Γράφει ο 2310net //
Τα γεγονότα στο σατιρικό περιοδικό Charlie Hebdo σιγά-σιγά ξεχνιουνται όπως ξεχάστηκαν όλα τα προηγούμενα. Σταδιακά ο αποτροπιασμός δίνει τη θέση του στην ψυχραιμία, η οργή στη λογική. Έτσι, αφού γράφτηκαν και ειπώθηκαν πολλά, ας μιλήσουμε για αυτό που κάποιοι θέλησαν να μας πείσουν ότι ήταν η πεμπτουσία της υπόθεσης, την ελευθερία του λόγου. Πιο συγκεκριμένα ας μιλήσουμε για τα όρια της σάτιρας χωρίς συναισθηματισμούς και εντάσεις.
Όποιος έχει γεννηθεί στην Ελλάδα από το 1980 και μετά, διαπιστώνει ότι τρία είναι τα σημαντικότερα ερωτήματα που απασχολούν τον ελληνικό πληθυσμό: έχει όρια η σάτιρα; είναι πάλι έγκυος η Ελένη Μενεγάκη; γιατί δεν βγαίνει ο Δούρος στο τηλέφωνο;
Χωρίς περιστροφές απαντώ ότι ναι, η σάτιρα έχει όρια. Θα επανέλθουμε σε αυτό παρακάτω, αφού κάνουμε μια απαραίτητη αναφορά σε πρόσωπα και καταστάσεις.
Ήταν κάπου στα τέλη της δεκαετίας του 90 όταν ο Νταλάρας έσερνε στα δικαστήρια τον Πανούση που τον σατίριζε για τις περίφημες συναυλίες του στην Κύπρο. Τότε ξεκινάει η συζήτηση για το αν υπάρχουν όρια στη σάτιρα. Η ιδιωτική τηλεόραση και οι μεσημεριανές εκπομπές που εμφανίζονταν σαν τα μανιτάρια, συνέβαλαν ώστε να γίνει αυτό το ζήτημα κεντρικό. Κάθε καλεσμένος σε πρωινάδικό, μεσημεριανάδικο και βραδινάδικο έπρεπε να απαντήσει και σε αυτή την ερώτηση. Ήταν μέρος του πρωτόκολλου. Και τότε εμφανίζονταν οι σατιρομάχοι ή οι σατιροκλάστες να πάρουν θέση και να πολεμήσουν για την ελευθερία της έκφρασης ή για τα ιερά και τα όσια που κινδυνεύουν από αυτή.
Μετά από τόσα χρόνια και αφού έχει τοποθετηθεί για το θέμα μέχρι και ο φύκος στην είσοδο του STAR Channel, δεν έχει υπάρξει οριστική απάντηση στο καυτό ερώτημα κι έτσι ο ελληνικός λαός παρακολουθεί αυτούς που -με τη συνδρομη της Χρυσής Αυγής- καταδίκασαν έναν νεαρό για προσβολή του Παϊσιου και επιτέθηκαν με κάθε τρόπο στο Σεφερλή για μια αποτυχημένη φάρσα, να υπερασπίζονται μέχρι θανάτου το δικαίωμα των σκιτσογράφων της Charlie να σατιρίζουν τον Μωάμεθ.
Ας κάνουμε άλλο ένα φλασμπακ για να δούμε πως έχει εξελιχθεί η σάτιρα τα τελευταία χρόνια. Η απαρχή της ιδιωτικής τηλεόρασης σήμανε μια μεγάλη μετατόπιση της σάτιρας από το θέατρο στην τηλεόραση. Κείμενα και ατάκες που σατίριζαν την πραγματικότητα και υπήρχαν στην επιθεώρηση μεταφέρθηκαν γρήγορα στην τηλεόραση. Έτσι, σχεδόν κάθε κανάλι είχε μια εκπομπη που προσπαθούσε να σατιρίσει, να πει τα πράγματα αλλιώς. Θυμόμαστε το ΟΧΙ ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΑΝΤ1, τις πρώτες τηλεοπτικές εμφανίσεις του Μητσικώστα, την Μαλβίνα, φυσικά τους Δέκα Μικρούς Μήτσους και αρκετές ακόμα εκπομπές. Ακόμα και οι σειρές εκείνης της εποχής είχαν έντονο το σατιρικό στοιχείο ακόμα κι αν δεν το κραύγαζαν. Ποιός έχει σατιρίσει καλύτερα την αμηχανία του πρώην κομμουνιστή και νυν ανερχόμενου γιάπη από τον Σπύρο Παπαδόπουλο στους Απαράδεκτους;
laz1Κάνουν την εμφάνισή τους και οι ΑΜΑΝ που από εκπομπή χαβαλέ όπου στήνουν σκετσάκια άρχισε να αγγίζει και πιο σοβαρά ζητήματα, σατιρίζοντας πρόσωπα και καταστάσεις, ορισμένες φορές εύστοχα.
