10 Δεκ 2011

Η σοσιαλιστική οικοδόμηση και τα κριτήρια κριτικής



Ο αρχινοσοκόμος στο βοσκότοπο του Κολχόζ «ΡαντιάνσκαΟυκραΐνα» στην Ουκρανική ΣΣΔ, προσφέρει τις υπηρεσίες του
Δίπλα στα ερείπια της διαλυμένης Σοβιετικής Ενωσης, η κυρίαρχη ιδεολογία, στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, προσπάθησε να παρουσιάσει τη διάλυσή της ως την παύση της ταξικής πάλης, την οριστική νίκη του κεφαλαιοκρατικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Φυσικά, δεν πρόκειται για κάποια καινοτόμα άποψη της αστικής τάξης, μιας σε όλα τα μέχρι σήμερα οικονομικοκοινωνικά συστήματα οι κυρίαρχες τάξεις προσπαθούσαν να προβάλλουν τις ιδέες τους ως καθολικές ιδέες, ως ιδέες ολόκληρης της κοινωνίας1 και το κοινωνικοοικονομικό τους σύστημα ως τον τελευταίο σταθμό στην πορεία της ανθρωπότητας. Η νίκη της αντεπανάστασης στις σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης δεν άλλαξε τον προσανατολισμό της αστικής κριτικής του σοσιαλισμού. Η αστική τάξη απλά πρόσθεσε στη φαρέτρα της επιχειρήματα, όπως η ήττα του σοσιαλισμού λόγω της ίδιας του της ανεπάρκειας ή της σύγκρουσής του με τη φύση του ανθρώπου. Ταυτόχρονα, η αστική μεθοδολογία, όντας κυρίαρχη, επηρεάζει ακόμα και αυτούς που δε δέχονται τα αστικά επιχειρήματα.
Ομως, το γεγονός που δεν μπορεί να δικαιολογήσει η αστική τάξη είναι γιατί ασχολείται με μια ιστορία που θεωρεί τελειωμένη; Η απάντηση είναι απλή. Η αστική τάξη γνωρίζει καλά ότι η νίκη της αντεπανάστασης δε σήμανε τον επίλογο μιας ουτοπίας - όπως αρέσκεται να λέει - αλλά τον πρόλογο νέων νικηφόρων αγώνων της εργατικής τάξης. Κατά συνέπεια, η επίθεση στο σοσιαλισμό δεν είναι τίποτα άλλο από προσπάθεια προάσπισης του καπιταλισμού που σαπίζει. Οσο πιο καθαρά φαίνεται το δολοφονικό πρόσωπο του καπιταλισμού, τόσο περισσότερο θα μιλούν για τη δολοφονική φύση του σοσιαλισμού. Οσο περισσότεροι άνθρωποι προσεγγίζουν και πάλι την κομμουνιστική κοσμοθεωρία και τη βλέπουν ως τη μοναδική λύση για τις ανοιχτές πληγές της ανθρωπότητας, τόσο υποστηρίζουν ότι η αποδοχή του επιστημονικού σοσιαλισμού θα σημάνει μόνο δεινά2.
Οι επιστημονικοί συνεργάτες του εργαστηρίου πυρηνικών αντιδράσεων του Ινστιτούτου Φυσικής της Ακαδημίας Επιστημών της ΣΣΔ Λετονίας διεξήγαγαν έρευνες από κοινού με φυσικούς της ΟΔ Γερμανίας, των ΗΠΑ, της Δανίας και άλλων χωρών. Στη φωτογραφία: Στην αίθουσα του ατομικού αντιδραστήρα
Ωστόσο, η εργατική τάξη και τα υπόλοιπα λαϊκά εκμεταλλευόμενα στρώματα δεν έχουν κανένα λόγο να υπαχθούν στα κριτήρια και τις προσδοκίες των εκμεταλλευτών τους. Αντίθετα, οφείλουν να φωνάξουν αντιστρέφοντας το πιραντελικό απόφθεγμα ότι δεν είναι έτσι αν έτσι νομίζετε και να ακολουθήσουν την προσταγή του Ενγκελς για μια επιστημονική αποτίμηση του σοσιαλισμού, απομακρυσμένη από τις επιδράσεις της αστικής κριτικής3. Σε αυτό το δρόμο δε χωρούν τα παραληρήματα του παρελθόντος περί προσωπολατρίας που οδηγούσαν στην κριτική μιας πρωτοφανέρωτης και κοσμοϊστορικής προσπάθειας για τη δημιουργία μιας κοινωνίας χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, μέσα από τις επιλογές ή τις ιδιοτροπίες ενός προσώπου4, ούτε και οι εξωραϊσμοί. Οφείλουμε να ακολουθήσουμε το δρόμο του Λένιν, ο οποίος από τη μια μεριά επέμενε να μιλά πάντα για την ταξική σημασία της Παρισινής Κομμούνας και να την ορίζει ως το πρότυπο για τη δικτατορία του προλεταριάτου και από την άλλη, όταν οι μενσεβίκοι απαίτησαν η μορφή του μελλοντικού εργατικού κράτους να είναι ίδια με τη μορφή της Κομμούνας ξεκαθάρισε ότι η Κομμούνα ήταν «μια κυβέρνηση που δεν πρέπει να είναι η δική μας»5, πιστεύοντας ότι ένα ιστορικό παράδειγμα - όσο σεβαστό και αν είναι - όταν δεν υποβάλλεται σε μια κριτική καταντά να κρύβει «τα καθήκοντα του μέλλοντος» και να αποτελεί μια «τρακατρούκα»6. Μόνο μια κριτική αυτού του τύπου επιμένει στην αναφορά των αδυναμιών, των ελλείψεων, ακόμα και των λαθών της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, όχι για να ισχυροποιήσει τη διαιώνιση της ταξικής εκμετάλλευσης, αλλά για να φανερώσει μια σύγχρονη επαναστατική στρατηγική.
