Κρίσιμα ερωτήματα για το ρόλο της Τέχνης και του καλλιτέχνη

Κρίσιμα ερωτήματα για το ρόλο της Τέχνης και του καλλιτέχνη

Με αφορμή την ενδιαφέρουσα συζήτηση που διοργάνωσε η Τομεακή Οργάνωση Καλλιτεχνών της ΚΝΕ με θέμα: «Η δική μας τέχνη δεν αρκείται στην αναγνώριση της πραγματικότητας. Ο σύγχρονος ρόλος της Τέχνης και των καλλιτεχνών»

«Ο πολιτισμός ειναι συλλογική δημιουργία, πρέπει να είναι και συλλογική ιδιοκτησία» διατρανώνουν οι καλλιτέχνες στις κινητοποιήσεις τους

Κρίσιμα ερωτήματα για το περιεχόμενο, το ρόλο, τον προορισμό της Τέχνης και του καλλιτέχνη, σε μία περίοδο που το καπιταλιστικό σύστημα προχωρά φανερά στην υποτίμηση και απαξίωση του πολιτισμού, είχαν την ευκαιρία να θέσουν σπουδαστές καλλιτεχνικών σχολών - φίλοι της Κομμουνιστικής Νεολαίας Ελλάδας, στη συζήτηση που διοργάνωσε στις 3/10 η Τομεακή Οργάνωση Καλλιτεχνών της ΚΝΕ με θέμα: «Η δική μας τέχνη δεν αρκείται στην αναγνώριση της πραγματικότητας. Ο σύγχρονος ρόλος της Τέχνης και των καλλιτεχνών».

Στις ερωτήσεις των νέων απαντήσεις έδωσαν ηΕλένη Μηλιαρονικολάκη (μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και υπεύθυνη του Πολιτιστικού Τμήματος της ΚΕ), η οποία έκανε και την εισηγητική ομιλία, και η Εύα Μελά (μέλος του Πολιτιστικού Τμήματος της ΚΕ, πρόεδρος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας).

Δημοσιεύουμε σήμερα τις απαντήσεις στα κρίσιμα ερωτήματα που έχουν ευρύτερη σημασία για τη δράση των κομμουνιστών και πρωτοπόρων αγωνιστών, σε ένα σημαντικό τομέα του εποικοδομήματος.

Τα ερωτήματα που τέθηκαν έχουν ως εξής:

Είναι μόνο το κέρδος που οδηγεί την αστική τάξη να επενδύσει στην Τέχνη;

Ε. Μελά: «Καταρχήν να ξεκινήσω με αυτό και να πω ότι μετά το εμπόριο όπλων και ναρκωτικών η τέχνη είναι ο επόμενος τομέας με κέρδη στον παγκόσμιο τζίρο. Η αστική τάξη έχει και μηχανισμούς και επιτελεία και πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα στον τομέα της φιλοσοφίας και της σκέψης. Δεν είναι απλώς αυτοματισμοί της βιομηχανίας αυτό που γίνεται. Δεν είναι αυτόματες κινήσεις, συνεπώς δεν είναι μόνο το κέρδος που διαμορφώνει το ζητούμενο σε αυτές τις τεράστιες επενδύσεις στο χώρο της τέχνης. Η πολιτιστική βιομηχανία είναι μία τεράστια βιομηχανία παραγωγής και αναπαραγωγής ιδεών και αυτό γιατί εμπεριέχει και το μαζικό στοιχείο. Δηλαδή, η διαφήμιση, τα ΜΜΕ, όλα αυτά φτιάχνουν την κυρίαρχη αντίληψη. Θα ήταν αφελές να νομίζουμε ότι ένας συλλέκτης αγοράζει τέχνη μόνο γιατί του αρέσει ή γιατί μόνο με αυτήν ξεπλένει χρήμα και να μην κατανοούμε ότι όποιος ελέγχει τον Τύπο, την πληροφορία και την αισθητική παράλληλα έχει ισχυρές ρίζες στην οικονομία με αυτό τον τρόπο. Πολύ απλά: Ο άνθρωπος που έχει εξοικειωθεί να ακούει από το πρωί έως το βράδυ με το «πιο χαμηλά, πιο χαμηλά, πιο χαμηλά» και το θεωρεί καθημερινότητά του, δύσκολα θα κάνει το βήμα να αισθανθεί τη ροή της ιστορίας. Δεν αποκλείεται κι όμως να γίνει το αντίθετο. Η ζωή έχει αποδείξει ότι οι καταστάσεις, οι ιδέες και πάνω από όλα η αγωνιστική δράση και το κίνημα μπορούν να παρέμβουν με πολλούς τρόπους».

