Η προλεταριακή ηθική

Η προλεταριακή ηθική

Στη σύγχρονη κοινωνία, φορέας των ανώτερων ηθικών αρχών είναι η εργατική τάξη, που ιστορική της αποστολής είναι η πραγματοποίηση του μετασχηματισμού της παλιάς κοινωνίας σε καινούρια, σοσιαλιστική και παραπέρα κομμουνιστική.

Η προλεταριακή, επαναστατική ηθική, αντιστοιχεί στη θέση που έχει το προλεταριάτο στην καπιταλιστική κοινωνία, σαν τάξη που δεν έχει ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, που αναγκάζεται από τη σκληρή εκμετάλλευση να αγωνιστεί εναντίον του κεφαλαίου και που σ' αυτόν τον αγώνα εκπροσωπεί τα συμφέροντα όλων των εργαζομένων και εκμεταλλευομένων, ολόκληρης της προοδευτικής ανθρωπότητας.

Η προλεταριακή ηθική γεννιέται από τις ίδιες τις συνθήκες της ζωής και τον αγώνα της εργατικής τάξης.

Ενώ για τον αστό το χρήμα είναι ο σκοπός της ζωής του, για τον εργάτη αποτελεί μέσο συντήρησης.

Ο εργάτης είναι που αισθάνεται πραγματική συμπάθεια και ανθρωπισμό προς τις ανάγκες του εργαζόμενου ανθρώπου και όχι ο αστός. Ετσι, οι συνθήκες ζωής του εργάτη δημιουργούν νέο γνώρισμα στην ηθική του μορφή, καινούρια ηθική. Σύμφωνα με τον Ενγκελς, με την πάροδο του χρόνου, η εργατική τάξη γίνεται εντελώς διαφορετικός λαός από την αστική τάξη. Η αντικειμενική κατάσταση τη σπρώχνει στον αγώνα ενάντια στις αστικές κοινωνικές σχέσεις, ενάντια στην αστική ιδεολογία και την ηθική.

Ο εργάτης, όταν είναι μόνος, δεν μπορεί να αντισταθεί στο κεφάλαιο. Γίνεται δύναμη μόνο αν ενωθεί με τους άλλους εργάτες... Στο συλλογικό αγώνα ενάντια στο κεφάλαιο αναπτύσσεται και εδραιώνεται το συναίσθημα του μίσους προς την εκμετάλλευση και η αλληλεγγύη μεταξύ των εργατών, που αποτελούν ισχυρά κίνητρα του ταξικού αγώνα του προλεταριάτου. Αυτά προφυλάσσουν τους εργάτες από την ανηθικότητα που πηγάζει από τις άθλιες συνθήκες ζωής τους, από τον καταναγκαστικό χαρακτήρα της εργασίας στον καπιταλισμό, από τον ανταγωνισμό...

Στο μίσος τους απέναντι στην εκμετάλλευση, οι εργάτες ανακαλύπτουν τη συνείδηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειάς τους και στην προλεταριακή αλληλεγγύη τη δύναμή τους.

Η ανάπτυξη της αλληλεγγύης μεταξύ των εργατών διευκολύνεται από τις συνθήκες της καπιταλιστικής παραγωγής. Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού εργατών στις μεγάλες επιχειρήσεις και η πειθαρχία της εργασίας ευνοούν την ανάπτυξη της αλληλεγγύης η, της οργανωτικότητας και της πειθαρχίας των εργατών.

Σημαντική ιδιομορφία της καπιταλιστικής παραγωγής, όπως έδειξαν ο Μαρξ και ο Ενγκελς, είναι η διαδικασία της κοινωνικοποίησης της παραγωγής, που η ουσία της συνίσταται στη δημιουργία πολύπλευρων σχέσεων ανάμεσα στους παραγωγούς που ασχολούνται στις διάφορες επιχειρήσεις και στους διάφορους κλάδους της παραγωγής... Σε μια τέτοια κοινωνικοποίηση, η μια παραγωγή εξαρτάται από την άλλη και όλοι μαζί βρίσκονται σε αντίθεση με την οικονομική μορφή ιδιοποίησης των αποτελεσμάτων τους, απαιτώντας την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Ταυτόχρονα, ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής συσπειρώνει και συνενώνει σε πλατιά κλίμακα το προλεταριάτο, που σκοπός του είναι η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και η δημιουργία της κοινωνίας, όπου ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής θα στηρίζεται στη σοσιαλιστική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.

