Χικμέτ και κινηματογράφος

Χικμέτ και κινηματογράφος

Ο κύκλος πολιτιστικών εκδηλώσεων «Χικμέτ και κινηματογράφος», συνοδευτικός του επιστημονικού συνεδρίου για τον Τούρκο κομμουνιστή ποιητή «Ναζίμ Χικμέτ: Για να γενούνε τα σκοτάδια λάμψη», εγκαινιάστηκε την περασμένη Πέμπτη. Στο κατατοπιστικό και καλαίσθητο πρόγραμμα που διακινείται, εκτός των κριτικών σημειωμάτων για τις ταινίες που εντάσσονται σ' αυτό, υπάρχει μια διαφωτιστική εισαγωγή του Πολιτιστικού Τμήματος της ΚΕ του ΚΚΕ και της Πολιτιστικής Επιτροπής του ΚΣ της ΚΝΕ για τη σχέση του Χικμέτ με τον κινηματογράφο.

Ενώ το κύριο καλλιτεχνικό πεδίο του σπουδαίου κομμουνιστή δημιουργού Ναζίμ Χικμέτ υπήρξε η ποίηση και γενικότερα η λογοτεχνία, συναντάμε το όνομά του και στον κινηματογράφο, κύρια ως σεναριογράφο, τόσο σε τουρκικές ταινίες κατά την περίοδο 1930 - 1940, όσο και μετά το 1952 σε ταινίες της Σοβιετικής Ενωσης, στην οποία κατέφυγε για τρίτη φορά και οριστικά το 1951 μετά την απελευθέρωσή του από 13ετή κράτηση στις φυλακές της Προύσας.
Ο Ναζίμ μεγάλωσε τα χρόνια που ο κινηματογράφος μορφοποιούνταν στη χώρα του και γρήγορα εκδήλωσε το ενδιαφέρον του για το νέο αυτό καλλιτεχνικό μέσο, με το οποίο ασχολήθηκε τελικά σε όλη του τη ζωή. Ακόμη και κατά το διάστημα της μακρόχρονης φυλάκισής του έγραφε σενάρια. Ο πατέρας του Χικμέτ Μπέη, ήταν διευθυντής του Κινηματογράφου «Σουρέγια» στο Καντίκιοϊ.
Ο ποιητής εργάστηκε στον κινηματογράφο προπαντός για βιοπορισμό, ενώ το όνομά του σβηνόταν πολλές φορές από τα στοιχεία των ταινιών ή το αντικαθιστούσε κάποιο ψευδώνυμο, είτε γιατί το μελοδραματικό ή το γελοία περιπετειώδες περιεχόμενό τους δεν τον εξέφραζε είτε για λόγους πολιτικούς. Παρόλα αυτά, ο Χικμέτ είχε ενεργητικό ρόλο στα πρώτα βήματα του τουρκικού κινηματογράφου, γράφοντας πολλά σενάρια και πραγματοποιώντας κινηματογραφικές δοκιμές. Οι μελέτες του, όμως, δεν είχαν τακτικό χαρακτήρα, λόγω των μετακινήσεών του στη Σοβιετική Ενωση και της μακροχρόνιας φυλάκισής του.
Στις αρχές της δεκαετίας του '30 ο τουρκικός κινηματογράφος περνούσε από το βωβό στον ομιλούντα, με την καθοδήγηση του Μουχσίν Eρτουγρούλ - του μεγαλύτερου παραγωγού και ιδρυτή του σύγχρονου τουρκικού θεάτρου, με εμπειρία στη σκηνοθεσία από το Παρίσι, το Βερολίνο και τη Μόσχα. Ταυτόχρονα ήταν ο κυριότερος κινηματογραφικός σκηνοθέτης, παρά το γεγονός ότι η τεχνική του παρέμενε προσκολλημένη στη θεατρική. Ο Ερτουγρούλ και ο Χικμέτ υπήρξαν στενοί φίλοι από την πρώτη παραμονή του Χικμέτ στη Μόσχα (1921-1924) και είχαν ιδεολογική συγγένεια και παραγωγική συνεργασία. Ο Χικμέτ αρχικά εργάστηκε στο ντουμπλάρισμα και τη διασκευή από ξένες πηγές, καθώς επίσης και στη συγγραφή σεναρίων, συμπεριλαμβανομένων και αρκετών για μουσικές κωμωδίες. Τα τραγούδια που έγραψε γι' αυτές παρέμειναν δημοφιλή για πολλά χρόνια.