Από πανκαλλιτεχνική κινητοποίηση τον περασμένο χρόνο

Ε. Μηλιαρονικολάκη: «Δείτε, για παράδειγμα, πόσες ταινίες γυρίζονται ξαφνικά όταν ετοιμάζουν έναν πόλεμο στην Αμερική. Οταν θέλουν να δικαιολογήσουν έναν πόλεμο, να σπρώξουν τους νέους να γίνουν μισθοφόροι, όταν θέλουν επιστήμονες, πόσες ταινίες γυρίζουν, π.χ., για τις θετικές επιστήμες και το ρόλο που έπαιξαν. Χρησιμοποιούν και έχουν και επιτελεία που σκέφτονται και λειτουργούν και προετοιμάζουν και παίζουν έναν τέτοιο ρόλο συνειδητά και προκατασκευασμένα και σκόπιμα. Δεν είναι ιδέα ενός καλλιτέχνη που μπαίνει στη διαδικασία να φτιάξει ένα μπαράζ ταινιών. Πάντα κάποιος στόχος υπάρχει. Ιδιαίτερα, όταν αυτά προέρχονται από το Χόλιγουντ, που είναι η πιο εξελιγμένη μορφή της πολιτιστικής βιομηχανίας, τότε πρέπει πάντα να τα κοιτάζετε. Για παράδειγμα, ο Μπάτμαν που είδαμε τελευταία, σε συνθήκες κρίσης που το ίδιο το σύστημα βάζει έναν πλούσιο ήρωα, που είναι και συνάμα ευεργέτης, να σώσει τον κόσμο από την κρίση».

Αφού η Τέχνη αποτελεί αντανάκλαση της πραγματικότητας γιατί πολλοί καλλιτέχνες καταλήγουν να μην μπορούν να διεισδύσουν σε αυτή;

Ε. Μηλιαρονικολάκη: «Υπάρχουν καλλιτέχνες που αντί να διεισδύσουν στην πραγματικότητα μπορούμε να πούμε ότι παίρνουν και από αυτή. Και αυτό έχει την ερμηνεία του στην εργασία, η οποία είναι και αυτή κοινωνική - ιστορική έννοια. Δεν είναι σε κάθε κοινωνία το ίδιο. Είπαμε στην αρχή ότι η τέχνη ήταν ένα με την πρακτική εργασία. Σε κάποια φάση διαχωρίστηκε η πρακτική εργασία από την τέχνη και σε κάποια φάση διαχωρίστηκε γενικά η πνευματική εργασία από τη χειρωνακτική. Οταν έγινε αυτός ο διαχωρισμός άρχισε η πνευματική εργασία να το παίρνει επάνω της. Να νομίζει ότι δεν έχει καμία σχέση με τα κοινά πράγματα που απασχολείται ο πολύς κόσμος και ότι είναι κάτι που γεννιέται μέσα από το μυαλό που το πνεύμα του ανθρώπου δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα. Επομένως, μπορεί αυθαίρετα μέσα από το πνεύμα του να δημιουργεί και έναν κόσμο τελείως έξω από αυτόν που υπάρχει. Ακόμα, όμως, και σε αυτά τα αφηρημένα πράγματα υπάρχει μία σχέση με την πραγματικότητα. Γιατί δημιουργείται αυτό; Υπάρχει μία ολόκληρη κατεύθυνση της φιλοσοφίας, ο ιδεαλισμός, που θεωρεί ότι το πνεύμα φτιάχνει την πραγματικότητα, η οποία αντανακλάται στο πνεύμα. Ο καταμερισμός, όμως, της εργασίας έχει και άλλες πλευρές. Σημαίνει επίσης και άνιση διανομή των αποτελεσμάτων της εργασίας. Επομένως, κάποιος μέσα από τον καταμερισμό της εργασίας αποκτά περισσότερο χρήμα, πλούτο και κάποιος άλλος λιγότερο. Αρχίζει τότε να θεωρεί ότι καλά περνάει σε αυτή την πραγματικότητα που υπάρχει και θέλει να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα της πραγματικότητας που υπάρχει. `Η να απομακρυνθεί από την ανάγκη να εξηγήσει γιατί αυτή η πραγματικότητα είναι κακή και άδικη. Οπότε φεύγει από την πραγματικότητα.