Εκατοντάδες χιλιάδες τάρανδοι, που ανήκαν στα ταρανδοτροφεία της εθνικής περιφέρειας της περιοχής Τιουμέν, έβοσκαν σ' όλη τη διάρκεια του έτους στην τούνδρα. Ανάμεσα στις περιοχές που έβοσκαν και στα κέντρα των κολχόζ υπήρχε μόνιμη ραδιοεπικοινωνία
Το ΚΚΕ πρώτο προχώρησε σε μια τέτοια κριτική της πορείας των σοσιαλιστικών χωρών (1995)7, παρά τα όσα λέγονται από αστούς και οπορτουνιστές και στην ίδια κατεύθυνση συνεχίζει και σήμερα. Με αυτό τον τρόπο θα εξετάσουμε μια σειρά από ζητήματα της «περιόδου» Στάλιν, που δείχνουν ότι η κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο έγινε μέσα σε συνθήκες σκληρής ταξικής πάλης, αλλά και σκληρής διαπάλης με μια σειρά οπορτουνιστικά ρεύματα στο Κόμμα των Μπολσεβίκων, τα οποία νικήθηκαν και χρεοκόπησαν.
Η διαμάχη με την «Ενωμένη Αντιπολίτευση»8 και το υπόβαθρό της
Την περίοδο 1923-1927 αναπτύσσεται μια έντονη διαπάλη στους κόλπους του μπολσεβίκικου κόμματος αναφορικά με μια σειρά ζητήματα. Η αντιπαράθεση αυτή - όπως θα αποδεχτεί αργότερα και ο ίδιος ο Τρότσκι9 - δεν μπορεί να ιδωθεί ως αντιπαράθεση προσώπων για την ηγεσία του Κόμματος, όπως συνηθίζουν να λένε οι αστοί ιστορικοί. Είναι πολύ περισσότερο μια διαμάχη στην οποία αντανακλάται η ταξική πάλη μέσα στους κόλπους της νεαρής εργατικής εξουσίας. Τα κύρια ζητήματα στα οποία ο Τρότσκι διαφώνησε με την ακολουθούμενη πολιτική του Κόμματος αφορούσαν τη σύνδεση της επαναστατικής διαδικασίας στη Ρωσία με τη διεθνή επανάσταση, τη λειτουργία της εσωκομματικής δημοκρατίας και, τέλος, την ανάπτυξη της βιομηχανίας στη βάση της απομύζησης της αγροτιάς.
Για να εξετάσουμε ολοκληρωμένα αυτά τα ζητήματα, πρέπει να πάρουμε υπόψη μας μια σειρά από εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες που καθόρισαν τα αντικειμενικά πλαίσια, μέσα στα οποία κινήθηκε η πολιτική του μπολσεβίκικου κόμματος. Η ήττα της γερμανικής, της φινλανδικής και της ουγγρικής επανάστασης οδήγησε το μπολσεβίκικο κόμμα στον αναπροσανατολισμό10 της πολιτικής σε σχέση με την παγκόσμια επανάσταση. Καλύτερος τρόπος προάσπισης της παγκόσμιας επανάστασης, όπως έλεγε ο Λένιν, ήταν η στερέωση της δικτατορίας του προλεταριάτου στη Σοβιετική Ενωση11. Η συνηγορία υπέρ του σοσιαλισμού σε μια χώρα δε σήμαινε την απώλεια του διεθνιστικού χαρακτήρα της εργατικής εξουσίας. Εξάλλου, το μπολσεβίκικο κόμμα συνέχισε να βοηθά τα κομμουνιστικά κόμματα ολόπλευρα και σε όλο τον κόσμο. Πάνω σε αυτή την εκτίμηση του διεθνούς συσχετισμού δύναμης και της ανάγκης εδραίωσης της εργατικής εξουσίας και με δεδομένες τις τεράστιες καταστροφές από τον παγκόσμιο και τον εμφύλιο πόλεμο υιοθετήθηκε η Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ). Η ΝΕΠ, επαναφέροντας την καπιταλιστική λειτουργία της οικονομίας, από τη μια πλευρά τόνωσε την οικονομία της δικτατορίας του προλεταριάτου και από την άλλη αναζωογονούσε τις κοινωνικοταξικές εκείνες δυνάμεις που είχαν συμφέρον από την επικράτηση της αντεπανάστασης12, αφού οι καπιταλιστές και οι κουλάκοι συνέχιζαν να απομυζούν κέρδη, αν και κάτω από τους αυστηρούς περιορισμούς της δικτατορίας του προλεταριάτου. Για αυτό το λόγο η ΝΕΠ χαρακτηρίστηκε ως μια απαραίτητη και προσωρινή υποχώρηση13.
Το δικαίωμα των διακοπών το απολάμβαναν όλοι οι πολίτες της ΕΣΣΔ. Στη φωτογραφία: Το κέντρο αναψυχής«Πουρμάλα»
Την ίδια περίοδο ο Τρότσκι συνεχίζει να επικαλείται τη διεθνή επανάσταση, μιας και για τον ίδιο μόνο μέσα στους κόλπους της είναι δυνατή η ολοκλήρωση του σοσιαλισμού14. Ωστόσο, η προώθηση της επανάστασης μέσα σε συνθήκες απουσίας της επαναστατικής κρίσης καταντά μια κενή φρασεολογία και υποτιμά το καθήκον της οικοδόμησης στα πλαίσια μιας χώρας. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα του ίδιου του Τρότσκι που ακολουθεί:
«Οι αντιδραστικές εποχές σαν τη δική μας όχι μόνο αποσυνθέτουν και εξασθενίζουν την εργατική τάξη και απομονώνουν την πρωτοπορία της, αλλά χαμηλώνουν το γενικό πολιτικό επίπεδο του κινήματος και ρίχνουν πίσω την πολιτική σκέψη σε στάδια από καιρό ξεπερασμένα. Σ' αυτές τις συνθήκες, το καθήκον της πρωτοπορίας, είναι, πάνω απ' όλα, να μην αφήσει τον εαυτό της να παρασυρθεί από το ποτάμι της οπισθοδρόμησης: πρέπει να κολυμπήσει ενάντια στο ρεύμα. Αν κάποιος δυσμενής συσχετισμός δυνάμεων την εμποδίσει να κρατήσει τις πολιτικές θέσεις που έχει κερδίσει, πρέπει τουλάχιστον να διατηρήσει τις ιδεολογικές της θέσεις, γιατί σ' αυτές εκφράζεται η ακριβοπληρωμένη εμπειρία του παρελθόντος. Οι ανόητοι θα θεωρήσουν αυτή την πολιτική "σεχταριστική". Στην πραγματικότητα, είναι ο μοναδικός τρόπος προετοιμασίας για μια νέα τεράστια εξόρμηση με την επερχόμενη ιστορική πλημμυρίδα»15.
