Το εκλογικό πραξικόπημα του '46

Το εκλογικό πραξικόπημα του '46

«Επειδή μια ανεξάρτητη Ελλάδα είναι πράγμααδύνατο για πολλά χρόνια, ένα από τα ακόλουθαδύο πράγματα πρέπει να συμβεί και αυτό εξαρτάταιαπό τη δική μας απόφαση: Είτε θα πρέπει να τηνκρατήσουμε ως δορυφόρο στη δική μας τροχιά...είτε θα πρέπει να αφεθεί να περιπέσει αναπόφευκταστη σοβιετική τροχιά, εξαιτίας της έλλειψης βοήθειαςαπό μέρους μας»

Ρ. Λίπερ¹

(Βρετανός πρεσβευτής στην Αθήνα)

Ενα από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας είναι οι εκλογές της 31ης του Μάρτη 1946, αφού θεωρείται πως αποτέλεσαν την αφετηρία των μετέπειτα εξελίξεων. Η αντιΕΑΜική πλευρά, για παράδειγμα, αξιοποιώντας την αποχή των ΕΑΜικών δυνάμεων από την εκλογική διαδικασία καθώς και την επιχείρηση των ανταρτών στο Λιτόχωρο, ανακάλυψε στις εκλογές αυτές - πολύ αργότερα από την πραγματοποίησή τους - την πρόθεση του ΚΚΕ και των συμμάχων του για πέρασμα στον εμφύλιο πόλεμο. Από την άλλη, ο Πολιτικός Συνασπισμός Κομμάτων του ΕΑΜ - και το ΚΚΕ ως κύρια δύναμή του - διέγνωσε, πολύ πριν ανοίξουν οι κάλπες, την ίδια ακριβώς πρόθεση στους αντιπάλους του - ντόπιους και ξένους - δεδομένου ότι οι εκλογές ήταν απολύτως διαβλητές, πραγματοποιήθηκαν σε συνθήκες βίας και τρομοκρατίας κι έγιναν για να αποτελέσουν το πέπλο νομιμότητας του μοναρχοφασισμού και της ξένης επικυριαρχίας.

Ας δούμε, όμως, με περισσότερες λεπτομέρειες πώς έχουν τα πράγματα.

Αγγλοκρατία, λευκή τρομοκρατία και νοθεία

Αν και από την εποχή του Συμφώνου του Λιβάνου υπογραμμιζόταν, τόσο από τους Εγγλέζους όσο και από τον ντόπιο αστικό πολιτικό κόσμο, πως οι εκλογές έπρεπε να γίνουν το ταχύτερο δυνατό, εντούτοις προηγήθηκε η επιχείρηση διάλυσης του ΕΛΑΣ καθώς κι ένας ολόκληρος χρόνος άγριας λευκής τρομοκρατίας έως ότου ο ελληνικός λαός οδηγηθεί στις κάλπες. Διλήμματα για την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων δεν υπήρχαν. Οι εκλογές, εφόσον θα γίνονταν, έπρεπε να κερδηθούν. Ετσι, όταν έγιναν η αγγλική κατοχή ήταν πανταχού παρούσα και η τρομοκρατία οργίαζε².

Σε ό,τι δε αφορά στη διαμόρφωση δυνατοτήτων νοθείας, αυτές ήταν κάτι παραπάνω από εμφανείς. Εκτός από την τρομοκρατία, οι διπλοεγγραφές και οι τριπλοεγγραφές συντηρητικών πολιτών στους εκλογικούς καταλόγους ήταν καθεστώς, κάτι που παραδέχονταν ανοιχτά τα κόμματα του Κέντρου³.

Πολύ έντονες ήταν και οι διαμαρτυρίες του ΕΑΜ για το σχεδιαζόμενο εκλογικό πραξικόπημα, αλλά οι διοργανωτές των εκλογών δεν πτοήθηκαν. Φρόντισαν μάλιστα να δώσουν διεθνές κύρος στο νόθο εκλογικό αποτέλεσμα και για το λόγο αυτό - παρά την άρνηση της ΕΣΣΔ να συμμετάσχει - έθεσαν τις εκλογές κάτω από τον έλεγχο παρατηρητών του ΟΗΕ, που όταν ήρθαν στην Ελλάδα ο λαός τούς αποκαλούσε περιπαικτικά «κουκουβάγιες» από το σήμα της κουκουβάγιας που φορούσαν στο πέτο.

