Σχετικά με την αστική ηθική

Σχετικά με την αστική ηθική

Οταν το καπιταλιστικό σύστημα αντικατέστησε τη φεουδαρχία ...ήταν η καινούρια, προοδευτική βαθμίδα στην ανάπτυξη της κοινωνίας. Κατάργησε τα φεουδαρχικά δεσμά και τον κατακερματισμό που υπήρχε. Διεύρυνε σημαντικά τα όρια μετακίνησης των ανθρώπων. Ανέπτυξε την παραγωγή και προώθησε την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Η αστική κοινωνία, απελευθερώνοντας τον άνθρωπο από τα φεουδαρχικά δεσμά, διεύρυνε τους ορίζοντές του. Η απελευθέρωση του ανθρώπου από την προσωπική εξάρτηση, η κατάργηση της απόλυτης κυριαρχίας της Εκκλησίας και η ελευθερία μετακίνησης άνοιξαν νέες δυνατότητες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Ωστόσο, η αστική τάξη επέβαλε στους εργαζόμενους νέο καθεστώς δουλείας, που πονηρά και υποκριτικά καλύπτεται με την αρχή της ελευθερίας. Διαμόρφωσε καινούριους τρόπους σωματικής και ηθικής φθοράς της προσωπικότητας των εργαζομένων...

Από την εποχή της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου έως τις μέρες μας, κίνητρο, που καθορίζει όλη τη συμπεριφορά των καπιταλιστών, είναι η δίψα για το κέρδος. Αυτή που γεννάει τα πιο ταπεινά ελατήρια και σπρώχνει τους καπιταλιστές στα πιο απαίσια εγκλήματα σε βάρος της ανθρωπότητας.

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Ενγκελς στο έργο του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» όπου υπογραμμίζει: «Ο προλετάριος τοποθετήθηκε στην πιο εξοργιστική και απάνθρωπη θέση, που θα μπορούσε μόνο να φανταστεί κανένας. Η ύπαρξη του δούλου, τουλάχιστον, εξασφαλιζόταν από το προσωπικό κέρδος του ιδιοκτήτη του. Ο δουλοπάροικος, ωστόσο, έχει ένα κομματάκι γης που τον τρέφει, και οι δύο αυτοί, το λιγότερο, είναι εξασφαλισμένοι να μην πεθάνουν από την πείνα. Ο προλετάριος όμως έχει μόνο τον εαυτό του και ταυτόχρονα δεν του δίνουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του, ώστε να μπορεί να υπολογίζει ολοκληρωτικά σ' αυτές. Ολο εκείνο που μπορεί να κάνει ο προλετάριος, για τη βελτίωση της θέσης του, είναι μόνο μια σταγόνα στον ωκεανό των περιπτώσεων από τις οποίες εξαρτάται και τις οποίες ούτε στο ελάχιστο δεν εξουσιάζει».

Το αποτέλεσμα της οικονομικής καταπίεσης που υφίσταται ο εργάτης και της υλικής αβεβαιότητας που νιώθει είναι η εκτράχυνση, η σκλήρυνση της προσωπικότητάς του και η συσκότιση της πνευματικής και ηθικής ζωής του.

Είναι ολοφάνερη η επίδραση του καταναγκαστικού χαρακτήρα της εργασίας στις συνθήκες του καπιταλισμού... Τα μέσα παραγωγής, αφού έγιναν μέσα εκμετάλλευσης, απομυζούν τον εργάτη. Φθείρουν το σώμα του, τον εγκέφαλο και το νευρικό του σύστημα. Τον μετατρέπουν σε εξάρτημα των μηχανών, καταπνίγουν τις πνευματικές του ικανότητες. Επιδρούν στις οικογενειακές σχέσεις με την ένταξη στην παραγωγή της γυναίκας και των παιδιών. Τον καταδικάζουν σε εξαθλίωση και σε κάποιες περιπτώσεις σε θάνατο από πείνα.