Το προλεταριάτο, όταν ενώνεται για τον αγώνα εναντίον της κυριαρχίας της αστικής τάξης, συγκεντρώνει γύρω του όλους τους εργαζόμενους και όσους υφίστανται την καπιταλιστική εκμετάλλευση. Εδώ βρίσκεται η αιτία της απήχησης της προλεταριακής ηθικής, αλλά και η τεράστια συμβολή της στην ηθικής της νέας κοινωνίας. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς έδιναν ιδιαίτερη σημασία στις απεργίες. Θεωρούσαν τον απεργιακό αγώνα των εργατών σαν προπαρασκευαστικό σχολείο για τη μεγάλη αποφασιστική μάχη του προλεταριάτου ενάντια στην αστική τάξη. Σαν σχολείο που αναπτύσσει την ταξική συνείδηση των εργατών και την καινούρια προλεταριακή ηθική.

Σ' αυτό το σχολείο αναπτύσσονται και σταθεροποιούνται οι αρετές των μαχητών: Αντοχή, ανδρεία, αλληλοβοήθεια, αυτοθυσία, αποφασιστικότητα για τη νίκη.

Οταν ο εργάτης παίρνει μέρος στην απεργία δείχνει ότι έχει την τόλμη να αντιμετωπίσει τη φτώχεια, τις στερήσεις και τους διωγμούς. Καταδικάζει σε στερήσεις όχι μόνο τον εαυτό του, αντιλαμβανόμενος σωστά το γενικότερο συμφέρον της τάξης του.

Οσο οι εργάτες κάνουν αυθόρμητο αγώνα, χωρίς να έχουν ενστερνιστεί τις σοσιαλιστικές ιδέες, όσο δεν έχουν συνειδητοποιήσει ότι αποτελούν την τάξη που θα γκρεμίσει τον καπιταλισμό, η ηθική τους βρίσκεται ακόμα στο κατώτερο στάδιο της ανάπτυξής της.

Η αστική ιδεολογία και η αστική ηθική που κυριαρχούν στην καπιταλιστική κοινωνία και που έχουν επιβληθεί στους εργάτες εμποδίζουν την ταξική συνείδηση και τη συσπείρωση των εργατών. Εκτός απ' αυτό, η αστική τάξη χρησιμοποιεί σαν μέσα, την εξαγορά ορισμένων εργατών και την απασχόλησή τους προνομιακά σε κάποιες επιχειρήσεις, δημιουργώντας το μύθο της δημοκρατικοποίησης του κεφαλαίου.

Σοβαρότατος όρος διαμόρφωσης της ταξικής συνείδησης και συνεπακόλουθα της ηθικής της εργατικής τάξης είναι η βοήθεια που προσφέρει η θεωρία του επιστημονικού σοσιαλισμού στο εργατικό κίνημα. Η ηθική σημασία αυτής της θεωρίας δε συγκρίνεται με καμιά άλλη, αφού είναι η πρώτη στην ιστορία της κοινωνικής σκέψης που άνοιξε το δρόμο της οριστικής εξαφάνισης κάθε κοινωνικής αδικίας πάνω στη Γη.

Ωστόσο, αυτή καθ' αυτή η θεωρία δεν είναι αρκετή για την πραγματοποίηση αυτού του καθήκοντος. Για να νικήσει η σοσιαλιστική επανάσταση, για να καθοδηγείται με επιτυχία ο αγώνας του προλεταριάτου, το Κομμουνιστικό Κόμμα καλείται να διαφωτίσει και να οργανώσει τις μάζες των εργατών και των άλλων εργαζομένων στον αγώνα τους για μια άλλη κοινωνία. Οφείλει να βοηθάει την εργατική τάξη να κατανοεί τους όρους και την προοπτική του αγώνα. Να ανεβάζει το επίπεδο της ταξικής συνείδησης των εργατών και την ηθική τους, δηλαδή τη συνείδηση της αλληλεγγύης και των υποχρεώσεων που έχουν οι εργάτες απέναντι στην τάξη τους.