Οι εκλογές φέρνουν κρίση στην κυβέρνηση Σοφούλη

Οσο πλησίαζε η μέρα των εκλογών τόσο πιο πολύ γινόταν συνείδηση ότι ήταν αδύνατο να γίνεται λόγος για δυνατότητα αδιάβλητης έκφρασης της λαϊκής θέλησης. Ακόμη και αυτός ο πρωθυπουργός, ο κεντρώος Θ. Σοφούλης, λίγες μέρες πριν ανοίξουν οι κάλπες, αναγκάστηκε να δηλώσει⁴: «Σήμερον οφείλω να ομολογήσω ότι δεν υπάρχουν αι απαραίτηται προϋποθέσεις, τουλάχιστον διά το κόμμα των φιλελευθέρων, προς διεξαγωγήν εκλογών. Αι πληροφορίαι μου εξ όλης της Ελλάδος είναι ότι ελευθερία κινήσεως και ελευθερία εκδηλώσεως φρονήματος δεν υφίστανται παρά μόνον διά τους μοναρχικούς». Υστερα όμως από βρετανική παρέμβαση⁵ ο Σοφούλης τα «μάζεψε». Δεν μπόρεσε να αποσοβήσει την κρίση στην κυβέρνησή του.

Με αίτημα τη ματαίωση των εκλογών, από τις οποίες δήλωσαν αποχή, παραιτήθηκαν ή αποπέμφθηκαν από την κυβέρνηση τα μέλη της: Ηρακλής Πετμεζάς, Ι. Πελτέκης, Ν. Καζαντζάκης, Γ. Καρτάλης, Γ. Νόβας, Γ. Μπουρδάρας, Σ. Μερκούρης, Αλ. Μυλωνάς, Χρ. Ευελπίδης, Π. Ευριπαίος, Γ. Παπάς, Ι. Γεωργάκης. Οι περισσότεροι απ' αυτούς ακολούθησαν στην παραίτησή του τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης, Γ. Καφαντάρη. Επίσης, αποχή από τις εκλογές είχε δηλώσει και ο υπουργός Εξωτερικών, Ι. Σοφιανόπουλος - ο οποίος είχε αποπεμφθεί από τον Σοφούλη για λόγους που δε σχετίζονταν μ' αυτές - καθώς και ο δεύτερος αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, Ι. Τσουδερός, δηλώνοντας όμως ότι θα παραμείνει στην κυβερνητική θέση του⁶. Κι όμως, παρ' όλα αυτά, ο Σοφούλης, με μια κυβέρνηση που ουσιαστικά ήταν σκιά του εαυτού της, προχώρησε στη διενέργεια των εκλογών.

Οι εκλογές, το ΚΚΕ και το ΕΑΜ

Είναι ηλίου φαεινότερο πως το ΕΑΜ και το ΚΚΕ δεν μπορούσαν να παραγνωρίσουν τις συνθήκες μέσα στις οποίες προετοιμάζονταν οι εκλογές, ούτε να παρακάμψουν το γεγονός ότι αυτές σε κάθε περίπτωση θα έδιναν ένα νόθο αποτέλεσμα υπέρ την καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων. Η τακτική σ' αυτές ήταν σημαντικά δύσκολη υπόθεση.