Από τη συμμετοχή καλλιτεχνών στην τελευταία γενική πανεργατική απεργία στις 26/9/12

Αλλος λόγος είναι ότι ο καλλιτέχνης σήμερα με την εργασία που κάνει είναι υποχρεωμένος να εργάζεται για κάποιον άλλο. Δηλαδή, δε θεωρεί την εργασία ως δική του δημιουργία αλλά βλέπει τον άλλο στον οποίο θα προσφέρει αυτή του την εργασία. Το γεγονός ότι η εργασία έχει γίνει εμπόρευμα, αυτό επηρεάζει και τη σκέψη του ίδιου του καλλιτέχνη. Αρχίζει και σκέφτεται πώς θα κάνω κάτι που θα με ωφελήσει, ή λέει πώς θα κάνω κάτι για να το δει ο άλλος και να το προωθήσει. Οπότε και αυτά επιδρούν φοβερά στη συνείδησή του. Βασικά, όμως, αυτό που επιδρά κυρίαρχα στη συνείδησή του είναι η ταξική του θέση στην κοινωνία. Αν έχει, δηλαδή, αυτός ιδιοκτησία ή βρίσκεται πολύ κοντά σε αυτούς που έχουν ιδιοκτησία. Αυτό έχει πολύ μεγάλη επίδραση στη συνείδησή του, στο πώς βλέπει τον κόσμο και κατά συνέπεια επιδρά και στο έργο του. Γιατί όλα ξεκινούν από τις σχέσεις παραγωγής που στην ουσία είναι σχέσεις ιδιοκτησίας μέσα στην κοινωνία, το πώς δηλαδή αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα και γιατί φεύγει από αυτή. Επίσης, ο καταμερισμός της εργασίας παίζει σπουδαίο ρόλο, το είπαμε πριν. Να πούμε ότι αυτό δε γίνεται πάντα συνειδητά. Ο καλλιτέχνης, δηλαδή, δεν αποτυπώνει συνειδητά λάθος την πραγματικότητα. Υπάρχει και αυτή η κατηγορία, υπάρχει κι εκείνη όμως που η θέση του αντικειμενικά μέσα στην κοινωνία κάνει τον καλλιτέχνη να βλέπει έτσι τα πράγματα. Να μη βλέπει την αλήθεια».

Η Τέχνη αποτελεί αντανάκλαση της ίδιας της ζωής ή αποτελεί ξεχωριστό κομμάτι της; Αποτελούν ξεχωριστές εμπειρίες;

Αποψη από την εκδήλωση με τους σπουδαστές καλλιτεχνικών σχολών

Ε. Μηλιαρονικολάκη: «Αυτό έχει τη βάση του στη μεταμοντέρνα θεωρία για την τέχνη, που αρνείται την ύπαρξη της αντικειμενικής πραγματικότητας, αρνείται την ύπαρξη της αλήθειας. Η αλήθεια είναι πάντα συγκεκριμένη και διαφοροποιείται ανάλογα από ποια σκοπιά τη βλέπει ο καθένας. Για παράδειγμα, ο πόλεμος στο Ιράκ ήταν εθνική σωτηρία για τους Αμερικάνους. Για τον Ιρακινό όμως ήταν πόλεμος κατακτητικός που του στερούσε την ελευθερία. Αυτό λέει και η μεταμοντέρνα θεωρία, ότι καθένας έχει το δικό του οπτικό πεδίο και ότι η αλήθεια είναι διαφορετική. Ετσι γίνεται και στα έργα τέχνης. Κάθε καλλιτέχνης αποτυπώνει τη δική του πραγματικότητα κι ο καθένας είναι αναγκασμένος να βγάλει το συμπέρασμά του για την αλήθεια. Ωστόσο, όμως, η αλήθεια αντικειμενικά υπάρχει και είναι συγκεκριμένη. Δυστυχώς, αυτό το μεταμοντέρνο κυριαρχεί ως μέθοδος καλλιτεχνική και διδάσκεται. Είναι βλαβερό γιατί δίνει το δικαίωμα σε καλλιτέχνες, τη δυνατότητα, ακόμα και σε κλασικά έργα τέχνης να παρουσιάζονται όπως θέλουν και να προσαρμόζονται στη λογική της κυρίαρχης ιδεολογίας».