Ο Χικμέτ δοκίμασε τις δυνάμεις του και στη σκηνοθεσία: Πρώτα ως βοηθός του Ερτουγρούλ και κατόπιν ως σκηνοθέτης δυο ντοκιμαντέρ, «Η Συμφωνική της Κωνσταντινούπολης» (1934) και «Η Συμφωνική της Προύσας» (1934) με θέμα την καθημερινότητα σε αυτές τις πόλεις, όπως επίσης και μιας ταινίας μυθοπλασίας -βασισμένης σε δικό του σενάριο- με τίτλο «Προς τον ήλιο» (1937). Στην ταινία αυτή -εκτός των ελάχιστων κυρίων ρόλων- παίζουν ερασιτέχνες ηθοποιοί. Οι διάλογοι, το περιβάλλον και τα ατμοσφαιρικά εφέ που δημιουργεί η τουρκική μουσική χαρακτηρίζονται από φυσικότητα και οι σκηνές, που είναι γυρισμένες επί τόπου, δείχνουν την πρόθεση του Χικμέτ να καταγράψει τη ζωή των απλών ανθρώπων.
Ιδιαίτερα επισημαίνεται το σενάριό του στην ταινία «Κόκκινο Ποτάμι, Μαύρο Πρόβατο», που γυρίστηκε από τον Ερτουγρούλ και ξαναγυρίστηκε από τον Λιτφί Ακάντ το 1967, στην εκδοχή που θα παρακολουθήσουμε στο αφιέρωμά μας. Η ταινία αυτή έχει σπουδαία ιστορική σημασία, γιατί καταγράφει την προσπάθεια του Χικμέτ να ανοίξει δρόμο σε μια λαϊκή κουλτούρα με εργατικό χαρακτήρα στα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του τουρκικού κράτους. Το ντεμπούτο του Χικμέτ στον κινηματογράφο προμήνυε μια πολλά υποσχόμενη καριέρα, που δυστυχώς διακόπηκε από τη σύλληψή του το 1938.
Το 1951, και για το μικρό διάστημα που μεσολάβησε από την αποφυλάκισή του ως την απόδρασή του στην ΕΣΣΔ, ξαναβρίσκουμε τον Χικμέτ στα τουρκικά κινηματογραφικά στούντιο «IΠEK» του φίλου του Ιχσάν Ιπεκτσί, σε δουλειές ρουτίνας, όπως του μοντέρ ή σε φωνητικό ντουμπλάρισμα, αλλά και σεναριογράφου, ακόμα και βοηθού σκηνοθέτη. Για πολιτικούς λόγους, το όνομά του δε φαινόταν πουθενά αλλά η συμβολή του σε ταινίες όπως «Ο Σουλτάνος Σελίμ και οι τρεις ερωμένες του» και «Η ομορφιά του ψαρά» ήταν καθοριστική.
Τελευταία φορά που συναντάμε τον ίδιο τον Ναζίμ Χικμέτ σε κινηματογραφικά στούντιο είναι το 1957 στη Σοβιετική Ενωση, έτος που το σενάριό του «Το ερωτευμένο σύννεφο», μια αριστουργηματική κινηματογραφική μεταφορά του ομώνυμου παραμυθιού του γυρίστηκε ταινία.
Από τότε, αρκετά σενάρια γραμμένα από τον ίδιο τον Χικμέτ ή βασισμένα σε έργα του μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο και μετά το θάνατό του από διάφορους Σοβιετικούς και Τούρκους δημιουργούς. Επίσης, αρκετές ταινίες και ντοκιμαντέρ έχουν θέμα τους τη ζωή και τη δράση του, όπως «Το ταξίδι του Ναζίμ στην Κούβα» ή το «Ναζίμ Χικμέτ, γαλανομάτης γίγαντας».
Ο κινηματογράφος και οι σύγχρονες τεχνικές του επέδρασαν ιδιαίτερα στην ποίηση του Χικμέτ, καθώς η κινηματογραφική έκφραση αποτελεί τη βασική μορφική ιδιομορφία της. Ο Χικμέτ μετέφερε από τον κινηματογράφο στην ποίησή του τεχνικές, όπως το μοντάζ, η ασυνέχεια και η γρήγορη εναλλαγή εικόνων, η εστίαση μέσα από πολλές «κάμερες» σε ένα συγκεκριμένο συμβάν με σκοπό να αναδειχτούν ταυτόχρονα διαφορετικές πλευρές του κ.ά. Με λίγα λόγια, οι τεχνικές του κινηματογράφου τον βοήθησαν να βρει μια νέα και περιεκτική μορφή για να αποδώσει το νέο, επαναστατικό περιεχόμενο της τέχνης του. Η πρώτη επαφή του, το 1921, με τον πρωτοποριακό σοβιετικό κινηματογράφο μέσα από την ταινία του Πουντόβκιν «Γκολόντ...γκολόντ...γκολόντ» (Πείνα) του άνοιξε ένα δρόμο για τον τρόπο που μπορούν να εκφραστούν νέα θέματα, τα οποία μέχρι τότε απουσίαζαν επιδεικτικά από την ποίηση της αριστοκρατικής κάστας του Διβανίου (Οθωμανική Αυτοκρατορία), όπως η πείνα των καταπιεσμένων χωρικών και εργατών της πατρίδας του, η ανεργία, οι απεργίες και άλλα.