Τι κι αν έπεσε ο Γράμμος...εμείς θα νικήσουμε!

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1948

Ο ελιγμός του ΔΣΕ στο Βίτσι και η μεγάλη μάχη του Γράμμου

Ανάπαυση μαχήτριας του ΔΣΕ

Τη νύχτα 20 προς 21 Αυγούστου του 1948 οι δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, ύστερα από σχεδόν 70 ημέρες συνεχών και αδιάκοπων μαχών στη Βόρεια Πίνδο, και κάτω από τον αρνητικό συσχετισμό δυνάμεων, υποχρεώθηκαν σε υποχώρηση η οποία και έγινε συντεταγμένα με τον περίφημο ελιγμό στο χώρο του Βίτσι. Για κείνο τον ελιγμό γράφτηκαν και ειπώθηκαν πολλά, κυρίως από τους αντιπάλους του ΔΣΕ που δεν μπορούσαν να εξηγήσουν ούτε πώς έγινε ο ελιγμός αλλά ούτε και τι σήμαινε για τη συνέχεια του εμφυλίου πολέμου. Υποστηρίχτηκε ότι οι δυνάμεις των ανταρτών πέρασαν στο Βίτσι χρησιμοποιώντας το αλβανικό έδαφος κι ότι δεν επρόκειτο για συντεταγμένο ελιγμό αλλά για άτακτο φυγή. Δόθηκαν στοιχεία για τις απώλειες του ΔΣΕ που σύμφωνα με ορισμένους ισχυρισμούς υπερέβαιναν την πραγματική του δύναμη. Από το ΚΚΕ και το Δημοκρατικό Στρατό υποστηρίχτηκε ότι ο ελιγμός είχε επιθετικό χαρακτήρα, «έδειξε τη δύναμη και τη μαχητικότητα του ΔΣΕ, το γερό επιθετικό του πνεύμα, την ικανότητα να κινείται γρήγορα και να πέφτει αποφασιστικά πάνω στο στόχο»1.

Το θέμα έχει ενδιαφέρον γιατί αφορά την κατάληξη της μεγαλύτερης μάχης στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου. Μιας μάχης που για τους αντάρτες πήρε το χαρακτήρα της εποποιίας.

O αξιωματικός επιχειρήσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, συνταγματάρχης Γιώργης Κατεμής περιγράφει ως εξής το σχέδιο του ελιγμού2: «Ο σκοπός του ελιγμού, με τη διαταγή του Γενικού Αρχηγείου καθοριζόταν έτσι: "Οι δυνάμεις που βρίσκονται στο θέατρο επιχειρήσεων Γράμμου, πλην δύο διλοχιών της 670 Μονάδας, να διασπάσουν την εχθρική διάταξη και να ελιχθούν στους χώρους Βίτσι - Σινιάτσικο". Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας των τμημάτων (νύχτα 19-20/8/48 και ημέρα 20-8-48) προβλεπόταν η διατήρηση της φυσιογνωμίας της μάχης σ' όλους τους τομείς και ισχυρή κατοχή των σημείων 2520 - 2442 - Κιάφα - Σούφλικα - Σκάλα (1952 Τσάρνο - Ψωριάρικα - Γκίνοβα). Κατά τη διάρκεια της κίνησης (ελιγμού) θάπρεπε να εξασφαλιστεί ισχυρή κατοχή των υψωμάτων 2520 - 2442 - Κιάφα - Σούφλικα - Σκάλα (1952) - Φλάμπουρο - Πόρτα Οσμάν με σκοπό την αγκίστρωση των δυνάμεων του εχθρού επί όσο το δυνατό περισσότερο χρόνο, ώστε αυτοί να μη μπορέσουν να τεθούν σε καταδίωξη των τμημάτων μας. Η κατανομή των δυνάμεων και των αποστολών για την πραγματοποίηση του σκοπού πούβαλε το Γενικό Αρχηγείο έπρεπε να γίνει όπως παρακάτω, σύμφωνα με τη διαταγή επιχειρήσεων.

Αντιαεροπορικό του Δημοκρατικού Στρατού στην πύλη της Πρέσπας το 1948

α) Πρώτη Φάλαγγα: Η 103 Ταξιαρχία πλην διλοχία, η 16 Ταξιαρχία πλην διλοχία, η Σχολή Αξιωματικών του Γεν. Αρχηγείου, οι σχηματισμοί του Γ.Α., οι σχηματισμοί και το πυροβολικό της 670 Μονάδας, υπό ενιαία διοίκηση να συγκεντρωθούν στο χώρο Σλήμνιτσα - Μπέλτσα τη νύχτα της 19-20/8/48. Στο χώρο αυτό να παραμείνουν καλυμμένα τα τμήματα την ημέρα της 20-8-48. Την 20.30 ώραν της 20-8-48 να ενεργήσουν διάσπαση της εχθρικής διάταξης στο φυλάκιο Γκίνοβας (Γιαννοβένισκο) και να κινηθούν ταχύτατα στον άξονα Γκίνοβα - Φυλάκιο Καλή Βρύση - Διποταμνιά - Κομνηνάδες - Κορφούλα - Πολυάνεμο - Αγ. Δημήτριος - Κρυσταλοπηγή. Τις πρωινές ώρες της 21-8-48 να φτάσει η φάλαγγα στα υψώματα 990 - 974 - Αγιος Αθανάσιος Ιεροπηγής - 892 όπου να συνδεθεί με τμήματα της 108 Ταξιαρχίας και να εγκατασταθεί αμυντικά.

