Εκδηλώσεις αλληλοβοήθειας στον κόσμο των ζώων

Εκδηλώσεις αλληλοβοήθειας στον κόσμο των ζώων

Η φυσική επιλογή στη ρίζα του φαινομένου, που εμφανίζεται μεταξύ ζώων του ίδιου είδους. Λαθεμένη η απευθείας προβολή του στη συμπεριφορά των ανθρώπων, ως εξήγηση της συλλογικότητας

Μυρμήγκια μεταφέρουν μαζί ένα φύλλο στη φωλιά τους (1). Κύτταρα ρυθμίζουν τη διαίρεσή τους για να αποφύγουν την εμφάνιση καρκίνου (2). Λέαινες συνεργάζονται στο μεγάλωμα των μικρών (3). Ιαπωνικοί μακάκοι φροντίζουν ο ένας τον άλλο, βελτιώνοντας έτσι τη θέση τους μεταξύ των μελών της ομάδας (4).

Τον περασμένο Απρίλη, καθώς οι πυρηνικοί αντιδραστήρες στη Φουκουσίμα έλιωναν μετά το τσουνάμι, καταστρέφοντας παράλληλα τη γύρω περιοχή - ένα ακόμα έγκλημα του κεφαλαίου στην επιδίωξή του για το μέγιστο κέρδος - ένας εργάτης συντηρητής, στην τρίτη δεκαετία της ζωής του, βρισκόταν μεταξύ εκείνων που προσφέρθηκαν εθελοντικά να μπουν στα ερείπια, για να προσπαθήσουν να περιορίσουν τη ζημιά. Ηξερε ότι η ραδιενεργός ακτινοβολία που θα δεχόταν δε θα του επέτρεπε να κάνει παιδιά, ακόμα και να παντρευτεί, για να μην επιβαρύνει κανέναν με τις βλάβες στην υγεία του. Ωστόσο, σε μια έκφραση του μεγαλείου που μπορεί να δείξει η εργατική τάξη σε κρίσιμες στιγμές, μπήκε στο κατεστραμμένο εργοστάσιο, παίρνοντας τίποτα περισσότερο από το συνήθη χαμηλό μισθό του. «Υπάρχουν λίγοι από μας (σ.σ. τους συντηρητές) που μπορούν να κάνουν αυτή τη δουλειά», είπε ο εργάτης που ήθελε να παραμείνει ανώνυμος. «Είμαι άγαμος και νέος και νιώθω ότι είναι καθήκον μου να βοηθήσω να λυθεί αυτό το πρόβλημα».

Αυτή η ηρωική συμπεριφορά μπορεί να εκδηλωθεί μόνο από τους εκμεταλλευόμενους, όχι από τους εκμεταλλευτές. Η αυτοθυσία για το καλό της κοινωνίας ως συνόλου απαιτεί, βεβαίως, την ύπαρξη κοινωνίας και την εξέλιξη ενός κοινωνικού είδους, όπως ο άνθρωπος, που μπορεί να αναπτύξει πολιτισμό, ακριβώς ως αποτέλεσμα της συλλογικής δράσης των ανθρώπων για τους κοινούς σκοπούς, του καταμερισμού εργασίας και γενικότερα της παραγωγικής διαδικασίας. Το γεγονός ότι ακόμα και μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία εμφανίζονται άλλοτε μεμονωμένα και άλλοτε μαζικά φαινόμενα ηρωισμού και αυτοθυσίας, πόσο μάλλον καθημερινά φαινόμενα αλληλοβοήθειας μεταξύ αγνώστων, είναι μια ένδειξη για το πού μπορεί να φτάσει αυτή η ανθρώπινη ικανότητα. Ο ηρωισμός και η αυτοθυσία των Σοβιετικών ανθρώπων για τη σοσιαλιστική πατρίδα και το λαό στον καιρό του Β' Παγκόσμιου Πολέμου είναι από τα καλύτερα δείγματα.

Μεταφυσική

Είναι μάταιο, λαθεμένο και αντιεπιστημονικό να προσπαθείς να εντοπίσεις τη ρίζα της συλλογικότητας και της αλληλοβοήθειας που εκδηλώνουν οι άνθρωποι - κοινωνικοί παραγωγοί στα ίδια αίτια που εκδηλώνεται μεταξύ των ζώων, που δεν έχουν αναπτύξει συνείδηση και πολιτισμό. Να τη συσχετίζεις ακόμα και με τη συνεργασία μεταξύ κυττάρων κατά την κυτταρική διαίρεση, σαν να ήταν οι άνθρωποι αμοιβάδες. Οταν όμως έχεις διδαχθεί και θεωρείς ότι μπορείς να αφαιρείς το άτομο από το σύνολο και να το εξετάζεις σαν όλες οι ιδιότητές του να προέρχονται από κάποια εσωτερική μεταφυσική προδιάθεση, όταν δεν αναγνωρίζεις την κοινωνική παραγωγή ως διαμορφωτή των ατόμων και του συνόλου, αλλά ψάχνεις να βρεις απαντήσεις μόνο στα γονίδια και στο DNA, τότε δε σου φαίνεται καθόλου παράξενο.

