Φιλοσοφία και Ηθική

Φιλοσοφία και Ηθική

Η εμφάνιση του μαρξισμού ήταν μια ριζική στροφή στον τομέα της φιλοσοφίας.

Η νέα κοσμοθεωρία κατέδειξε για πρώτη φορά την αποφασιστική σημασία που έχει η δράση των λαών για την ιστορία της κοινωνίας και για την ανάπτυξη της ανθρώπινης γνώσης. Μας έδωσε την πιο σωστή μέθοδο γνώσης για όλους τους κλάδους των επιστημών, την υλιστική διαλεκτική...

Η εφαρμογή της νέας αυτής μεθόδου στην έρευνα των κοινωνικών φαινομένων επέτρεψε την αποκάλυψη των νόμων της ιστορικής ανάπτυξης.

Ο μαρξισμός μάς έδωσε το κλειδί για τη σωστή ερμηνεία της ιστορίας, όταν ξεχώρισε από το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων τις παραγωγικές σχέσεις, σαν βάση όλων των άλλων σχέσεων, θεσμών και ιδεών.

Ετσι, η μελέτη των διαφόρων μορφών κοινωνικών σχέσεων και ιδεών (πολιτικών, ηθικών, νομικών κλπ.) μπήκε σε επιστημονική βάση. Αποδείχτηκε πως η βαθύτερη αιτία των ιδεολογικών, καθώς και των ηθικών κινήτρων των ανθρωπίνων ενεργειών, όπως και των διαφόρων τρόπων εκτίμησης αυτών των πράξεων είναι οι παραγωγικές σχέσεις, στα πλαίσια των οποίων εξελίσσεται η παραγωγική δραστηριότητα του ανθρώπου.

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Κ. Μαρξ στον πρόλογό του στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», όπου τονίζει πως «το σύνολο των παραγωγικών σχέσεων αποτελεί την οικονομική διάρθρωση της κοινωνίας, την υλική βάση, στην οποία οικοδομείται το πολιτικό και νομικό εποικοδόμημα και στην οποία αντιστοιχούν ορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης»...

Σ' αυτήν τη βάση, η φιλοσοφία, η πολιτική, η θρησκεία, η τέχνη, η ηθική είναι μορφές κοινωνικής συνείδησης, που αποτελούν το ιδεολογικό εποικοδόμημα πάνω στην οικονομική βάση της κοινωνίας και αλλάζουν όταν αλλάζει και η βάση της (παραγωγικές σχέσεις).

Η όποια μεταβολή στη συνείδηση των ανθρώπων ή η εξέλιξη της ηθικής τους δεν μπορεί να γίνει αυθαίρετα από τους ίδιους. Η προέλευση και η κατεύθυνση της όποιας μεταβολής πρέπει να έχει και πάντα έχει τη βάση της στην υλική ζωή, στις ανάγκες της κοινωνικής - σε τελευταία ανάλυση οικονομικής - ανάπτυξης και πάντα είναι αναπόσπαστη από την κοινωνική εξέλιξη.

Ο μαρξισμός, σύμφωνα με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας, απέδειξε ότι είναι εντελώς αβάσιμες οι θρησκευτικές, καθώς και οι ιδεαλιστικές ηθικές αντιλήψεις, που υποστηρίζουν ότι οι ηθικές αρχές και οι κανόνες στέκονται πάνω από την ιστορία και προέρχονται έξω απ' αυτήν. Από το θεό, από κάποια απόλυτη ιδέα, από την αφηρημένη συνείδηση κλπ.

Οι αντιλήψεις αυτές δεν μπορούν να εξηγήσουν, γιατί οι διάφοροι λαοί έχουν διαφορετικούς ηθικούς κανόνες ή γιατί οι ηθικοί κανόνες αλλάζουν από εποχή σε εποχή... Είναι φανερό πως ερμηνεύουν τα πράγματα αντιεπιστημονικά.

Ο Λένιν τόνιζε πως «κάθε ηθική, που παίρνεται από εξωιστορική, εξωανθρώπινη έννοια, εμείς την αρνούμαστε», ...αφού, πίσω από αυτές τις εξωανθρώπινες έννοιες, πίσω από τα αιώνια δόγματα της θρησκείας, ο μαρξισμός συνιστά να βλέπουμε τις κοινωνικές συνθήκες, που τις γέννησαν τα συμφέροντα ορισμένων τάξεων.

