Φ. Ένγκελς: «Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη»

Φριντριχ Ένγκελς (28 Νοεμβρίου 1820 – 5 Αυγούστου 1895),μια κορυφαία μορφή του εργατικού, επαναστατικού και κομμουνιστικού κινήματος. Μαζί με τον Καρλ Μαρξ θεμελίωσαν τον επιστημονικό κομμουνισμό, έγραψαν κι έδρασαν για την κοινωνική απελευθέρωση του ανθρώπου από τα καπιταλιστικά δεσμά. Ο Ένγκελς και ο Μαρξ έδωσαν θεωρητική μάχη ενάντια στην ιδεαλιστική φιλοσοφία, τεκμηριώνοντας την υλιστική διαλεκτική. Ο Ένγκελς δεν ήταν μόνο μια από τις σημαντικότερες μορφές του πνεύματος, ήταν κι επαναστάτης στην πράξη, αφού πήρε μέρος σε πολλές επαναστατικές εξεγέρσεις, όπως στη Γερμανία και στη Γαλλία.

Ο Φρίντριχ Ένγκελς είχε πλούσιο συγγραφικό έργο. Επιλέγουμε να αναδημοσιεύσουμε σήμερα ένα εκτενές απόσπασμα από το έργο του «Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη» (οι υπογραμμίσεις δικές μας), θέλοντας να καταδείξουμε πως η κοινωνική απελευθέρωση του ανθρώπου, η κομμουνιστική προοπτική,  δεν είναι ένα γενικό «όραμα», αλλά «το πήδημα της ανθρωπότητας από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας» (Ένγκελς):

«Από τότε που εμφανίστηκε στην ιστορική σκηνή ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, μονωμένα πρόσωπα ή και ολόκληρες αιρέσεις συχνά φαντάζονταν λίγο-πολύ θολά σαν μελλοντικό ιδεώδες το πέρασμα στην κατοχή της κοινωνίας όλων των μέσων παραγωγής. Όμως αυτό θα γίνει μπορετό, θα γίνει ιστορική ανάγκη μοναχά όταν θα υπάρχουν οι πραγματικοί όροι της πραγμάτωσης του. Το πέρασμα αυτό, όπως και κάθε άλλη κοινωνική πρόοδος, μπορεί να γίνει όχι με την κατανόηση ότι η ύπαρξη των τάξεων αντιφάσκει στη δικαιοσύνη, την ισότητα κτλ., όχι με την απλή επιθυμία της κατάργησης των τάξεων, αλλά με ορισμένους νέους οικονομικούς όρους.

Η διάσπαση της κοινωνίας σε μια εκμεταλλευτική και μια εκμεταλλευόμενη τάξη, σε μια κυρίαρχη και σε μια καταπιεζόμενη τάξη ήταν η απαραίτητη συνέπεια της προηγούμενης χαμηλής ανάπτυξης της παραγωγής. Οσο η συνολική κοινωνική εργασία αποδίδει μονάχα ένα έσοδο, που μόλις ξεπερνά ό,τι είναι απαραίτητο για την πενιχρή ύπαρξη όλων, όσο λοιπόν η εργασία απασχολεί όλον ή σχεδόν όλον τον καιρό της μεγάλης πλειοψηφίας των μελών της κοινωνίας, τόσο η κοινωνία αυτή χωρίζεται αναγκαστικά σε τάξεις.

Πλάι στη μεγάλη πλειοψηφία, που είναι αποκλειστικά αγγαρευμένη στη δουλειά, σχηματίζεται μια τάξη απαλλαγμένη από την άμεση παραγωγική εργασία, που φροντίζει για τις κοινές υποθέσεις της κοινωνίας: διεύθυνση της εργασίας, κρατικές υποθέσεις, δικαιοσύνη, επιστήμες, τέχνες κτλ. Στη βάση λοιπόν του ταξικού χωρισμού βρίσκεται ο νόμος του καταμερισμού της εργασίας.

Το γεγονός αυτό όμως δεν εμποδίζει καθόλου ο χωρισμός σε τάξεις να επιβάλλεται με τη βία και τη ληστεία, με την κατεργαριά και την απάτη και δεν εμπόδισε καθόλου τις κυρίαρχες τάξεις, όταν μια φορά βρέθηκαν στην εξουσία, να στερεώσουν την κυριαρχία τους σε βάρος της εργαζόμενης τάξης και να μετατρέψουν τη διεύθυνση της κοινωνίας σε αυξημένη εκμετάλλευση των μαζών.

Αν όμως γι’ αυτό δικαιολογείται κάπως ιστορικά ο χωρισμός σε τάξεις, δικαιολογείται ωστόσο μονάχα για ορισμένο χρονικό διάστημα, για ορισμένες κοινωνικές συνθήκες. Στηριζόταν στην ανεπάρκεια της παραγωγής και θα σαρωθεί με το ολοκληρωτικό ξετύλιγμα των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων. Και πραγματικά, η κατάργηση των κοινωνικών τάξεων προϋποθέτει μιαν ιστορική βαθμίδα ανάπτυξης όπου θα έχει γίνει αναχρονισμός, θα έχει ξεπεραστεί όχι μονάχα η ύπαρξη αυτής ή εκείνης της καθορισμένης κυρίαρχης τάξης, μα της κυρίαρχης τάξης γενικά, δηλαδή του ίδιου του χωρισμού σε τάξεις.