Με την καθοδήγηση του ΚΚ ο αγώνας της εργατικής τάξης ανεβαίνει σε καινούριο, ανώτερο επίπεδο. Από τον οικονομικό αγώνα που έκαναν αρχικά οι εργάτες περνούν στον ιδεολογικό και στον πολιτικό, που έχει σαν τελικό σκοπό του την αντικατάσταση του καπιταλιστικού συστήματος με το σοσιαλιστικό.

Ο πολιτικός αγώνας αυτός είναι επίσης βασικό σχολείο για την καλλιέργεια των ηθικών αρετών, που είναι απαραίτητες στην εργατική τάξη για τη νίκη της. Η ιδέα του προλεταριακού διεθνισμού, η αλληλεγγύη των εργατών στον αγώνα εναντίον του κεφαλαίου γίνεται αναπόσπαστο γνώρισμα της πολιτικής συνείδησης και ηθικής των εργατών.

Η εργατική τάξη, καθοδηγούμενη από την πρωτοπορία της, ανατρέπει την κυριαρχία των εκμεταλλευτών και στην πορεία της επανάστασης, στην πορεία της οικοδόμησης της νέας κοινωνίας, αλλάζει η ίδια και αποβάλλει κάθε ανηθικότητα της παλιάς κοινωνίας.

Ταυτόχρονα, η εργατική τάξη πραγματοποιεί την αναδιαπαιδαγώγηση των πλατιών μαζών των εργαζομένων. Αναπτύσσει νέα ηθική που εκφράζει τη σχέση της αλληλεγγύης και της συλλογικότητας, της φιλίας και της αλληλοβοήθειας ανάμεσα στους ανθρώπους, που αναπτύσσονται με βάση τις καινούριες οικονομικές σχέσεις.

Με όσα αναφέραμε προηγούμενα περιγράψαμε την ουσιαστική βάση της προλεταριακής ηθικής συνείδησης, που φυσικά αντανακλάται στην καθημερινή συμπεριφορά - έκφραση του χαρακτήρα κάθε εργάτη που μετέχει στην ταξική πάλη. Πάνω σ' αυτή τη βάση στηρίζονται και αναπτύσσονται επιμέρους - παράγωγες αντιλήψεις που καθορίζουν το περιεχόμενο της ηθικής του στάσης απέναντι σε καθημερινά ζητήματα, που προκύπτουν στην ανάπτυξη των κοινωνικών του σχέσεων.

Ο Μαρξ και ο Ενγκελς θεωρούσαν αυτονόητο ότι ο άνθρωπος πρέπει να κρίνεται όχι από τα λόγια του, αλλά από τις πράξεις του, τονίζοντας πως «στην εκτίμηση των ανθρώπων ποτέ δεν ξεκινούμε από το πώς ήθελαν οι ίδιοι να εμφανίζονται, αλλά από το πώς είναι στην πραγματικότητα...».

Η ίδια η πράξη, στο κοινωνικό γεγονός εξεταζόμενο ανεξάρτητα από πρόσωπα, πάντα θα πρέπει να εκτιμάται πολιτικά και ηθικά από την άποψη των κοινωνικών συνεπειών της, από την άποψη της σημασίας της για την κοινή μας υπόθεση, για την πορεία προς το σοσιαλισμό - κομμουνισμό. Οταν εξηγούμε και τα συγκεκριμένα πρόσωπα που ενήργησαν έτσι, δεν μπορούμε να μην πάρουμε υπόψη μας τα κίνητρα που τους οδήγησαν, αφού σ' αυτή την περίπτωση δεν είναι αρκετό το κοινωνικό όφελος, για να εκτιμήσουμε ηθικά το δοσμένο άνθρωπο.

Τα κίνητρα έχουν τεράστιο ρόλο για την ηθική εκτίμηση του ανθρώπου και επομένως πρέπει να παίρνουμε υπόψη μας πέρα από τις συγκεκριμένες πράξεις τους και τα κίνητρα. Ακόμη περισσότερο, πρέπει να παίρνουμε υπόψη μας τις αιτίες των κινήτρων, δηλαδή το σύνολο των συνθηκών μέσα στις οποίες έγινε η ενέργεια, καθώς και τη συνολική πνευματική ηθική και πολιτική φυσιογνωμία του ανθρώπου που έκαμε αυτή την ενέργεια.