Ο κάθε καπιταλιστής μπορεί να ζει με μετριοπάθεια ή να παραδίνεται σε κάθε λογής καταχρήσεις. Αυτά, όμως, δεν μπορεί να είναι κυρίαρχα στην κρίση μας γι' αυτόν, αφού σ' όλη του τη συμπεριφορά αντανακλάται η λειτουργία του κεφαλαίου και επικρατεί η ακόρεστη δίψα για πλουτισμό. Προσωπικότητα του καπιταλιστή είναι το κεφάλαιό του. Προσωπικότητα του εργάτη - σύμφωνα με την άποψη του καπιταλιστή - είναι η εργατική του δύναμη, που αγοράζεται και πουλιέται σαν εμπόρευμα, έχει την ιδιότητα να παράγει υπεραξία που είναι η πηγή κέρδους των καπιταλιστών. Είναι φανερό πως στον καπιταλισμό οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων αποκτούν υλικό περιεχόμενο και απρόσωπο χαρακτήρα.

Η κυρίαρχη τάξη - η αστική τάξη - δεν άφησε ανάμεσα στους ανθρώπους καμιά άλλη σχέση εκτός από το γυμνό συμφέρον. Μετέτρεψε, όπως λέει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, την προσωπική αξιοπρέπεια του ανθρώπου σε ανταλλακτική αξία.

Ο Μαρξ, στο έργο του «Η αθλιότητα της φιλοσοφίας», μιλάει γι' αυτή την εποχή και την περιγράφει... «σαν εποχή, που όλα, ακόμα και εκείνα που τα θεωρούσαν οι άνθρωποι σαν αναπαλλοτρίωτα, έγιναν αντικείμενο της ανταλλαγής και του εμπορίου. Είναι η εποχή που ακόμα και εκείνα τα πράγματα που ως τότε μπορούσαν να μεταδοθούν, μα ποτέ να ανταλλαχτούν σαν εμπόρευμα, να δωρηθούν μα ποτέ να αγοραστούν (αρετή, αγάπη, πεποίθηση, γνώση, συνείδηση κλπ.) πέρασαν στο εμπόριο. Είναι η εποχή της αγοραπωλησίας των πάντων, της γενικής διαφθοράς...».

Το πάθος της «απόκτησης» κυριαρχεί σε όλους τους τομείς της αστικής κοινωνίας. Αυτό κατευθύνει τον Τύπο, υπαγορεύει τις απαιτήσεις του στην επιστήμη και στην τέχνη, στην πολιτική και στη νομοθετική εξουσία.

Αυτό το πάθος διαποτίζει το σύστημα διδασκαλίας στα σχολεία και στα πανεπιστήμια. Αυτό υπαγορεύει την επιλογή της γυναίκας ή του άνδρα, των γνωστών και των φίλων. Το χρήμα και το αίσθημα της ιδιοκτησίας απέκτησαν στις συνθήκες της καπιταλιστικής κοινωνίας τρομακτική εξουσία πάνω στον άνθρωπο, παραμορφώνοντας κάθε ανθρώπινη σχέση αλλά και τους ανθρώπινους χαρακτήρες. Συνδυάστηκαν με την ανάπτυξη του ατομικισμού και του εγωισμού.

Το πάθος για την «απόκτηση» εξαφανίζει τα όρια ανάμεσα σ' αυτό που αποκαλούν «τίμιο κέρδος» και στην απάτη, ενώ ταυτόχρονα συνδέεται με τη διαμόρφωση συνθηκών «πολέμου όλων εναντίον όλων». Ο κάθε ξεχωριστός αστός δεν έχει ανάγκη κανενός είδους ηθικές υποχρεώσεις ή εντολές που θα του περιόριζαν την τάση προς το κέρδος. Ομως, του χρειάζονται για την προστασία της ιδιοκτησίας του καθώς και για να δικαιολογεί μπροστά στο λαό την αστική πλεονεξία του. Να καμουφλάρεται και να εξωραΐζεται.