1972: Το μοσχοβίτικο μεταξουργείο«Κόκκινη Ρόζα». Κλωστική μηχανή υψηλής παραγωγικότητας, με αυτόματο χειρισμό. Με την ολοκλήρωση του πενταετούς πλάνου θα βρίσκονται σε λειτουργία 1.500 παρόμοιες μηχανές
Μπροστά στην επιδίωξη της διεθνούς επανάστασης, ο Τρότσκι βλέπει τη συγκυρία ως δυσμενή, υποτιμώντας την κοσμοϊστορική σημασία της ύπαρξης του πρώτου εργατικού κράτους. Ετσι και αλλιώς, στα όρια αυτής της λογικής το εργατικό κράτος περιγράφεται ως ένα από τα πολιτικά πόστα που πρέπει πιθανά να θυσιαστούν, προκειμένου να μείνουν ανόθευτες οι αρχές του κομμουνιστικού κινήματος. Η αντίφαση ανάμεσα στην επιδίωξη της διεθνούς επανάστασης και στην αδυναμία πραγμάτωσής της, μοιραία θα οδηγήσει τον Τρότσκι στον παραμερισμό της υπεράσπισης των πραγματικών κατακτήσεων στο όνομα του ιδανικού.
Οσον αφορά την επίκληση της εσωκομματικής δημοκρατίας από τον Τρότσκι, δε θα μπορούσε να εκληφθεί ως τίποτα άλλο από την ανάγκη ενός ελιγμού μπροστά στους αρνητικούς συσχετισμούς που φανερώθηκαν μέσα στο Κόμμα. Ο Τρότσκι είχε καταδικάσει λίγα χρόνια πριν τη φραξιονιστική δραστηριότητα της «Εργατικής Αντιπολίτευσης» (1923)16,17. Την ίδια περίοδο, ο Τρότσκι, αναφορικά με το ζήτημα των συνδικάτων, είχε υποστηρίξει την υπαγωγή των σοβιέτ στον κρατικό μηχανισμό και στην ουσία απαιτούσε τη φίμωση της εργατικής τάξης μέσα στα πλαίσια της δικτατορίας του προλεταριάτου18. Ο Τρότσκι μέσα από αυτό το γεγονός δεν κρίνεται αναντίστοιχος μόνο σε σχέση με τις απαιτήσεις του προλεταριακού κόμματος νέου τύπου19, αλλά πολύ περισσότερο αναφορικά με τις ίδιες του τις πράξεις και τις διακηρύξεις.
Το τρένο της υγείας αποβίβασε εκδρομείς σε μια πόλη 40 χιλιόμετρα από τη Μόσχα, για να χαρούν το αγαπημένο τους σπορ (1973)
Βέβαια, το σημαντικότερο ζήτημα της διαπάλης αφορά την αντιμετώπιση της ΝΕΠ. Η διαφωνία αυτή δεν μπορεί να κατανοηθεί ξεχωριστά από την κύρια αντίφαση της ΝΕΠ που ήδη αναφέραμε. Η ελεύθερη δραστηριότητα των κουλάκων και των καπιταλιστών κατέληγε στην εκ νέου ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και των προασπιστών του και έκανε πιο έντονο τον κίνδυνο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης. Η προσπάθεια εκμετάλλευσης της παραπάνω αντίφασης, που προέκυψε από την εισαγωγή της ΝΕΠ προς όφελος της εργατικής εξουσίας, οδήγησε τον Λένιν να μιλήσει για την όλο και μεγαλύτερη ανάγκη μιας κομματικής πειθαρχίας, η οποία θα βοηθούσε το νεαρό εργατικό κράτος να ελέγξει τις οποιεσδήποτε αντεπαναστατικές δυνάμεις20. Εχοντας αυτά υπόψη, το δίπολο ελεύθερη ανάπτυξη των καπιταλιστικών δομών και ταυτόχρονα ενίσχυση της κομματικής πειθαρχίας δεν είναι ο γεννήτορας του γραφειοκρατικού εκφυλισμού (όπως υποστήριζε ο Τρότσκι), αλλά η απόπειρα οι αναγκαίες παραχωρήσεις να μην καταλήξουν σε μια συνολική οπισθοχώρηση.
Η «Ε.Α.» και ειδικότερα ο Τρότσκι είχαν μια σειρά διαφορετικές απόψεις για τη ΝΕΠ. Ο Τρότσκι θεωρεί έτσι και αλλιώς ότι η σοβιετική εξουσία δε θα μπορούσε να αποτελέσει μια δικτατορία του προλεταριάτου στο βαθμό που η εργατική τάξη είναι αναμεμειγμένη με την αγροτιά και τα μικροαστικά στοιχεία της πόλης. Ωστόσο, δεν προχωρά καθαρά στη διατύπωση αυτής της άποψης, αλλά μιλά για δύο φάσεις της ΝΕΠ. Η πρώτη τελειώνει με το θάνατο του Λένιν και η δεύτερη ακολουθεί. Με αυτό τον τρόπο ο Τρότσκι θα προσπαθήσει να δηλώσει ότι δε διαφωνεί με τον Λένιν, αλλά με τους επιγόνους του. Στο 12ο Συνέδριο (1923) το ζήτημα ήταν πια για τον ίδιο η δυνατότητα διάσωσης της εργατικής εξουσίας από τον κίνδυνο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης21. Στην κατεύθυνση αυτή υποστήριξε ότι χρειαζόταν μια προσπάθεια ταχείας εκβιομηχάνισης, το βάρος της οποίας θα σήκωνε η αγροτιά22.