Ε. Μελά: «Ο καταμερισμός της εργασίας έχει φέρει τα πράγματα στον καπιταλισμό μέχρι το σημείο που είμαστε. Ομως, στο όνομα της καπιταλιστικής ανάπτυξης υπάρχουν μορφές τέχνης που υπάρχει ο κατακερματισμός της προσωπικότητας του δημιουργού. Οπου εκεί δεν είναι ελεύθερος πια να επιλέξει τη στάση του απέναντι στην πραγματικότητα. Ενα απλό παράδειγμα: Στα στούντιο των κινουμένων σχεδίων ή στα κόμικς στην Αμερική και στην Ευρώπη, έχει καταργηθεί εδώ και πολλά χρόνια η έννοια του αυτόνομου και ενός καλλιτέχνη που σχεδιάζει. Αυτό δείχνει ότι έχουμε φτάσει στη μαζική πολιτιστική βιομηχανία, όπου το καλλιτεχνικό έργο δεν είναι αποτέλεσμα ενός καλλιτέχνη αλλά σειράς καλλιτεχνών που ο καθένας πραγματεύεται ένα πολύ μικρό μόνο μέρος της μορφής του. Αλλος θα κάνει τη σύνθεση, άλλος το περίγραμμα, άλλος το χρώμα, άλλος την εφαρμογή. Ενώ αντικειμενικά η τέχνη και μάλιστα οι εικαστικές, είναι μία διαδικασία που συνδυάζουν θεωρία και τεχνική (πράξη). Εχουμε τον απόλυτο κατακερματισμό σε ορισμένες μορφές που τείνουν στα πλαίσια της μαζικής βιομηχανίας να γενικεύονται. Ετσι, αυτό που φτάνει σε εμάς δεν είναι πάντα το προϊόν της συνείδησης του καλλιτέχνη, είναι το δημιούργημά του που πολλές φορές δεν είναι δικό του, είναι επιβεβλημένο. Δηλαδή, αυτό που παίρνουμε ως αποτέλεσμα δεν είναι δεδομένο ότι είναι αυτό που θα ήθελε ή είναι που έχει απλώς το σθένος να το κάνει. Να το πω με απλά λόγια, αν είμαι στο δρόμο, δεν έχω να ζήσω, να πληρώσω το νοίκι, τη δόση του δανείου, είμαι πολύ εύκολο θύμα να κάνω ό,τι μου ζητήσουν, κι αυτό για να επιβιώσω. Και αυτό έρχεται να κουμπώσει με αυτά που είπαμε πριν, ότι τα πραγματικά μεγάλα έργα γίνονται σε καθεστώς απόλυτης ελευθερίας. Γι' αυτό η πραγματική απελευθέρωση της επιστήμης και της τέχνης είναι στον κομμουνισμό».

Το να γνωρίζει κανείς τους νόμους, τις σχέσεις, που διέπουν την πραγματικότητα και τα φαινόμενα και να αφομοιώσει την τέχνη του παρελθόντος κριτικά είναι ατομική υπόθεση του καθένα; Οι σχολές γιατί δε βοηθούν ως προς αυτό;