Οσο προετοιμάζονταν οι εκλογές και συντάσσονταν οι νόθοι εκλογικοί κατάλογοι πίεζαν με όλες τους τις δυνάμεις, αν όχι για να εξαλείψουν, τουλάχιστον να μειώσουν στο μέγιστο βαθμό τη δράση των μηχανισμών νόθευσης του εκλογικού σώματος. Και για να το πετύχουν αυτό απειλούσαν ανοιχτά με αποχή από τις εκλογές, ενώ κάλεσαν το λαό να μην εγγράφεται στους εκλογικούς καταλόγους⁷. Στις 17/1/1946, η απόφαση μη εγγραφής στους εκλογικούς καταλόγους ανακλήθηκε. Παρέμειναν, βέβαια, οι απειλές για αποχή από τις κάλπες, αλλά αυτές καθόλου δεν προδίκαζαν την τελική απόφαση του κινήματος και τον τρόπο με τον οποίο θα εκφραζόταν η αντίθεσή του στο επικείμενο εκλογικό πραξικόπημα. Αναμφισβήτητα, όμως, η τάση για αποχή ενισχύθηκε σοβαρά από την κρίση στην κυβέρνηση Σοφούλη, από τη διάσπαση του παλαιοδημοκρατικού Κέντρου και την καταγγελία των εκλογών από στελέχη αυτού του χώρου. Εντούτοις, μέχρι την τελευταία στιγμή γίνονταν ζυμώσεις για να εξευρεθεί λύση στο πρόβλημα, που να εξασφαλίζει με κάποιο τρόπο συμμετοχή του ΕΑΜ στις εκλογές, χωρίς όμως και να τις νομιμοποιεί στη συνείδηση του κόσμου.

Σε ό,τι δε αφορά αποκλειστικά στο ΚΚΕ, η τελική του απόφαση δεν ήταν υπέρ της αποχής, πράγμα που βεβαιώνεται με κατηγορηματικό τρόπο από τα ιστορικά στοιχεία. Συγκεκριμένα: Στην απόφαση του ΠΓ της ΚΕ του Κόμματος, που δημοσιεύτηκε στο «Ριζοσπάστη» στις 15/3/1946, μεταξύ άλλων αναφέρεται⁸: «Το ΚΚΕ, με την πρότασή του προς τους ηγέτες του παλαιοδημοκρατικού Κέντρου για κοινή εκλογική εμφάνιση με κοινούς συνδυασμούς και με 50 προς 50% ανάμεσα στη δημοκρατική Αριστερά και στο παλαιοδημοκρατικό Κέντρο κατανομή πάνω στις έδρες που θα πετύχει ο συνασπισμός της Δημοκρατίας, έδειξε για μια πρόσθετη φορά τη συγκαταβατικότητα και υποχωρητικότητά του και την προσήλωσή του στις ομαλές εξελίξεις. Το ΚΚΕ και σήμερα ακόμα επιμένει στην πρότασή του αυτή. Το γεγονός ότι οι ψευτοδημοκράτες του κ. Σοφούλη δε δέχτηκαν την πρόταση αυτή, που τους είναι απόλυτα και αναπάντεχα ευνοϊκή, δείχνει πως τόσο αυτοί όσο και η Αγγλία, που τους κρατά στην αρχή και τους εμπνέει, δε θέλουν την εσωτερική ομαλότητα και ξεπουλάν και αρνιούνται τη δημοκρατία». Η καταγγελία αυτή του ΚΚΕ ενάντια στο Κέντρο του Θ. Σοφούλη - μια καταγγελία που «περιέργως» ξεχνούν διάφοροι ιστορικοί και αναλυτές της σύγχρονης ιστορίας του τόπου, όταν αναφέρονται στις εκλογές του '46 - αν μη τι άλλο είναι άκρως αποκαλυπτική και για τις πραγματικές προθέσεις του Κόμματος και για τις τεράστιες ιστορικές ευθύνες του Κέντρου.