Η σάτιρα έχει αρχίζει να παίρνει τηλεοπτικά χαρακτηριστικά, με όλα τα αρνητικά που μπορεί να περιέχει αυτό.
Στις μέρες μας για να χρησιμοποιήσεις τη λέξη σάτιρα πρέπει να πάρεις άδεια από τον Λαζόπουλο. Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του προσωποποίηση της λέξης σάτιρα. Αυτός ξέρει, αυτός είναι, αυτός εκφράζει την σάτιρα. Αυτός θέτει την ερώτηση και την απάντηση στο αν υπάρχει όριο στη σάτιρα. Όπως ο ίδιος λέει δεν υπάρχουν όρια στη σάτιρα, ωστόσο αυτό που δε λέει είναι ότι ο ίδιος πιστεύει πως Αυτός είναι το όριο στη σάτιρα.
Εκτός από το Τσαντίρι του Λάκη, υπάρχει μια σχετική ένδεια από σατιρικές εκπομπές. Σε τέτοιες εποχές είναι περίεργο που έχουμε απομείνει με μια Ελληνοφρένεια άντε και λίγο Ράδιο Αρβύλα σε συνδυασμό με ό,τι γίνεται στον χώρο του standup comedy.
Είναι θέμα γούστου. Το χιούμορ του Ράδιο Αρβύλα είναι εφηβικό και χοντροκομμένο. Ό,τι αξίζει, οι αυθορμητισμοί του Σερβετά δηλαδή, σβήνεται από την πληθωρικότητα της παρουσίας του Κανάκη. Αυτό που πάει να γίνει σάτιρα καταρρέει στις ηθικολογίες του Κανάκη. Από την άλλη ο Λαζόπουλος έχει ξεχάσει να κάνει σάτιρα εδώ και καιρό. Αντιγράφοντας ατάκες που διαβάζει από το τουίτερ, μιλώντας για κλανιές και γιαγιάδες και στήνοντας στο πόδι σκετσάκια δεν κάνεις σάτιρα, κάνεις αποτυχημένη κωμωδία. Καταγγέλοντας ως άλλος δημόσιος κατήγορος πολιτικές, κόμματα και ανθρώπους με τους οποίους διαφωνείς σαν να βγάζεις λόγο στην Πνύκα δεν κάνεις πολιτική σάτιρα, κάνεις προπαγάνδα. (τα έχουμε πει αυτά)
Ίσως ψάχνουμε εναγωνίως να βρούμε όρια στη σάτιρα μονο και μόνο γιατί αυτή που έχουμε δεν είναι καλή.
Το περίεργο με την συζήτηση σχετικά με τα όρια της σάτιρας είναι ότι τα αναζητούμε μόνο από τη μία πλευρά, όταν δηλαδή η σάτιρα ενοχλεί ή αγγίζει κάτι που δεν έχει δικαίωμα να αγγίξει, όταν ξεφεύγει. Κανείς δεν έχει μπει στη διαδικασία να δει τα όρια από την άλλη πλευρά, αν δηλαδή κάτι είναι τέτοιο που να μπορεί να ενταχθεί εντός των ορίων της σάτιρας. Πότε είναι κάτι σατιρικό, πότε κωμικό, πότε αστείο; Ποιες είναι οι διαφορές; Ποιος είναι αυτός που κρίνει; Αρκεί να δηλώνεις σατιρικός για να ενταχθείς στην κατηγορία ή πρέπει να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις;
Τα παραπάνω ερωτήματα είναι μέρος της συζήτησης για τα όρια της σάτιρας. Αν τα απαντήσουμε θα δούμε ότι θα αρχίσει να διαμορφώνεται ένας χώρος μέσα στον οποίο θα βρίσκεται το “σατιρικό”. Αυτός ο χώρος έχει τόση ελευθερία όσο και σεβασμό: έχω την ελευθερία να σατιρίσω κάποιον όπως και όσο θέλω, μέχρι εκεί που επιτρέπει η δική μου ηθική, ο δικός μου κώδικας και ο τρόπος με τον οποίο επικοινωνούμε ως κοινωνία.