Μ' αυτήν τη λογική, ο μαρξισμός δεν μπορεί να αποδεχτεί και τη θέση των παλιών υλιστών πως η αιώνια «φύση» του ανθρώπου είναι πηγή της ηθικής.

Στην πραγματικότητα, η «φύση» του ανθρώπου εξαρτάται από τις κοινωνικές σχέσεις. Με την αλλαγή των οικονομικών συνθηκών, που στην προέκτασή τους μεταβάλλονται και οι κοινωνικές, οι άνθρωποι αλλάζουν και τη «φύση» τους. Αλλάζουν τις αντιλήψεις, τις συνήθειες, καθώς και τους ηθικούς τους κανόνες.

Εκείνο που σε ορισμένες εποχές της ιστορίας θεωρείται σαν ηθικό, σε άλλες εποχές θεωρείται ανήθικο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο κανιβαλισμός, η συνήθεια να θανατώνουν τους γέρους, η δουλεία, ο ομαδικός γάμος... Με την ανάπτυξη της κοινωνίας, όλα αυτά έπαψαν να αντιστοιχούν στον τρόπο σκέψης και στα συναισθήματα των ανθρώπων, που διαμορφώθηκαν στις καινούριες κοινωνικές συνθήκες.

Ο μαρξισμός έδειξε ότι κάθε ιστορική εποχή (πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, δουλοκτητικό σύστημα, φεουδαρχισμός, καπιταλισμός) είχε τη δική της κυριαρχούσα ηθική.

Οι καταπιεζόμενοι λαοί, στον αγώνα για την απελευθέρωσή τους από την εκμετάλλευση, διαμόρφωσαν τη δική τους ηθική, που εκφράζει τα συμφέροντά τους και τα ώριμα αιτήματα της κοινωνικής ανάπτυξης. Με τον αγώνα των πρωτοπόρων κοινωνικών δυνάμεων για να ανέβει η κοινωνία σε πιο υψηλό επίπεδο, για να απαλλαγούν οι άνθρωποι από την εξουσία των αυθόρμητων δυνάμεων της φύσης και της κοινωνίας, από την εκμετάλλευση και την πνευματική σκλαβιά... συνδέεται η ηθική πρόοδος της κοινωνίας.

Η φιλοσοφία μας όχι μόνον έλυσε το ζήτημα της κοινωνικής - ταξικής φύσης της ηθικής, αλλά πέτυχε να ανατρέψει μια για πάντα τις προσπάθειες για τη δημιουργία ενός απόλυτου συστήματος ηθικής, που θα ήταν ανεξάρτητο από τις κοινωνικές σχέσεις, κατάλληλο για όλους τους λαούς, σε όλες τις εποχές... Βρήκε την πρωτοπόρα ηθική στην εργατική τάξη, που έχει ιστορική αποστολή να καταργήσει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και να δημιουργήσει την κοινωνία, η οποία θα στηρίζεται σε πραγματικά ανθρώπινες σχέσεις, την κομμουνιστική κοινωνία. Ηθική αυτής της κοινωνίας θα είναι η κομμουνιστική ηθική, στοιχεία της οποίας διαμορφώνονται στην πορεία των αγώνων της εργατικής τάξης ενάντια στο κεφάλαιο.

Η μεγαλύτερη συνεισφορά του μαρξισμού στον τομέα της ηθικής είναι η θεωρητική θεμελίωση της αναγκαιότητας της νέας κοινωνίας και της νέας ηθικής, η επεξεργασία των αρχών της, η κριτική της παλιάς ηθικής της εκμεταλλευτικής κοινωνίας. Στηριγμένος στους αντικειμενικούς νόμους της εξέλιξης, που ο ίδιος ανακάλυψε, πραγματοποίησε τη σύνδεση της επιστήμης με την ηθική, που απόκτησε έτσι αντικειμενική μέθοδο έρευνας, χάρη της οποίας στέκεται σε επιστημονικό επίπεδο...

Η μαρξιστική ηθική δε «συντάσσει» κανόνες, ούτε αναζητά την πηγή τους στην αιώνια «φύση του ανθρώπου». Εξάγει τους ηθικούς κανόνες από το κοινωνικό Είναι των ανθρώπων, που εξετάζει σύμφωνα με τους νόμους της κοινωνικής ανάπτυξης... Ερμηνεύει γιατί στη δοσμένη ιστορική εποχή κυριαρχούν αυτές ή εκείνες οι αρχές και οι κανόνες συμπεριφοράς, γιατί και αυτοί αλλάζουν, αποκαλύπτοντας την εσωτερική νομοτέλεια της ηθικής προόδου που πηγαίνει αντίστοιχα με την πρόοδο της κοινωνίας. Αρνείται το δογματισμό και θεωρεί άχρηστη και επικίνδυνη την απλή περιγραφή των ηθών...

«Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» του Ενγκελς είναι το πρώτο έργο του μαρξισμού, που εξετάζει τα ζητήματα της διαμόρφωσης της προλεταριακής ηθικής... Δεν περιγράφει μόνο τη ζωή και τις σκέψεις των εργατών που δούλευαν σε απάνθρωπες συνθήκες τη δεκαετία 1840 - 1850, αλλά δείχνει τις αρνητικές μορφές της ατομικής διαμαρτυρίας των εργατών (σπάσιμο μηχανών, αλκοολισμός) και πώς από την αγανάκτηση της εργατικής τάξης εξαιτίας της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης γεννιέται η νέα ηθική...

Ανάλογη αναφορά γίνεται στην «Αγία Οικογένεια» των Μαρξ και Ενγκελς, όπου τονίζεται: «Το προλεταριάτο δε φοιτά μάταια στο σκληρό σχολείο της εργασίας, μέσα στο οποίο ατσαλώνεται. Το ζήτημα δεν είναι στο τι θεωρεί στη δοσμένη στιγμή σαν σκοπό του ο κάθε προλετάριος ή ακόμα και ολόκληρο το προλεταριάτο... Το ζήτημα συνίσταται στο τι είναι το προλεταριάτο στην πραγματικότητα και τι είναι σχετικά με το κοινωνικό του Είναι, που ιστορικά είναι υποχρεωμένο να πραγματοποιήσει».

Εδώ οι Μαρξ και Ενγκελς κατηγορηματικά υπογραμμίζουν την αντικειμενική φύση των ιστορικών καθηκόντων του προλεταριάτου, την πανανθρώπινη σημασία τους, το δίκαιο και ηθικό χαρακτήρα τους.

Δεν είναι τυχαίο πως η επιστημονική θεωρία για την ηθική μπόρεσε να διαμορφωθεί ακριβώς όταν στον στίβο της ιστορίας εμφανίστηκε η εργατική τάξη. Η τάξη, που είναι φορέας όχι ψεύτικης, αλλά πραγματικά πανανθρώπινης ηθικής. Της ηθικής του κομμουνισμού...

Οι Μαρξ και Ενγκελς έβαλαν τα θεμέλια για την επιστημονική έρευνα των ζητημάτων της ηθικής. Εδειξαν τον ταξικά κενό και υποκριτικό χαρακτήρα της αστικής ηθικής και έκαναν την αρχή της θεωρητικής επεξεργασίας της επαναστατικής ηθικής του προλεταριάτου.

Ο Λένιν στις καινούριες συνθήκες του αγώνα συνέχισε το έργο τους. Ανέπτυξε πολύπλευρα τη μαρξιστική ηθική. Δημιούργησε ολόκληρη θεωρία για την κομμουνιστική ηθική, για το περιεχόμενό της, για τους τρόπους διαμόρφωσής της και για το ρόλο της στον αγώνα για το σοσιαλισμό - κομμουνισμό. Σε κάθε περίπτωση, η μαρξιστική ηθική, όπως και όλη η επιστήμη του μαρξισμού, δεν είναι μόνο μέσο γνώσης του κόσμου, αλλά και μέσο μετασχηματισμού του. Εχει ταξική βάση και φυσικά κομματικό προσανατολισμό, που με μια λέξη χαρακτηρίζουμε σαν κομματικότητα.

Προκειμένου για τη μαρξιστική ηθική, κομματικότητα σημαίνει:

• Αναγνώριση του ταξικού χαρακτήρα της ηθικής στην ταξική κοινωνία, της σύνδεσης της κομμουνιστικής ηθικής με τα καθήκοντα του αγώνα του προλεταριάτου για τη διαπαιδαγώγηση του καινούριου ανθρώπου.
• Αναγνώριση του καθοδηγητικού ρόλου του Κομμουνιστικού Κόμματος στην ταξική πάλη του προλεταριάτου, στην οικοδόμηση της νέας κοινωνίας, στην αγωγή των νέων ανθρώπων.
• Αδιάλλακτο αγώνα εναντίον της αστικής ηθικής και του θρησκευτικού ή φιλοσοφικού της μανδύα.