Οι προσπάθειες του ΚΚΕ για συμμετοχή στις εκλογές δεν εξαντλήθηκαν με προτάσεις συνεργασίας στο Κέντρο. Είναι γνωστό - ο Ν. Ζαχαριάδης το έχει τονίσει σε πολλά κομματικά σώματα και γραπτά του - ότι το ΠΓ της ΚΕ του Κόμματος αποφάσισε, τελικά, να υπάρξει συμβολική συμμετοχή στις εκλογές με έναν υποψήφιο σε κάθε εκλογική περιφέρεια, ώστε και νομιμοποίηση να μην παρέχεται στο εκλογικό πραξικόπημα, και συμμετοχή στις εκλογές να υπάρξει, και κοινοβουλευτική εκπροσώπηση του ΕΑΜικού συνασπισμού να επιτευχθεί. Ομως, η απόφαση αυτή του ΠΓ απορρίφθηκε από το ΕΑΜ, αφού ο Γ. Σιάντος και ο Μ. Παρτσαλίδης, που εκπροσωπούσαν εκεί το Κόμμα, δεν κατάφεραν να πείσουν τους συμμάχους⁹. Για το θέμα αυτό ο Μ. Παρτσαλίδης γράφει στα απομνημονεύματά του¹⁰: «Ο Ζαχαριάδης... πρότεινε στο ΠΓ μια συμβολική συμμετοχή στις εκλογές μ' ένα μόνο υποψήφιο κατά εκλογική περιφέρεια. Η πρόταση έγινε δεκτή στο ΠΓ και συνεννοηθήκαμε με τους Αριστερούς Φιλελεύθερους να ζητήσουν από το Σοφούλη κάποια παράταση για την προθεσμία υποβολής υποψηφιοτήτων. Θα παρουσιάζονταν πως αυτοί, οι Αριστεροί Φιλελεύθεροι, κατέληξαν να πάρουν μέρος στις εκλογές. Ο Σοφούλης και οι Αγγλοι, ή οι Αγγλοι και ο Σοφούλης, δε δεχτήκανε καμιά παράταση στις προθεσμίες υποβολής υποψηφιοτήτων. Αλλά και η ΚΕ του ΕΑΜ δε συμφώνησε με την ιδέα της "συμβολικής" συμμετοχής. Κι έτσι δεν έγινε δυνατή κανενός είδους συμμετοχή στις εκλογές».

Οι εκλογές

Οι εκλογές, όπως προαναφέραμε, έγιναν και μάλιστα με παρουσία διεθνών παρατηρητών, που φυσικά ανταποκρίθηκαν στην αποστολή τους και επικύρωσαν το αποτέλεσμα. Την επιχείρηση, βέβαια, της νοθείας επισφράγισε το γεγονός ότι ουδέποτε μετά τις εκλογές δόθηκε στη δημοσιότητα ο ακριβής αριθμός των εγγεγραμμένων. Γι' αυτό και στις μελέτες που έχουν κυκλοφορήσει για την περίοδο εκείνη υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις από συγγραφέα σε συγγραφέα όσον αφορά στο μέγεθος του εκλογικού σώματος¹¹. Εν πάση περιπτώσει ανακοινώθηκε ότι ψήφισαν 1.121.696 εκλογείς (άνδρες μόνο γιατί οι γυναίκες τότε δεν ψήφιζαν) και τα έγκυρα ψηφοδέλτια ήταν 1.108.473. Η ποσοστιαία δε κατανομή των ψήφων και των εδρών - που τότε ήταν 354 - έχει ως εξής¹²:

- Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων (Λαϊκό Κόμμα και συνεργαζόμενοι) 55,12% και 206 έδρες.

- Εθνική Πολιτική Ενωσις (Φιλελεύθεροι του Σ. Βενιζέλου, Εθνικό Ενωτικό Κόμμα του Π. Κανελλόπουλου και Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό του Γ. Παπανδρέου) 19,28% και 68 έδρες.

- Κόμμα Φιλελευθέρων (Θ. Σοφούλης) 14,39% και 48 έδρες

- Εθνικό Κόμμα Ελλάδας (Ν. Ζέρβας) 5,96% και 20 έδρες

- Ενωσις Εθνικοφρόνων (Τουρκοβασίλης) 2,94% και 9 έδρες

- Ενωσις Αγροτικών Κομμάτων 0,67% και 1 έδρα

- Ανεξάρτητοι συνδυασμοί 1,08% και 2 έδρες.

- Συνδυασμοί που δεν εκπροσωπήθηκαν στη Βουλή 0,56%.