Μηχανικός - προγραμματίστρια εργάζεται σε σύστημα γραφιστικής πληροφορικής (1984)
Η αλήθεια είναι ότι το ζήτημα της εκβιομηχάνισης και οι πόροι που θα χρησιμοποιούνταν για μια τέτοια κίνηση ήταν το ζητούμενο για πολλά χρόνια στο εσωτερικό του μπολσεβίκικου κόμματος. Οι ξένες επενδύσεις δεν αρκούσαν για να καλύψουν το κενό από τη μακρόχρονη καθυστέρηση της βιομηχανικής και της αγροτικής ανάπτυξης. Η χρηματοδότηση όμως από τους πόρους της αγροτικής οικονομίας αποτελούσε ένα φαύλο κύκλο, αφού αν και η αγροτική οικονομία χρειαζόταν και η ίδια την ανάπτυξη της βιομηχανίας και τη χορήγηση σύγχρονου τεχνικού εξοπλισμού, ταυτόχρονα μια προσπάθεια μεγαλύτερης συνεισφοράς από τις δυνατότητές της θα οδηγούσε σε κίνδυνο την εργατοαγροτική συμμαχία.
Το γεγονός αυτό μπορεί να γίνει ευκολότερα κατανοητό αν δούμε τη σημασία που έχει η εργατοαγροτική συμμαχία για τη διάσωση της εργατικής εξουσίας. Το μπολσεβίκικο κόμμα είχε πολύ μικρές δυνάμεις στην ύπαιθρο, με αποτέλεσμα η επανάσταση να εκδηλωθεί εκεί με άλλες μορφές σε σχέση με τις πόλεις. Οι αγρότες επέβαλαν ντε φάκτο μετά την επανάσταση την πάγια διεκδίκησή τους για μοίρασμα της γης και οι μπολσεβίκοι συνηγόρησαν σε αυτή την εξέλιξη, κάνοντας πίσω από την πολιτική τους που μιλούσε για κοινωνικοποίηση της γης και υιοθετώντας το πρόγραμμα των εσέρων23. Αυτή η μετατόπιση συνέδραμε στη νίκη της επανάστασης αφού τράβηξε με το πλευρό της τους αγρότες. Τον καιρό του εμφυλίου πολέμου, όμως, η σοβιετική εξουσία θα προχωρήσει σε μια κατάσχεση της παραγωγής, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες των αστικών κέντρων και του Κόκκινου Στρατού. Η αναγκαστική αυτή κίνηση διατάραξε για μια ακόμα φορά τις σχέσεις της αγροτιάς με το μπολσεβίκικο κόμμα και μια αποκατάσταση της «ειρήνης» επήλθε στα πλαίσια της ΝΕΠ, στα όρια της οποίας επιτράπηκε η πώληση των πλεονασμάτων και δόθηκε η ευκαιρία να καλυφθούν οι άμεσες ανάγκες των αγροτικών νοικοκυριών. Σε αυτή την περίοδο το βάρος θα δοθεί στη σταδιακή προσχώρηση των αγροτών στους συνεταιρισμούς. Η άποψη της «Ε.Α.» αναγκαστικά οδηγούσε σε μια νέα διατάραξη της εργατοαγροτικής συμμαχίας (και μάλιστα σε μια περίοδο επάρκειας αγροτικών προϊόντων τόσο για τον πληθυσμό όσο και για τη βιομηχανία) και έτσι θα έφερνε σε κίνδυνο την ίδια τη δικτατορία του προλεταριάτου.
Φροντίδα υγείας για τις μητέρες και τα παιδιά τους: Η νοσοκόμα βοηθά τον μικρό κολυμβητή να επιπλεύσει στην πισίνα και να απολαύσει την επαφή του με το υγρό στοιχείο
Το συνολικό σκεπτικό του Τρότσκι θα μπορούσε αφαιρετικά να καταγραφεί ως εξής: Η παγκόσμια επανάσταση δεν ήρθε, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ολοκληρωθεί ο σοσιαλισμός. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες η διάσωση του καθεστώτος εξαρτιόταν από τη βιομηχανική ανάπτυξη και την άνοδο των ποσοστών της εργατικής τάξης. Απάντηση σε αυτή την ανάγκη μπορούσε να είναι μόνο η υπαγωγή της αγροτιάς στη δικτατορία του προλεταριάτου. Αλλά αυτός ο τρόπος σκέψης λύνει διοικητικά ένα κοινωνικοταξικό πρόβλημα, λόγω της υποχώρησης μπροστά στις αντικειμενικές δυσκολίες. Ο Τρότσκι, ελλείψει των ευνοϊκών συνθηκών, προτάσσει μια άρνηση της αντικειμενικής πραγματικότητας και οδηγείται σε διοικητικές λύσεις που αν εφαρμόζονταν θα αποδυνάμωναν τη δικτατορία του προλεταριάτου, αν δεν την ανέτρεπαν.
Αν και πολλοί αστοί και οπορτουνιστές ιστοριογράφοι αποδέχονται το λανθασμένο των προτάσεων του Τρότσκι και της «Ε.Α.», θεωρούν ακραία τα μέτρα που χρησιμοποιήθηκαν απέναντί τους και επισημαίνουν ότι η παραμονή τους στο κόμμα δε θα αποτελούσε πρόβλημα για την εξέλιξη της Σοβιετικής Ενωσης24. Ας δούμε όμως τι λέει και ο ίδιος:
«Μετά την εμπειρία των τελευταίων λίγων χρόνων, θα ήταν παιδαριώδες να υποθέσουμε ότι η σταλινική γραφειοκρατία μπορεί να διωχτεί διαμέσου ενός συνεδρίου του Κόμματος ή των Σοβιέτ.(...) Η γραφειοκρατία μπορεί να εξαναγκαστεί να παραδώσει την εξουσία στα χέρια της προλεταριακής πρωτοπορίας μόνο με τη βία»25.