Η κατάργηση λοιπόν των τάξεων προϋποθέτει ένα τέτοιο ψηλό επίπεδο της παραγωγής, όπου η ιδιοποίηση των μέσων παραγωγής και των προϊόντων και μαζί τους της πολιτικής εξουσίας, του μονοπωλίου της μόρφωσης και της πνευματικής διεύθυνσης από μια ιδιαίτερη κοινωνική τάξη δε θα έχει γίνει μονάχα περιττή, αλλά θα έχει γίνει και οικονομικό, πολιτικό και πνευματικό εμπόδιο της εξέλιξης. Το σημείο αυτό το έχουμε φτάσει. Αν η πολιτική και η πνευματική χρεωκοπία της αστικής τάξης δεν αποτελεί μυστικό ούτε και γι’ αυτή την ίδια, η οικονομική της χρεωκοπία επαναλαμβάνεται κανονικά κάθε δέκα χρόνια.

Σε κάθε κρίση η κοινωνία πνίγεται κάτω από το βάρος των δικών της παραγωγικών δυνάμεων και προϊόντων που δε μπορεί να τα χρησιμοποιήσει και στέκεται ανήμπορη μπρος στην παράλογη αντίφαση, ότι οι παραγωγοί δεν μπορούν να καταναλώσουν γιατί δεν υπάρχουν αρκετοί καταναλωτές.

Η δύναμη επέκτασης των μέσων παραγωγής σπάει τα δεσμά που της έβαλε ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής. Η απελευθέρωση των μέσων παραγωγής από τα δεσμά αυτά αποτελεί τη μόνη προϋπόθεση για μιαν αδιάκοπη όλο και επιταχυνόμενη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, και επομένως για μιαν πρακτικά απεριόριστη αύξηση της ίδιας της παραγωγής. Αυτό όμως δε φτάνει.

Η κοινωνική ιδιοποίηση των μέσων παραγωγής δεν παραμερίζει μονάχα τα σημερινά τεχνητά εμπόδια της παραγωγής, αλλά και την άμεση σπατάλη και καταστροφή των παραγωγικών δυνάμεων και των προϊόντων που αναπόφευκτα συνοδεύει σήμερα την παραγωγή και φτάνει στο αποκορύφωμά της στις κρίσεις. Ακόμα η κοινωνική ιδιοποίηση απελευθερώνει και βάζει στη διάθεση της ολότητας ολόκληρη μάζα από μέσα παραγωγής και προϊόντα, με την κατάργηση της παράλογης σπατάλης σε είδη πολυτελείας από τη σημερινή κυρίαρχη τάξη και τους πολιτικούς εκπροσώπους της. Η δυνατότητα να εξασφαλιστούν με την κοινωνική παραγωγή σ’ όλα τα μέλη της κοινωνίας όχι μόνο πέρα για πέρα αρκετοί ολικοί όροι ζωής, που θα γίνονται από μέρα σε μέρα πλουσιότεροι, μα επίσης και η πλέρια ελεύθερη ανάπτυξη και άσκηση των σωματικών και πνευματικών τους ικανοτήτων, η δυνατότητα αυτή υπάρχει τώρα για πρώτη φορά, υπάρχει όμως.

Μόλις η κοινωνία πάρει στην κατοχή της τα μέσα παραγωγής καταργείται η εμπορευματική παραγωγή και μαζί της και η κυριαρχία του προϊόντος πάνω στον παραγωγό. Η αναρχία μέσα στην κοινωνική παραγωγή αντικαθίσταται από τη σχεδιασμένη συνειδητή οργάνωση. Ο αγώνας για την ύπαρξη του ατόμου σταματάει. Έτσι μόλις τώρα ο άνθρωπος ξεχωρίζει, από μιαν ορισμένη έννοια, οριστικά από το ζωικό βασίλειο, βγαίνει από τις ζωώδεις συνθήκες ύπαρξης και περνά σε ανθρώπινες.

Οι συνθήκες ζωής που περιβάλλουν τους ανθρώπους, και που κυριαρχούσαν ως τώρα πάνω τους, μπαίνουν τώρα κάτω από την κυριαρχία και τον έλεγχο των ανθρώπων, που για πρώτη φορά γίνονται συνειδητοί και πραγματικοί κύριοι της φύσης, γιατί και επειδή γίνονται κύριοι της ίδιας της κοινωνικοποιημένης ζωής τους. Οι νόμοι της δικής τους κοινωνικής δράσης, που ορθώνονταν ως τώρα απέναντί τους σαν ξένοι φυσικοί νόμοι που τους εξουσίαζαν, θα χρησιμοποιούνται πια από τους ανθρώπους με πλήρη γνώση της υπόθεσης και γι’ αυτό θα υποταχθούν στην κυριαρχία τους. Η ίδια η κοινωνική ζωή των ανθρώπων που ορθωνόταν απέναντί τους σαν κάτι που τους επιβλήθηκε από τη φύση και την ιστορία, γίνεται τώρα το ελεύθερο έργο τους.

Οι αντικειμενικές, ξένες δυνάμεις, που εξουσίαζαν ως τώρα την ιστορία, μπαίνουν κάτω από τον έλεγχο του ίδιου του ανθρώπου. Μόνον από δω και μπρος θα δημιουργούν οι ίδιοι οι άνθρωποι με πλέρια συνείδηση την ιστορία του, μόνον από δω και μπρος οι κοινωνικές αιτίες που θα μπαίνουν σε κίνηση απ’ αυτούς θα έχουν κυρίως και σε διαρκώς αυξανόμενο βαθμό και τα αποτελέσματα που επιδίωκαν. Είναι το πήδημα της ανθρωπότητας από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας»

(Καρλ Μαρξ – Φρίντριχ Ένγκελς, Διαλεχτά Έργα [τόμος δεύτερος], «Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη» του Φρίντριχ Ένγκελς, Εκδοτικό της ΚΕ του  ΚΚΕ, σ. 167-170)