Το πιο ενδιαφέρον βέβαια στοιχείο των εκλογών είναι αυτό της αποχής, που όμως δεν ήταν δυνατό να προσδιοριστεί με ακρίβεια ελλείψει του ακριβούς αριθμού των εγγεγραμμένων. Ο ΕΑΜικός Τύπος την υπολόγισε γύρω στο 53% κι από τα στοιχεία που έχουν δει το φως της δημοσιότητας ήταν όντως γύρω στο μισό του εκλογικού σώματος. Εντούτοις, η διεθνής επιτροπή των παρατηρητών, κάνοντας γκάλοπ στους δρόμους, βρήκε πως το μέγεθος της αποχής των ΕΑΜιτών ήταν μόλις 9,3%!!! Αργότερα βέβαια η ίδια επιτροπή, για να διασκεδάσει τις εντυπώσεις που δημιούργησε, με νέες εκτιμήσεις της δέχτηκε ότι αν η Αριστερά συμμετείχε στις εκλογές θα έπαιρνε 20 με μάξιμουμ 25%¹³. Εχει συνεπώς απόλυτο δίκιο ο Ζ. Μεϋνώ όταν, σχολιάζοντας την επικύρωση των εκλογών από τη διεθνή επιτροπή, αναφέρει¹⁴: «Αν ληφθεί υπόψη η σύνθεση και ο τρόπος λειτουργίας της επιτροπής, θα ήταν μεγάλη αφέλεια να δούμε στην παραχώρηση του πιστοποιητικού αυτού καλής δημοκρατικής διαγωγής κάτι διαφορετικό από ένα διάβημα που αποσκοπούσε να ενισχύσει τη διεθνή θέση μιας κυβερνήσεως, την οποία είχαν εξ ολοκλήρου προσεταιρισθεί οι αγγλοσαξονικές δυνάμεις».

1 Γράμμα του Λίπερ στον αναπληρωτή του μόνιμου υφυπουργού Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας sir Orme Sargent, 27/2/1946. Βλέπε αναλυτικά: Heinz Richter: «Η επέμβαση των Αγγλων στην Ελλάδα», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, σελ. 506

2 Βλέπε τα στοιχεία που συγκέντρωσε η Εθνική Αλληλεγγύη για τη λευκή τρομοκρατία στο διάστημα από 12/2/1945 έως 31/3/1946: «Στη δίνη του εμφυλίου πολέμου - σπάνια ντοκουμέντα του ΕΑΜ 1944-1947», εκδόσεις «Προσκήνιο», σελ. 440

3 Εφημερίδα «ΒΗΜΑ», 5/8/1945 και εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», 22/9/45

4 «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», 19/3/1946. Βλέπε: «Στη δίνη του εμφυλίου πολέμου», σελ. 388

5 Γ. Κατσούλη: Ιστορία του ΚΚΕ, Εκδόσεις ΛΙΒΑΝΗ, τόμος ΣΤ΄ σελ. 90 και Φ. Γρηγοριάδη: «Το δεύτερο αντάρτικο», τόμος 3ος, σελ. 650

6 Σ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας», τόμος 3ος, σελ. 117-118

7 «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 6ος, σελ. 80

8 «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», τόμος 6ος, σελ. 189

9 Βλέπε Π. Δημητρίου «Η διάσπαση του ΚΚΕ», εκδόσεις «Θεμέλιο», τόμος Α΄, σελ. 94-95 και «Η παράνομη μπροσούρα του Ν. Ζαχαριάδη», εκδόσεις ΓΛΑΡΟΣ, σελ. 20

10 Μ. Παρτσαλίδη: «Διπλή αποκατάσταση της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις «Θεμέλιο», σελ. 196

11 Βλέπε σχετικά: Ζ. Μεϋνώ: «Πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα», εκδόσεις ΜΠΑΫΡΟΝ, σελ. 78 και Ν. Ζιάγκου «Νέες σελίδες από τον εμφύλιο πόλεμο», εκδόσεις ΣΟΚΟΛΗ, τόμος Α΄ σελ. 102-106

12 Ζ. Μεϋνώ, στο ίδιο σελ. 80

13 Φ. Γρηγοριάδης: «Το δεύτερο αντάρτικο», τόμος 3ος, σελ. 674

14 Ζ. Μεϋνώ, στο ίδιο, σελ. 79