Η σύγκρουση με τον Μπουχάριν
Η εξέταση της σύγκρουσης με τον Μπουχάριν προϋποθέτει να εξετάζεται η ΝΕΠ ως πηγή αντιφάσεων. Η κύρια αντίφαση της ΝΕΠ είναι η προώθηση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής με την ταυτόχρονη προσπάθεια η οικονομική ανάπτυξη να μην αμφισβητήσει την ουσία της σοσιαλιστικής επανάστασης. Την αντίφαση αυτή μπορούμε να την κατανοήσουμε μόνο στην εξέλιξή της σε σχέση με την έκβαση της ταξικής πάλης. Ξεκινώντας από αυτή την αφετηρία, είναι αναγκαίο να επισημάνουμε κάποια ζητήματα σε σχέση με τη σοσιαλιστική επανάσταση. Η Μεγάλη Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση μέσα στις συνθήκες που εκδηλώνεται και νικά δεν μπορεί να φέρει πλήρως και εξαρχής σε πέρας την οικονομική της αποστολή. Η προϋπάρχουσα οικονομική κατάσταση της Ρωσίας σε συνδυασμό με τις καταστροφές που προξένησαν ο Α΄ Παγκόσμιος και ο εμφύλιος πόλεμος δεν επιτρέπουν την άμεση καθιέρωση των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής. Με αυτή την έννοια αν και το προλεταριάτο καταλαμβάνει την εξουσία, δεν υπάρχει μια ανάλογη πρόοδος και στο επίπεδο της οικονομίας26. Οι μπολσεβίκοι, ανιχνεύοντας την ταξική διάρθρωση της κοινωνίας, είναι αναγκασμένοι να μην προχωρήσουν ακόμα σε μια πλήρη εφαρμογή του οικονομικού τους προγράμματος. Υπ' αυτή την έννοια, στην αγροτική οικονομία ακολούθησαν το πρόγραμμα των εσέρων, προσπαθώντας να τραβήξουν με το μέρος τους την πολυπληθή φτωχή και μεσαία αγροτιά27. Το ίδιο θα συμβεί και στη βιομηχανική παραγωγή τόσο με την προώθηση των ξένων επενδύσεων, όσο και με τη λειτουργία της ΝΕΠ, η οποία θα επηρεάσει σαφώς και την αγροτική οικονομία.
Υδροηλεκτρικός Σταθμός στον ποταμό Γιενισέι στο Κρασναγιάρσκ. Οι 12 μηχανές του είναι ικανές να αποδίδουν 20 δισεκατομμύρια κιλοβατώρες το χρόνο (φωτογραφία του 1973)
Παρ' όλα αυτά οι επιβαλλόμενοι από τους κοινωνικοταξικούς συσχετισμούς ελιγμοί δεν είχαν σκοπό να αλλοιώσουν το σκοπό της δικτατορίας του προλεταριάτου. Η επιδίωξη της εμβάθυνσης του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής και διοίκησης παρέμενε ο κεντρικός άξονας της πολιτικής των μπολσεβίκων, μιας και μακροπρόθεσμα η επιτυχία αυτού του στόχου θα έκρινε και την έκβαση της επανάστασης. Ομως, για την επιτυχία αυτού του στόχου οι μπολσεβίκοι δεν ακολούθησαν μία και μοναδική τακτική, αλλά μια σειρά από τακτικές, οι οποίες ήταν το αποτέλεσμα της εκτίμησης των αντιφάσεων της ΝΕΠ στην εξέλιξή τους και της προσπάθειας υπαγωγής της κάθε φορά ακολουθούμενης πολιτικής στην πάγια στρατηγική του μπολσεβίκικου κόμματος.
Η αναφορά όλων των παραπάνω δεδομένων είναι καθοριστική για να κατανοηθεί ότι οι συγκρούσεις του μπολσεβίκικου κόμματος αρχικά με τον Τρότσκι και την «Ενωμένη Αντιπολίτευση» και μετέπειτα με τους Μπουχάριν - Ρίκοφ - Τόμσκι εκδηλώνονται μέσα σε διαφορετικές συνθήκες. Η σημασία του παραπάνω ζητήματος είναι ιδιαίτερη αν αναλογιστούμε ότι μια πλειάδα από αστούς και οπορτουνιστές ιστοριογράφους υποστηρίζουν ότι ο Στάλιν υιοθέτησε εν τέλει την πολιτική της «Ε.Α.» και ειδικότερα τις θέσεις του Πρεομπραζένσκι28.
Ομως, σε αντίθεση με παρόμοιες αναλύσεις ούτε οι συνθήκες της περιόδου ήταν ίδιες με την αντίστοιχη περίοδο της σύγκρουσης με τον Τρότσκι, ούτε η πολιτική του μπολσεβίκικου κόμματος ήταν ίδια με τις απόψεις της «Ε.Α.». Τη συγκεκριμένη περίοδο (1929) παρατηρείται για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά μια έλλειψη στη συγκέντρωση των σιτηρών στα πλαίσια της σοβιετικής οικονομίας. Αυτή η έλλειψη είναι σημαντική για την κατάσταση του πληθυσμού της πόλης, την τροφοδοσία του στρατού και την ανταπόκριση της σοσιαλιστικής εξουσίας σε έναν ενδεχόμενο πόλεμο. Παράλληλα, η απουσία ενός πλεονάσματος σιτηρών στις αποθήκες του κράτους όπως και συναλλάγματος στερούσε τη δικτατορία του προλεταριάτου από τη δυνατότητα ρύθμισης των τιμών μέσω της προώθησης αποθεμάτων, της εισαγωγής σιτηρών ή της προσωρινής διευθέτησης του ζητήματος για μια ακόμα χρονιά29.
