ένα πέμπτο... Αν, λοιπόν, έκοβα τις σχέσεις μου με τον ΕΛΑΣ, θα αντιμετώπιζα αξεπέραστες δυσκολίες στην προσπάθειά μου να καλύψω το κενό με τις Εθνικές Ομάδες μέχρι το καλοκαίρι, δεδομένου άλλωστε ότι οπουδήποτε κι αν ενεργούσαν, θα έρχονταν αναπόφευκτα σ' επαφή με τον ΕΛΑΣ της περιοχής εκείνης. Δύο λύσεις υπήρχαν: ή να πείσω τη SOE¹² να μειώσει την έκταση των σαμποτάζ κατά τέσσερα πέμπτα, όταν θα ερχόταν η μεγάλη ώρα ή να επιχειρήσω ένα είδος ελέγχου του ΕΑΜ διαμέσου του Αρχηγείου της Μέσης Ανατολής».

Αφού δεν μπορούσε να αντιμετωπιστεί κατά μέτωπο, το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ έπρεπε να χειραγωγηθεί. Αυτό ακριβώς επιχειρήθηκε. Κι είναι χαρακτηριστικό πως για τη σύνδεση του ΕΛΑΣ με το ΣΜΑ ο Μάγιερς άρχισε να προετοιμάζεται από το Μάρτη του '43. Ετοίμασε, μάλιστα, ένα σχέδιο συμφωνίας που αν υιοθετούνταν ποτέ θα οδηγούσε στην ουσιαστική διάλυση του ΕΛΑΣ μέσω της κατάτμησης των δυνάμεών του και της υποταγής κάθε τμήματος στις εντολές Βρετανού αξιωματικού¹³. Οι ηγεσίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ απέρριψαν ασυζητητί εκείνο το σχέδιο κι έτσι ύστερα από διαπραγματεύσεις φτάσαμε στη συμφωνία που τελικά υπογράφηκε.

Αντί επιλόγου

Λίγες ημέρες μετά την υπογραφή του Συμφώνου, παρόμοιο Σύμφωνο με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής υπέγραψε και ο ΕΔΕΣ. Ετσι, στα τέλη Ιουλίου, συγκροτήθηκε στο Περτούλι το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών της Ελλάδας (ΚΓΣΑ). Στη σύνθεσή του, από το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, πήραν μέρος οι Στ. Σαράφης, Α. Βελουχιώτης και Β. Σαμαρινιώτης. Από τον ΕΔΕΣ, συμμετείχαν οι Ναπ. Ζέρβας, Κομνηνός Πυρομάγλου, ο συνταγματάρχης Μαυρομάτης και ο ταγματάρχης Γκικόπουλος. Τους Βρετανούς εκπροσώπησαν ο ταξίαρχος Ε. Μάγιερς, ο ταγματάρχης Ουάλας, απεσταλμένος του Φόρεϊν Οφις και ο λοχαγός Ρος. Λίγο αργότερα, στο ΚΓΣΑ προστέθηκε και αντιπροσωπεία της ΕΚΚΑ των Ψαρρού - Καρτάλη¹⁴. Το όλο εγχείρημα, όμως, δεν κράτησε περισσότερο από τρεις μήνες. Οι ίδιοι οι Εγγλέζοι, αλλά και οι μη ΕΑΜικές οργανώσεις δεν ήθελαν κοινή δράση των ανταρτικών οργανώσεων κατά των δυνάμεων κατοχής, αλλά ελευθερία των δικών τους κινήσεων για τον περιορισμό του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, πράγμα που δεν ήταν καθόλου εύκολο να πετύχουν. Αντικειμενικά επομένως, το ΚΓΣΑ χρεοκόπησε και ναυάγησε. Αντίθετα, η αναγνώριση από μέρους του ΕΑΜικού κινήματος στη Μ. Βρετανία πρωταγωνιστικού ρόλου στις ελληνικές υποθέσεις έμελλε να αποβεί μοιραία για τα συμφέροντα του ελληνικού λαού. Επρόκειτο για μια πολιτική κίνηση, που δύσκολα γινόταν κατανοητή ακόμη και από παράγοντες του αστικού πολιτικού κόσμου. «Η απότομη αυτή αλλαγή - γράφει για παράδειγμα ο Κ. Πυρομάγλου¹⁵ - δεν μπορούσε παρά να προκαλέσει έκπληξη». Βέβαια, η ΕΑΜική ηγεσία δικαιολογούσε αυτή της την πολιτική, με την ευγενή επιδίωξή της για ενότητα δράσης όλων των δυνάμεων κατά των κατακτητών και για αποφυγή εμφυλίου πολέμου ανάμεσα στις ελληνικές ανταρτικές δυνάμεις. Επρόκειτο, όμως για λάθος, δεδομένου ότι η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο ΣΜΑ «μείωνε την αυτοτέλειά του και διευκόλυνε τους Αγγλους στην υπονομευτική δουλιά εναντίον του»¹⁶. Ακόμα κι έτσι, όμως, το κακό θα ήταν μικρό αν η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο ΣΜΑ ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός, αν, δηλαδή, διορθωνόταν γρήγορα και δεν είχε συνέχεια. Συνέβη, όμως, ακριβώς το αντίθετο. Η Συμφωνία του Λιβάνου, της Καζέρτας και της Βάρκιζας, μετά τα Δεκεμβριανά, αποτέλεσαν τους κρίκους σε μια αλυσίδα υποχωρήσεων απέναντι στο βρετανικό ιμπεριαλισμό, όπου η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής ήταν μόνο η αρχή.

1 Βλέπε: Χάγκεν Φλάισερ: «Στέμμα και Σβάστικα», εκδόσεις «Παπαζήση», τόμος Α`, σελ. 399.

2 Βλέπε ολόκληρο το κείμενο της Συμφωνίας: Εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα», αρ. φύλλου 24, Αθήνα 24 Ιουλίου 1943, Στ. Σαράφη: «Ο ΕΛΑΣ», εκδόσεις «Επικαιρότητα», σελ. 149 - 151, «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α`, σελ. 34 - 36 και αλλού.

3 Εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα», αρ. φύλλου 24, Αθήνα 24 Ιουλίου 1943.

4 Στ. Σαράφη: «Ο ΕΛΑΣ», εκδόσεις «Επικαιρότητα», σελ. 151.

5 «Ελεύθερη Ελλάδα», στο ίδιο.

6 «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α`, σελ. 219.

7 Βλέπε: Π. Ρούσου: «Η Μεγάλη Πενταετία 1940 - 1945», τόμος Α`, σελ. 344 - 345.

8 «Ριζοσπάστης» 10/8/1943.

9 C. M. Woodhouse: «Το μήλο της Εριδος».

10 British Liaison Officers - Βρετανοί αξιωματικοί - σύνδεσμοι.

11 E.C.W. MYERS: «Ελληνική Περιπλοκή», εκδόσεις «Εξάντας», σελ. 145 - 146.

12 Πρόκειται για τα αρχικά της Βρετανικής Διοίκησης Ειδικών Επιχειρήσεων - Special Operation Executive.

13 E.C.W. MYERS, στο ίδιο, σελ. 128 - 129.

14 Θ. Χατζή: «Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις «Δωρικός», τόμος Β`, σελ. 248 - 252.

15 Κ. Πυρομάγλου: «Ο Δούρειος Ιππος», εκδόσεις «Δωδώνη», σελ. 73.

16 «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 429.