Ο αστός χρειάζεται όλες τις κοινωνικές σχέσεις και τους θεσμούς της αστικής κοινωνίας σαν μέσο για να πετύχει τους προσωπικούς του στόχους... Θεωρεί την ατομική ιδιοκτησία ιερή και απαραβίαστη, στην πράξη όμως φροντίζει ώστε προς όφελος της δικής του ιδιοκτησίας να στερήσει από άλλους την ιδιοκτησία τους... Απαιτεί αγάπη για τον πλησίον, όμως πλησίον πριν απ' όλους θεωρεί τον εαυτό του...

Με τον ίδιο τρόπο ο αστός αντιμετωπίζει το γάμο, αν και θεωρείται από την αστική ηθική σαν ο ακρογωνιαίος της λίθος... Στα λόγια αναφέρονται στον ανθρωπισμό, στην αγάπη για τον άνθρωπο. Αυτό όμως είναι εντελώς διαφορετικό από την πραγματικότητα. Η ηθικολογία τους έχει σκοπό να καλύψει το ότι ο αστός θεωρεί τον εργάτη σαν μέσο παραγωγής. Εχει σκοπό να καλύψει τα ελαττώματα της κοινωνίας που γεννάει το καθεστώς της ατομικής ιδιοκτησίας, την πλεονεξία, τον εγωισμό, τη δωροδοκία, τη μισανθρωπία, το ψέμα, τη δολιότητα.

Ολα αυτά είναι τυπικά ελαττώματα των καπιταλιστών, που απορρέουν από την τάση απόκτησης ολοένα μεγαλύτερου κέρδους. Ομως, ορισμένα ξεχωριστά άτομα, ακόμα και ξεχωριστά στρώματα (π.χ. ορισμένοι διανοούμενοι) που δεν ασχολούνται άμεσα και στην πράξη με το κέρδος, περιφρονούν αυτή την πρακτική, χωρίς φυσικά να πάψουν να υπηρετούν αντικειμενικά το κεφάλαιο και να συντηρούν τη λογική του με μεγαλοστομίες χωρίς περιεχόμενο... Μπορεί ακόμα και να νομίζουν ειλικρινά ότι υπηρετούν «τις ιδέες» και ως άτομα να είναι «τίμιοι», όμως αντικειμενικά η δράση τους συμβάλλει στον εξωραϊσμό των ελαττωμάτων της αστικής κοινωνίας. Στις γραμμές τις κυρίαρχης τάξης υπάρχουν επίσης άνθρωποι που συνειδητά και τίμια επικρίνουν τις επιμέρους άσχημες πλευρές της κοινωνίας και του κράτους και αγωνίζονται δραστήρια, π.χ., για την ειρήνη, ενάντια σε κραυγαλέα επιθετική ενέργεια των ταξικών μηχανισμών, για τις παρεχόμενες υπηρεσίες Υγείας, για την Παιδεία, για το περιβάλλον... Υπάρχουν, τέλος, άνθρωποι, που συνειδητά περνούν στις θέσεις της εργατικής τάξης, στον αγώνα της προς το σοσιαλισμό και παραπέρα στον κομμουνισμό.

Αυτό σημαίνει ότι είναι αδύνατον να πούμε πως κάθε μέλος μιας ορισμένης τάξης υποχρεωτικά και σε όλα τα σημεία ακολουθεί την ηθική της τάξης του. Οι διαφορετικές εμπειρίες ορισμένων ατόμων, οι διάφορες επιδράσεις που δέχονται, δημιουργούν αποκλίσεις από την ηθική των ομάδων ή των τάξεων που ανήκουν. Σε κάθε περίπτωση όμως στις ατομικές αποκλίσεις δεν μπορούμε να παραβλέπουμε την επικρατούσα ηθική της κυρίαρχης τάξης.