Επιχείρηση παραγωγής πετρελαιοκίνητων μηχανών για πλοία στο Μπριάνσκ της ΕΣΣΔ. Ο συναρμολογητής και ο μηχανικός κατά τη διάρκεια συναρμολόγησης ενός στροφαλοφόρου άξονα, μία από τις πιο σύνθετες διαδικασίες της κατασκευής μιας πετρελαιοκίνητης μηχανής 21.000 ίππων, με τη συνδρομή των τελευταίων τεχνολογικών μεθόδων (1976)
Επίσης, η προωθούμενη πολιτική για την ανάπτυξη της βιομηχανίας και τη συγκέντρωση των σιτηρών δεν έχει σχέση με τη διοικητική οικονομική λύση της «Ε.Α.». Η άρνηση της υποχώρησης απέναντι στον κουλάκο δε σημαίνει και την υπαγωγή της αγροτιάς στη δικτατορία του προλεταριάτου30. Το μπολσεβίκικο κόμμα θα συνδέσει την πρότασή του για κολεκτιβοποίηση με μια σειρά πρωτοβουλιών στον οικονομικό τομέα και σε άλλες εκφάνσεις της ζωής της αγροτιάς. Ετσι, παράλληλα με τη βοήθεια τη σχετιζόμενη με τον τεχνικό εξοπλισμό της αγροτικής οικονομίας31, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι συντελείται μια ευρεία διαφωτιστική δραστηριότητα, γεγονός που έχει καταγραφεί ακόμα και από αστούς ερευνητές32. Ακόμα, το μπολσεβίκικο κόμμα θα πάρει πρωτοβουλίες για την καταπολέμηση της γραφειοκρατίας, για την αποστολή πρωτοπόρων κομμουνιστών εργατών στην ύπαιθρο και, τέλος, για μια εκκαθάριση του κόμματος αντίστοιχη με αυτή που είχε προχωρήσει ο Λένιν στην περίοδο πριν από την εισαγωγή της Νέας Οικονομικής Πολιτικής33.
Βέβαια, δεν είναι λίγοι και οι ιστοριογράφοι που προστρέχουν να ενισχύσουν τις απόψεις του Μπουχάριν τονίζοντας ότι ο Λένιν είχε προτείνει τη σταδιακή ένταξη της αγροτικής οικονομίας στην κοινωνικοποιημένη παραγωγή. Οι συγκεκριμένοι κάνουν πως ξεχνούν ότι αυτή δεν αποτελούσε μια πάγια θέση του Λένιν, μιας και ο ίδιος τόνιζε τους κινδύνους από την εισαγωγή της ΝΕΠ και δε δίσταζε να προχωρήσει ακόμα και στη βίαιη καταστολή των εξεγέρσεων που έθεταν σε κίνδυνο τη σοσιαλιστική εξουσία34. Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι η κίνηση της οικονομίας και της κοινωνίας απεχθάνεται τα κενά. Η μακρόχρονη απελευθέρωση των εμπορευματικών σχέσεων είχε αυξήσει την οικονομική δύναμη των κουλάκων. Η περιορισμένη παρέμβαση του κόμματος στην ύπαιθρο έκανε εύκολη τη σύμφυση των εκπροσώπων της νέας εξουσίας με τους παλιούς τσιφλικάδες, μιας και η διατήρηση της οικονομικής τους δύναμης τους επέτρεπε την εξαγορά κομματιών του κρατικού μηχανισμού και τη δυνατότητα να μπαίνουν σε ένα κερδοσκοπικό παιχνίδι ανεβάσματος των τιμών μέσω της δημιουργίας τεχνητών ελλείψεων. Η δραστηριότητα αυτή, αν και αναμενόμενη, γινόταν επικίνδυνη στο βαθμό που αμφισβητούσε τα θεμέλια της δικτατορίας του προλεταριάτου, προκαλώντας ελλείψεις στα αστικά κέντρα.
Συμπερασματικά, θα πρέπει να δούμε την προώθηση των έκτακτων μέτρων αρχικά και της κολεκτιβοποίησης στη συνέχεια σε αρμονία με τις κοινωνικοταξικές συνθήκες της σοβιετικής κοινωνίας εκείνη την περίοδο. Ο διττός ρόλος των αποφάσεων αυτών έγκειται στην προσπάθεια αντιμετώπισης των άμεσων αναγκών της σοβιετικής οικονομίας και στην προοπτική ανάπτυξης των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής, μέσω της συγκέντρωσης και εκμηχάνισης της αγροτικής παραγωγής και την ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας. Αντίθετα, η «ήπια» πρόταση για ανάπτυξη από τον Μπουχάριν35, σε συνθήκες σαμποταρίσματος της αγοράς σιτηρών και βασικών ελλείψεων καταναλωτικών αγαθών δε σήμαινε τίποτα άλλο από υποχώρηση μπροστά στις αξιώσεις των κουλάκων, οι οποίες σε αυτή την περίπτωση θα συνέχιζαν να αυξάνονται σε βαθμό αντίστοιχο με την κλιμάκωση της οικονομικής τους δύναμης.