Επίσης η σάτιρα στρέφεται εναντίον της εξουσίας ή του δυνατού. Αν κάνεις πολιτική σάτιρα δεν θα πεις τίποτα για το Κίνημα ΕΛ.ΛΑ.Δ.Α, άλλωστε είναι τόσο (εδώ ψάχνω τη λέξη και δεν την βρίσκω) που δεν μπορεί να κανείς να προσθέσει οτιδήποτε για να το κάνει πιο αστείο. Θα σατιρίσεις την εξουσία, τον δυνατό. Θα πεις αυτά που δεν μπορεί να πει κάποιος άλλος με τρόπο αστείο αλλά και με τρόπο που θα προβληματίσει. Δεν θα κάνεις από άμβωνος κύρηγμα σαν άλλος Άνθιμος.
H σάτιρα δεν τσαλαπατάει. Δεν χτυπάει τον αδύναμο, τον πεσμένο. Δεν είναι σάτιρα να βγάζεις τα παρατράγουδα της Πάνια και να τα κοροϊδεύεις και εσύ. Στο όνομα της σάτιρας απλά κάνεις χοντροκομμένα κακόγουστα αστεία.
Ακόμα η σάτιρα ενέχει το στοιχείο της υπερβολής. Παίρνει ένα πράγμα, ένα χαρακτηριστικό και το τραβάει στα άκρα και εκφράζει για αυτό όσα οι υπόλοιποι δεν μπορούμε. Ωστόσο έχει και την ικανότητα να περιορίζεται όταν χρειάζεται ή όταν εξαντλείται. Πόσο μπορείς να σατιρίσεις τον Βενιζέλο και τον Πάγκαλο για τα κιλά τους ή τον Μητσοτάκη για την ηλικία του;
Η σάτιρα πηγαίνει μέχρι εκεί που μπορεί να πάει. Μέχρι εκεί που επιτρέπει το κοινό, μέχρι εκεί που αυτό που θα πει ο σατιρικός καλλιτέχνης δεν θα είναι άδικο. Όμως αυτό είναι κάτι που πρέπει να το “πιάσει” ο ίδιος και να ξέρει πότε θα βάλει την τελεία. Με άλλα λόγια ο σατιρικός καλλιτέχνης είναι ενός είδους δικαστής, ο οποίος τιμωρεί σατιρίζοντας, τόσο όσο πρέπει.
Η σάτιρα είναι μια μορφή επικοινωνίας. Και η επικοινωνία, όπως και το τανγκό, θέλει δύο. Για να πετύχει η σάτιρα, όπως και η επικοινωνία, πρέπει τα δύο μέρη να “μιλούν την ίδια γλώσσα”, να γίνεται κατανοητό και αντιληπτό το μήνυμα. Στην έννοια γλώσσα περιλαμβάνονται και οι ηθικοί και κοινωνικοί κώδικες που κάνουν το μήνυμα αντιληπτό και την επικοινωνία πετυχημένη. Και αυτά είναι χαρακτηριστικά που πρέπει να τα έχει η σάτιρα.
Αυτά είναι κάποια από τα χαρακηριστικά που οριοθετούν την σάτιρα. Η αντίληψη ότι η σάτιρα δεν έχει όρια είναι σαν να λέει κανείς ότι η σάτιρα διεξάγεται εκτός κοινωνίας, εκτός κοινωνικών σχέσεων και εκτός πραγματικότητας. Η σάτιρα δεν ξεφεύγει από τα όρια που θέτει έτσι κι αλλιώς το κοινωνικό σύνολο, ξεφεύγει από τα ορια της παραδοσιακής έκφρασης. Τα όρια, λοιπόν, της σάτιρας δεν θα πρέπει να αναζητηθούν στον τρόπο έκφρασης αλλά στις κοινωνικές σχέσεις μέσα στις οποίες εμφανίζεται. Έτσι, ίσως μας είναι πιο εύκολο να κατανοήσουμε γιατί η ελευθερία έκφρασης που για τον δυτικό κόσμο θεωρείται δεδομένη, σε ένα άλλο κοινωνικό-πολιτισμικό σύστημα σχέσεων μπορεί να αποδειχθεί προσβολή.

 Ατεχνως