Ε. Μηλιαρονικολάκη: «Στον καπιταλισμό, επειδή ακριβώς κάνουν ό,τι μπορούν στις σχολές για να απομακρυνθείς από τη γνώση των πραγματικών - εσωτερικών νόμων που διέπουν την κοινωνία και την πραγματικότητα, φυσικά είσαι αναγκασμένος να το γνωρίσεις μόνος σου, να διαβάσεις μόνος σου. Οι σχολές μπορεί να σου μαθαίνουν τεχνικές και άλλα πολύτιμα πράγματα, αλλά κάνουν και τη μεγάλη ζημιά. Στρεβλώνουν την πραγματικότητα, γυρίζουν ανάποδα το μυαλό, φυτεύουν το μηδενισμό με διάφορους τρόπους στο κεφάλι. Η αστική τέχνη, η παλιά τέχνη θέλει να σε υποβάλει να βιώνεις τα πράγματα με το συναίσθημα και να σε παρασέρνει στη δικιά της αλήθεια. Δε δουλεύει για να σε κάνει κριτικό, να δουλεύει η λογική μαζί με το συναίσθημα ώστε αυτό που θα δεις να γίνει κτήμα σου και να παρέμβεις με αυτό στα πράγματα. Το βίωμα, η εμπειρία πάει να σε κερδίσει με κάτι που δεν είναι αλήθεια. Δεν μπορεί κανείς να αφομοιώσει την τέχνη του παρελθόντος έτσι. Την ιστορία της τέχνης τη διδάσκουν στις σχολές αλλά επιλεγμένα. Για παράδειγμα, ο Βάλιας Σεμερτζίδης γιατί δε διδάσκεται στις σχολές; Ενας καλλιτέχνης που είχε ανακαλύψει και δικές του τεχνικές. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, τον τρόπο που βρήκαν ορισμένοι καλλιτέχνες για να αποδώσουν την κίνηση της ζωής, γιατί δεν τον διδάσκουν; Εκείνους που έδειξαν τις πραγματικές νομοτέλειες και σχέσεις. Πρέπει κανείς να ανατρέξει μόνος του για να μάθει, να πάει να δει εκθέσεις, να διαβάσει βιβλία καλλιτεχνών από προσωπικές βιβλιογραφίες για να καταλάβει πώς άλλοι καλλιτέχνες έλυσαν διάφορα ζητήματα, για να εκφράσει κι εκείνος τη δουλειά του».

Ε. Μελά: «Εμείς παλεύουμε σε μία συλλογική βάση. Που σημαίνει ότι σε συλλογικό επίπεδο μπορούμε να οργανώσουμε τη μελέτη μας, να κάνουμε τις παρεμβάσεις μας στα μαθήματα. Να έχεις μελετήσει σε βάθος και να σηκωθείς οργανωμένα και συλλογικά και να αποδείξεις το γιατί αυτό που λέγεται είναι στρεβλό. Χρειάζεται ενεργητική παρέμβαση και μέσα στα μαθήματα. Διαφορετικά, αντιλήψεις κάθονται στον καλοπροαίρετο κόσμο και δεν ξεριζώνονται ποτέ. Αρα έχουμε την υποχρέωση να οργανώσουμε συλλογικά τη μόρφωση για να κάνεις την παρέμβαση».

Ποια η σχέση της Τέχνης με το εργατικό κίνημα;

Ε. Μελά: «Η απελευθέρωση της κοινωνίας που σε αυτήν ηγείται η εργατική τάξη, είναι η προϋπόθεση για την ανάπτυξη των τεχνών. Αν ο στόχος μας είναι η ελευθερία του ανθρώπου δεν μπορεί παρά να επιδιώκεται αυτή η συμπόρευση με την εργατική τάξη σε αυτόν τον αγώνα. Τώρα, αν μιλάμε για το καθημερινό επίπεδο, τη σχέση με το εργατικό κίνημα, στους καθημερινούς μας αγώνες χρειάζεται να διαπαιδαγωγούμε εαυτούς και αλλήλους, τον καλλιτεχνικό χώρο. Και αυτό πρέπει να γίνει σε συνάρτηση με το εργατικό κίνημα. Επιπλέον όμως μπαίνει ζήτημα και το οργανωμένο εργατικό κίνημα να διαπαιδαγωγείται για να επικοινωνεί με την τέχνη και να μη τη θεωρεί πολυτέλεια. Να μη θεωρεί ότι είναι έξω από τη ζωή του. Ο λαός δεν μπορεί να διεκδικήσει κάτι αν δεν το γνωρίζει. Δεν μπορεί, για παράδειγμα, ο εργαζόμενος να διεκδικήσει το δικαίωμά του στην τέχνη αν δεν έχει διαπαιδαγωγηθεί στη μουσική, στα εικαστικά, στο θέατρο, κ.λπ. Και για να το διεκδικήσει πρέπει να υπάρχουν διαδικασίες όσμωσης, αμοιβαίας αλληλοεπίδρασης. Αν δε γίνουν αυτά κι εμείς οι καλλιτέχνες μένουμε να δρούμε αυτιστικά αλλά και οι εργαζόμενοι, ακόμα και οι πιο συνειδητοποιημένοι, δε θα μπορούν να βάλουν τον πήχη σε όλο το φάσμα της ζωής τους. Η τέχνη πρέπει να αποτελέσει κομμάτι διεκδίκησης στη ζωή του λαού και επάνω εκεί πρέπει το εργατικό κίνημα και εμείς να βρούμε κοινά πεδία».