Ο Μακαρένκο, στις διαλέξεις του για τα προβλήματα της σχολικής σοβιετικής αγωγής, τονίζει: «Οι μεγαλύτερες απαιτήσεις πρέπει να προβάλλονται στην περίπτωση που ο άνθρωπο ενεργεί εναντίον της ομάδας περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά. Εκεί που η πράξη γίνεται από χαρακτήρα ή αδυναμία, από πολιτική ή ηθική σύγχυση εκεί και η απαίτησή μας δεν είναι τόσο αυστηρή. Γι' αυτό πρέπει περισσότερο να υπολογίζουμε στην εθνική επιρροή της πείρας, στη βαθμιαία καλλιέργεια των συνθηκών... Εκεί, όμως, που το άτομο ενεργεί συνειδητά εναντίον της ομάδας, εκεί και οι απαιτήσεις πρέπει να προβάλλονται αποφασιστικά έως το τέλος. Εως τότε που το άτομο θα παραδεχτεί ότι πρέπει να υποταχθεί στην ομάδα».

Εχοντας υπόψη την τεράστια σημασία των κινήτρων της συμπεριφοράς για την ηθική εκτίμηση του ατόμου δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα κίνητρα εκδηλώνονται στις ενέργειες. Οι αγαθές προθέσεις που εκφράζονται μόνο στα λόγια και δε μετατρέπονται σε έργα είναι «εσωτερική υπόθεση» του κάθε ατόμου και αυτό δεν ενδιαφέρει τους άλλους.

Η ηθική είναι σύνολο κοινωνικών απαιτήσεων προς τη συμπεριφορά του ατόμου, προς τις πράξεις του. Η ηθική φυσιογνωμία του ανθρώπου, οι ηθικές του παρορμήσεις και τα κίνητρα εκδηλώνονται στις πράξεις. Εκεί που, εκτός των λόγων, υπάρχει και δράση.

Τις παρορμήσεις και τις ενέργειες κάθε ανθρώπου τις εκτιμούμε ανάλογα με το αντικειμενικό τους περιεχόμενο, ανάλογα με τη σημασία τους στον αγώνα για τον σοσιαλισμό - κομμουνισμό. Πρέπει να κατανοηθεί πως ανάμεσα στην πολιτική και την ηθική εκτίμηση των πράξεων του ανθρώπου δεν μπορεί να υπάρχει απόλυτο όριο. Δεν μπορούμε και δεν πρέπει να ταυτίζουμε την πολιτική εκτίμηση των ενεργειών του ανθρώπου με την ηθική εκτίμηση. Είναι αδύνατον να βλέπουμε σε κάθε πολιτική ταλάντευση και ηθική ταλάντευση.

Η τέτοια σχέση υπάρχει παντού όπου η πολιτική και η ηθική ξεκινούν από την ίδια αρχή. Η σχέση αυτή είναι ιδιαίτερα μεγάλη εκεί που η πολιτική καθοδηγείται από τον ευγενή ηθικό σκοπό της απελευθέρωσης της ανθρωπότητας από κάθε εκμετάλλευση και καταπίεση και γι' αυτό επηρεάζει σημαντικά τη διαμόρφωση των πιο καλών ηθικών αρετών και κινήτρων του ατόμου.

Οπως δείχνει η πείρα του κομμουνιστικού κινήματος, η πολιτική, η ιδεολογική αστάθεια ενός ατόμου πολύ συχνά οδηγεί σε ηθική αστάθεια. Από την άλλη μεριά, η πολιτική αστάθεια συχνά είναι συνέπεια της ηθικής αστάθειας, της μη σταθερότητας του ατόμου.

Εκείνοι που προσπαθούν να χωρίσουν απόλυτα την πολιτική και την ηθική εκτίμηση, ξεκινούν από λαθεμένες θέσεις. Ξεχνούν ότι η πολιτική της εργατικής τάξης και η ταξική της ηθική έχουν σαν κοινό κριτήριο τον αγώνα για τον κομμουνισμό. Ξεχνούν ότι η πολιτική και η ηθική της εργατικής τάξης εκφράζουν με διαφορετικές μορφές τα βασικά τους συμφέροντα. Ξεχνούν ότι η σωστή πολιτική της εργατικής τάξης είναι ισχυρός παράγοντας για τη διαπαιδαγώγηση των ανθρώπων στο πνεύμα της κομμουνιστικής ηθικής.