Κλείνοντας θα πρέπει να δούμε και την προβολή αυτής της διαμάχης μέσα στα πλαίσια του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος που «παραλείπεται» από πολλούς ερευνητές της περιόδου. Το 6ο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς πήρε μια σειρά πολύ σημαντικών αποφάσεων. Το 1929 είναι η χρονιά του αμερικάνικου κραχ και στοιχείων κρίσης σε όλες τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες36. Σε αντίθεση με μια ευρέως διαδεδομένη όσο και αναπόδεικτη επιχειρηματολογία περί «σταλινοποίησης» με σκοπό τα κομμουνιστικά κόμματα να γίνουν δορυφόροι της Σοβιετικής Ενωσης37, η διαφορά γραμμών έγκειται στο αν ο ευρωπαϊκός καπιταλισμός έμπαινε σε περίοδο κρίσης. Η πλειοψηφία της Διεθνούς θεώρησε ότι μπροστά στα κομμουνιστικά κόμματα απλωνόταν μια νέα οικονομική κρίση, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει και σε επαναστατική κρίση38. Ο Μπουχάριν συντασσόμενος με τα «δεξιά» στοιχεία και σε άλλα κόμματα της Διεθνούς θα αρνηθεί τον καινούριο προσανατολισμό της Διεθνούς και κατ' επέκταση θα αρνηθεί το διαχωρισμό από τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα39. Με αυτό τον τρόπο ο Μπουχάριν αρνείται την όξυνση της ταξικής πάλης σε διεθνές επίπεδο και λόγω αυτής της εκτίμησης θεωρεί άνευ νοήματος μια προετοιμασία της σοβιετικής εξουσίας απέναντι και σε έναν ενδεχόμενο νέο ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Ακόμα και σήμερα, πολλοί ιστοριογράφοι θεωρούν προσχηματικές τις εκτιμήσεις της Διεθνούς, παραβλέποντας την επέμβαση των Ιαπώνων στη Μαντζουρία (1931)40 και την ενδεχόμενη επέκταση του πολέμου στη Σοβιετική Ρωσία που αποδεικνύουν το αντίθετο.
Παραπομπές
1. Μαρξ Καρλ - Ενγκελς Φρίντριχ, «Η Γερμανική Ιδεολογία» (σ. 94), Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1997.
2. Βλ. Δημητράκος Δημήτρης, «Η νέμεση της ιστορίας (Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση)» στο «Η Μαύρη Βίβλος του Κομμουνισμού» (σ. 13), Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2001.
3. Ενγκελς Φρίντριχ, «Ο πόλεμος των χωρικών» (σ.35), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1991.
4. Βλ. ενδεικτικά Χρουστσόφ Νικίτα, «Η μυστική έκθεση στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ» (σ. 21), Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1989.
5. Λένιν Βλαντιμίρ, «Δύο τακτικές της σοσιαλδημοκρατίας στη δημοκρατική επανάσταση», στο «Απαντα Λένιν», τ. 11 (σ. 70), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1987.
6. Ο.π. (σ. 69)
7. Υλικά της Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης 15-16 Ιούλη 1995, «Εκτιμήσεις και προβληματισμοί για τους παράγοντες που καθόρισαν την ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη. Η αναγκαιότητα και η επικαιρότητα του σοσιαλισμού», Εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1996.
8. Η «Ενωμένη Αντιπολίτευση» αποτελεί μια φράξια που συγκροτήθηκε στα πλαίσια του μπολσεβίκικου κόμματος προσπαθώντας να αλλάξει την πολιτική του. Σε αυτή συμμετείχαν οι Τρότσκι, Κάμενεφ και Ζινόβιεφ, παρόλο που στο παρελθόν οι δύο τελευταίοι είχαν κατηγορήσει τον πρώτο ως επικίνδυνο για το κόμμα και είχαν προτείνει την απομάκρυνσή του από την Κεντρική Επιτροπή (Marie Jean-Jacques, «Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι Στάλιν» (σ. 285-287), Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2002).
9. Τρότσκι Λέον, «Η παραμορφωμένη επανάσταση» (σ. 15), Εκδόσεις Σελίδες, Αθήνα 1989
10. Ακόμα και στα πρώτα χρόνια μετά τη Μεγάλη Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση οι μπολσεβίκοι προσλάμβαναν την επανάσταση ως την αρχή μιας σειράς επαναστάσεων που αφενός θα ανέτρεπαν τον καπιταλισμό σε όλη την Ευρώπη και αφετέρου θα έδιναν λύση και στα φλέγοντα ζητήματα του πρώτου εργατικού κράτους. Βλ. ενδεικτικά Λένιν Βλαντιμίρ, «Απαντα Λένιν» τ. 36 (σ. 11), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1982.
11. Λένιν Βλαντιμίρ, «Απολογισμός της πολιτικής δράσης της ΚΕ του ΚΚΡ (μπ.) - Χ συνέδριο του ΚΚΡ (μπ.) στο «Απαντα Λένιν» τ. 43, (σ. 19), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1983.
12. Λένιν Βλαντιμίρ, «Πολιτική έκθεση δράσης της ΚΕ του ΚΚΡ (μπ.) - ΧΙ συνέδριο του ΚΚΡ (μπ.)» στο «Απαντα Λένιν», τ. 45 (σ. 93-94), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1984.
13. Λένιν Βλαντιμίρ, «Εκθεση για την τακτική του ΚΚΡ - ΙΙΙ συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς» στο «Απαντα Λένιν», τ. 44 (σ. 48-49), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1983 & «Πέντε χρόνια της ρώσικης επανάστασης και οι προοπτικές της παγκόσμιας επανάστασης - IV συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς» στο «Απαντα Λένιν» τ. 45 (σ. 279-280), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1984.
14. Τρότσκι Λέον, «Η διαρκής επανάσταση» (σ. 151-152), Εκδόσεις Εργατική Αλληλεγγύη, Αθήνα 1998.
15. Τρότσκι Λέον, «Σταλινισμός και μπολσεβικισμός» (σ. 1), Εκδόσεις Αλλαγή, Αθήνα 1985.
16. Βλ. Ελενστάιν Ζαν, «Η ιστορία του σταλινικού φαινομένου» (σ. 71-72), Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1980.
17. Η «Εργατική Αντιπολίτευση» με επικεφαλής την Κολοντάι και τον Σλιαπνίκοφ (μέλη της ΚΕ του Κόμματος) διαφωνούσε με τη χρησιμοποίηση των αστών ειδικών σε διοικητικές θέσεις και με τη μονοπρόσωπη διεύθυνση των εργοστασίων.
18. Στάλιν Ιωσήφ, «Οι διαφωνίες μας» στο «Απαντα Στάλιν» τ. 5 (σ. 4-16), Εκδόσεις Γνώσεις, Αθήνα χ.χ.