Οποιο θετικό, προοδευτικό περιεχόμενο είχε η αστική ηθική, που κάποτε την τοποθέτησε ψηλότερα από τη φεουδαρχική ηθική, στην εξέλιξη του καπιταλισμού αναιρέθηκε από την πρακτική και τα ήθη της κυρίαρχης τάξης και το πέρασμά της στην αντίδραση.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο πατριωτισμός, με τον οποίο εξόρμησε η αστική τάξη την περίοδο διαμόρφωσης του έθνους (ο Ροβεσπιέρος τον ονόμαζε ανώτατη αρετή). Εγινε στη φάση του ιμπεριαλισμού συνώνυμο του φυλετικού και του εθνικιστικού μίσους. Σημαία που υπό τη σκέπη της προετοιμάζονται ληστρικοί πόλεμοι για την παγκόσμια κυριαρχία, για τα ιδιοτελή συμφέροντα των μονοπωλίων που προσπαθούν να καθυποτάξουν τους λαούς.

Ο καπιταλισμός όχι μόνον εισάγει καινούριους τρόπους εκμετάλλευσης, αλλά διατηρεί και τους παλιούς. Πειστικά παραδείγματα γι' αυτό αποτελούν η εξόντωση των ερυθροδέρμων στην Αμερική, το εμπόριο των νέγρων το 17ο και 18ο αιώνα στην Αμερική, οι φυλετικές διακρίσεις που έφτασαν στο σημείο κωδικοποίησης κανόνων που απομόνωναν τους νέγρους, η ιστορία της αποικιακής κυριαρχίας των Αγγλων στην Ινδία κλπ., που έγιναν στο όνομα της προστασίας του δήθεν γενικότερου συμφέροντος ή για τη διαφύλαξη δημοκρατικών δικαιωμάτων που θίγονταν, ενώ στην πραγματικότητα όλα λειτουργούσαν σε όφελος των καπιταλιστών.

Σύμφωνα με όλα αυτά, η αστική ανηθικότητα έχει τη βάση της στη μετατροπή του ανθρώπου σε ανταλλακτική αξία, σε εμπόρευμα, ενώ η αστική υποκρισία στον τομέα της ηθικής γεννιέται από την τάση να συγκαλυφτεί ή να εξωραϊστεί αυτή η μετατροπή. Είναι φανερό πως η υποκρισία είναι αναπόφευκτη για κάθε τάξη που ζει από την εκμετάλλευση άλλης τάξης.

Η τάξη των εκμεταλλευτών προσπαθεί να αποδείξει ότι η εκμετάλλευση των καταπιεζόμενων γίνεται για το συμφέρον των ίδιων των καταπιεζόμενων.

Η κυρίαρχη τάξη πάντα γαντζώνεται από την αντίληψη ότι πρέπει να υπάρχει διπλή ηθική. Η μια για την προστασία των γενικών συμφερόντων της και για την εξαπάτηση των λαών και η άλλη για την πρακτική συμπεριφορά των μελών της...

Οι ιδεολόγοι της κυρίαρχης τάξης προσπάθησαν να διαμορφώσουν μια θεωρία «γενικής» ηθικής των εκμεταλλευτών με φανταστικό «φωτοστέφανο».

Ανάλογα με τον ιστορικό ρόλο της τάξης στην πορεία της εξυγίανσης, οι θεωρίες αυτές άλλοτε έπαιξαν προοδευτικό ρόλο και άλλοτε αντιδραστικό.

Η ίδια η αστική τάξη, με την εγκαθίδρυση της κυριαρχίας της, φρόντισε να ρίξει στη λησμονιά όλο το θετικό περιεχόμενο των ηθικών θεωριών που δημιούργησαν οι επαναστάτες ιδεολόγοι της. Η αστική τάξη καταδίκασε τον αθεϊσμό τους και την προσπάθειά τους να θεμελιώσουν τη λογική ηθική που δε θα έχει ανάγκη από τον θεό.

Οι ιδεολόγοι της αστικής τάξης δημιούργησαν ηθικές θεωρίες που δικαιώνουν άμεσα τον κυνισμό στις αστικές σχέσεις ή τον καλύπτουν με την υποκριτική επίκληση του θεού. Στις θεωρίες αυτές και σήμερα ακόμη κύρια θέση κατέχουν οι παλιές θρησκευτικές θεωρίες που έχουν εκσυγχρονιστεί για να δικαιώνουν την καπιταλιστική εκμετάλλευση.