Φαινόμενα αλληλοβοήθειας μεταξύ ατόμων του ίδιου βιολογικού είδους είναι πολύ διαδεδομένα στο ζωικό βασίλειο. Τα μυρμήγκια εργάτες θυσιάζουν τη γονιμότητά τους για να υπηρετήσουν την αποικία, οι λέαινες μιας ομάδας θηλάζουν η μια τα μικρά της άλλης, πίθηκοι φροντίζουν την απαλλαγή από παράσιτα άλλων πιθήκων με αντάλλαγμα την κοινωνική άνοδό τους μέσα στην αγέλη. Επί δεκαετίες οι βιολόγοι δυσκολεύονταν να καταλάβουν τι νόημα είχε η αλληλοβοήθεια, με δεδομένη την εξέλιξη των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής. Σύμφωνα με την κυρίαρχη ερμηνεία της δαρβινικής θεωρίας, τα άτομα ενός είδους με κάποιο πλεονέκτημα έχουν περισσότερες πιθανότητες να αναπαραχθούν και οι απόγονοί τους αποτελούν μεγαλύτερο μέρος της επόμενης γενιάς. Στην ακραία εκδοχή της, αυτή η ερμηνεία οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κανένα ζώο δε θα έπρεπε ποτέ να βοηθάει κάποιο άλλο του είδους του, ή μάλλον το ένα θα έπρεπε να υπονομεύει το άλλο. Η επίδραση των «ιδανικών» της καπιταλιστικής βαρβαρότητας είναι εμφανής σε αυτή την ερμηνεία. Αξιο παρατήρησης και το γεγονός ότι η φυσική επιλογή αντιμετωπίζεται πρώτα και κύρια ως εκδηλωνόμενη αντιπαραθετικά μεταξύ των ατόμων του είδους και όχι ως καλύτερη προσαρμογή του είδους (μέσω νέων χαρακτηριστικών ορισμένων μελών του) απέναντι σε άλλα είδη.

Εξελικτικό πλεονέκτημα

Η πραγματικότητα διαψεύδει αυτή την αντίληψη. Αποδεικνύει ότι η ζωή δεν είναι ένας αγώνας για επιβίωση, ένας εναντίον όλων, αλλά μάλλον ένας αγώνας για επιβίωση με συνεργασία των ατόμων του (αγελαίου) είδους, ώστε να γίνουν πιο ισχυρά απέναντι στους κινδύνους και τους εχθρούς. Διαπιστώθηκαν αρκετοί «μηχανισμοί», που αυτή η συνεργασία αποδεικνύεται ωφέλιμη στα ζώα. Ο πρώτος είναι η άμεση ανταπόδοση. Αν μια νυχτερίδα βαμπίρ δεν καταφέρει να βρει κάποιο ζώο για να πάρει το γεύμα της (αίμα), τότε μπορεί να παρακαλέσει κάποια άλλη χορτάτη νυχτερίδα να εξεμέσει ένα μέρος από το αίμα στο στόμα της πεινασμένης. Επειδή οι νυχτερίδες αναγνωρίζουν η μια την άλλη και θυμούνται ποια τις βοήθησε στην ανάγκη, αν στο μέλλον οι όροι αντιστραφούν μπορεί να υπάρξει η αντίστροφη μετάγγιση τροφής.

Ενας άλλος μηχανισμός αλληλοβοήθειας, η χωρική επιλογή, εκδηλώνεται όταν τα συνεργατικά άτομα είναι πιο συγκεντρωμένα σε κάποια περιοχή. Αυτό συμβαίνει στους μύκητες της μαγιάς, που σε βάρος του ενεργειακού τους ισοζυγίου παράγουν ένζυμα, που χρησιμοποιούνται και από άλλους μύκητες του είδους για τη διάσπαση των σακχάρων. Αν ανακατευτούν με μύκητες που δεν παράγουν τέτοια ένζυμα, τότε οι τελευταίοι κυριαρχούν στις επόμενες γενιές, καθώς χρησιμοποιούν το ένζυμο χωρίς να ξοδεύουν ενέργεια.

Ενας τρίτος μηχανισμός είναι η αλληλοβοήθεια που εκδηλώνεται ανάμεσα σε συγγενή άτομα ενός είδους. Αν και κάνουν θυσίες για τους συγγενείς τους, τελικά πετυχαίνουν τα κοινά γονίδια να διαδοθούν περισσότερο απ' ό,τι αν δε βοηθούσαν. Αλλος μηχανισμός είναι η έμμεση ανταπόδοση. Οι μακάκοι της Ιαπωνίας που έχουν χαμηλή θέση στην ομάδα φροντίζουν άλλους με υψηλότερη, αυξάνοντας την πιθανότητα να δεχτούν κι αυτοί φροντίδα όταν τη χρειαστούν.

Ομως, σε κανένα ζώο δεν εκδηλώνεται η συνεργατικότητα στο επίπεδο του «ένας για όλους και όλοι για έναν», όπως στον άνθρωπο. Η λύση - και μάλιστα οριστική - στα δεινά που φέρνει το σάπιο καπιταλιστικό σύστημα δε θα έρθει από την προτροπή των ερευνητών προς τους κυβερνώντες να αξιοποιήσουν τη μελέτη τους για να αυξήσουν τη διάθεση αλληλοβοήθειας μεταξύ των ανθρώπων. Θα έρθει όταν εκδηλωθεί το «ένας για όλους και όλοι για έναν» στον αγώνα για την κατάργηση της εκμετάλλευσης.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»