19. Λένιν Βλαντιμίρ, «Ενα βήμα μπρος, δύο βήματα πίσω», Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1995 & Λένιν Βλαντιμίρ, «Τι να κάνουμε;», Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2002.
20. Λένιν Βλαντιμίρ, «Χ συνέδριο του ΚΚΡ (μπ.)» στο «Απαντα» τ. 43, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1983 & Λένιν Βλαντιμίρ. «ΧΙ συνέδριο του ΚΚΡ (μπ.)» στο «Απαντα Λένιν» τ. 44, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1984.
21. Τρότσκι Λέον, «Η παραμορφωμένη επανάσταση» (σ.18) ό.π.
22. Ο.π. (σ. 21)
23. Λένιν Βλαντιμίρ, «Οι εκλογές για τη συντακτική συνέλευση και η δικτατορία του προλεταριάτου» στο «Απαντα Λένιν» τ. 40 (σ. 13-14), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1982.
24. Βλ. Αρσιτς Ντραγκίνια, «Οι οικονομικές και κοινωνικές ρίζες του σταλινισμού», Εκδόσεις Ωκεανίς, Αθήνα 1975
25. Τρότσκι Λέον, «Η ταξική φύση της Σοβιετικής Ενωσης» (σ. 39-40), Εκδόσεις Αλλαγή, Αθήνα 1986.
26. Τη θέση αυτή θα εκφράσει και ο Ιωσήφ Στάλιν μιλώντας για αντίφαση ανάμεσα στην πολιτική πρόοδο της Σοβιετικής Ενωσης και την οικονομική της καθυστέρηση. Βλ. Στάλιν Ιωσήφ, «Η εκβιομηχάνιση της χώρας και η δεξιά παρέκκλιση του ΚΚ (μπ.) της ΕΣΣΔ (Λόγος στην Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚ (μπ.) της ΕΣΣΔ στις 19 Νοέμβρη 1928)» στο «Απαντα Στάλιν» τ. 11 (σ. 283-285), Εκδόσεις Γνώσεις, Αθήνα χ.χ.
27. Βλ. Λένιν Βλαντιμίρ, «Οι εκλογές για τη συντακτική συνέλευση και η δικτατορία του προλεταριάτου» στο «Απαντα Λένιν» τ. 40 (σ. 13-14), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1982.
28. Βλ. ενδεικτικά Ellenstain Jean, «Η ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης» (σ. 291 - τ. 1), Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1980.
29. Στάλιν Ιωσήφ, «Η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚ (μπ.) της ΕΣΣΔ (4-12 Ιούλη)» στο «Απαντα Στάλιν» τ. 11 (σ. 201-206), Εκδόσεις Γνώσεις, Αθήνα χ.χ.
30. Στάλιν Ιωσήφ, «Η εκβιομηχάνιση της χώρας και η δεξιά παρέκκλιση του ΚΚ (μπ.) της ΕΣΣΔ (Λόγος στην Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚ (μπ.) της ΕΣΣΔ στις 19 Νοέμβρη 1928)» στο «Απαντα Στάλιν» τ. 11 (σ. 317-320), Εκδόσεις Γνώσεις, Αθήνα χ.χ.
31. Βλ. Μάρτενς Λούντο, «Μια άλλη ματιά στον Στάλιν» (σ. 138-139), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1997.
32. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και όταν η προσέγγιση γίνεται από αντικομμουνιστική σκοπιά δε γίνεται να μην αναδειχτεί η προσφορά του σοσιαλισμού στην άνοδο του μορφωτικού και πολιτιστικού επιπέδου της εργατικής τάξης και όλου του λαού. Βλ. ενδεικτικά Youngblood Denise, «Movies for the masses», Cambridge University Press, Cambridge 1992.
33. Για την ανάγκη εκκαθάρισης του Κόμματος στα πλαίσια των νέων καθηκόντων που αναλάμβανε βλ. ενδεικτικά Λένιν Βλαντιμίρ, «Για την εκκαθάριση του κόμματος» στο «Απαντα Λένιν» τ. 44 (σ. 122-123), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1983.
34. Λένιν Βλαντιμίρ, «Χ συνέδριο του ΚΚΡ (μπ.)» στο «Απαντα Λένιν», τ. 43, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1983.
35. Ο Μπουχάριν πίστευε ότι τα προβλήματα στις ελλείψεις σιτηρών θα έπρεπε να λυθούν με κρατικές παρεμβάσεις στα πλαίσια της εμπορευματικής παραγωγής και όχι με δεσμεύσεις σιτηρών και διώξεις των κουλάκων.
36. Για την κατάσταση που επικράτησε στο εσωτερικό των ΗΠΑ, αλλά και τις αντίστοιχες επιπτώσεις στην Ευρώπη, αξίζει να αναφερθούμε στις απόψεις ενός αστού οικονομολόγου και των φόβων που αυτός διατυπώνει και μάλιστα εκ των υστέρων. Βλ. ενδεικτικά Calbraith John Kenneth, «Το μεγάλο κραχ του 1929», Εκδοτικός οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα 2000.
37. Ενδεικτικά βλ. McDermott Kevin-Agnew Jeremy, «The Comintern(A History of International Communism from Lenin to Stalin)» (p. 89), Macmillan Editions, London & Hampshire 1996.
38. Βλ. Στάλιν Ιωσήφ, «Η δεξιά παρέκκλιση στο ΚΚ (μπ.) της ΕΣΣΔ» στο «Απαντα Στάλιν» τ. 12 (σ. 26-27), Εκδόσεις Γνώσεις, Αθήνα χ.χ.
39. Βλ. Μπέτελεμ Σαρλ, Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ» (σ. 382-385-τ. 2), Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2005.
40. Hobsbawm Eric, «Η εποχή των άκρων (1914-1991)» (σ. 190), Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1995.
Την επόμενη Κυριακή το δεύτερο μέρος

Κώστας ΣΚΟΛΑΡΙΚΟΣ

ByΦιλιππος Ανθης στις
Ετικέτες

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)

TOP READ