β) Δεύτερη Φάλαγγα: Η 107 ταξιαρχία, σχηματισμοί και πυροβολικό Δ.Μ. και ενδεχόμενα 14η ταξιαρχία, υπό ενιαία διοίκηση να συγκεντρωθούν τη νύχτα της 19-20/8/48 στο χώρο Μονόπυλο - Γκίνοβας - Ψωριάρικα - Τσάρνο και 1) να εξασφαλίσει την ισχυρή κατοχή Γκίνοβας - Τσάρνο - Ψωριάρικα μέχρι την 21η ώρα της 20/8/48. 2) με δύναμη διλοχίας ενισχυμένης με όλο το βαρύ οπλισμό της ταξιαρχίας και ουλαμό πυροβολικού Δ.Μ. την 20.30 ώραν της 20/8/48 να ενεργήσει επίθεση προς Βόλια, η οποία να συνεχιστεί με ένταση μέχρι τις πρωινές ώρες της 21/8/48. 3) μόλις η κεφαλή της πρώτης φάλαγγας περάσει το φυλάκιο της Γκίνοβας να αποσυρθούν τα υπόλοιπα τμήματα από τις θέσεις που κατέχουν να σχηματιστεί η φάλαγγα και να ακολουθήσει στην ουρά της πρώτης φάλαγγας. 4) το πρωί της 21/8/48 να εγκατασταθεί αμυντικά στα υψώματα Γκότσοβο - Βοσκοβίτσι (Πολυάνεμου) - Αγιος Ιωάννης, όπου να συνδεθεί με τμήματα της 108 Ταξιαρχίας. Σε περίπτωση εχθρικής ενέργειας από Φαλτσάτα να ενεργήσει αποφασιστικά σε συνδυασμό με τμήματα της πρώτης φάλαγγας.

Πορεία του ΔΣΕ από το Βίτσι στο Γράμμο το Μάρτη του 1948

γ) Η 14η ταξιαρχία να συγκεντρωθεί στο χώρο Πύργος - Χάρος τη νύχτα της 20/8/48 και να κινηθεί την ίδια νύχτα στην κατεύθυνση Πύργος - Δαμασκηνιά - Σινιάτσικο.

δ) Οι δύο διλοχίες της 670 Μ. υπό ενιαία διοίκηση, ενισχυμένες με περισσότερα πολυβόλα, όλμους και πυρομαχικά να εξασφαλίσουν την ισχυρή κατοχή των υψωμάτων 2520 - 2442 - Κιάφα - Σούφλικας - Γκουρίτσα - Σκάλα (1952) καθ' όλη την ημέρα της 20ής και 21ης/8/48. Μετά να ελιχθούν στο χώρο Γράμμος - Βόιο - Σμόλικας και να δράσουν αντάρτικα».

Πριν όμως αναφερθούμε αναλυτικά στο πώς πραγματοποιήθηκε ο ελιγμός, οφείλουμε να δούμε γιατί αυτός κατέστη υποχρεωτικός για τις δυνάμεις του ΔΣΕ, να αναφερθούμε δηλαδή στη μεγάλη μάχη στο Γράμμο το καλοκαίρι του 1948.

Η μεγάλη μάχη του Γράμμου - Το σχέδιο «ΚΟΡΩΝΙΣ»

Η μάχη του Γράμμου στη Βόρεια Πίνδο άρχισε στις 14 Ιούνη του 1948 και τελείωσε, με τον ελιγμό των δυνάμεων του ΔΣΕ στο Βίτσι, στις 20 προς 21 Αυγούστου του ιδίου έτους. Πρόκειται για το μεγαλύτερο σε διάρκεια και σκληρότερο, από την άποψη των συγκρούσεων που έλαβαν χώρα, πολεμικό γεγονός σ' όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, που αν μη τι άλλο ανέτρεψε πλήρως όλους τους ισχυρισμούς που ακούγονταν τότε στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ότι ο ΔΣΕ δεν ήταν πραγματικός επαναστατικός στρατός αλλά μερικές συμμορίες κατσαπλιάδων.

Μάχη στα χιόνια

Τα στρατιωτικά επιτελεία της κυβέρνησης των Αθηνών και οι ξένοι στρατιωτικοί τους σύμβουλοι οργάνωσαν αυτή τη μεγάλη εκστρατεία στη Βόρεια Πίνδο με στόχο την οριστική συντριβή του ΔΣΕ. Η εκστρατεία στηρίχτηκε στο στρατηγικό σχέδιο «ΚΟΡΩΝΙΣ», η επωνυμία του οποίου φανερώνει και το στόχο που είχαν, με την εφαρμογή του, αυτοί που το συνέταξαν. Με δεδομένο ότι το προηγούμενο διάστημα (15/4 - 3/5/1948) η επιχείρηση του κυβερνητικού στρατού στη Ρούμελη είχε την επωνυμία «Χαραυγή» που συμβόλιζε τη χαραυγή της νίκης των αντιπάλων του ΔΣΕ, η επιχείρηση «ΚΟΡΩΝΙΣ», ως συνέχεια της «Χαραυγής», σήμαινε την κορωνίδα αυτής της νίκης.

Σύμφωνα με το σχέδιο «ΚΟΡΩΝΙΣ» η διάρκεια των επιχειρήσεων του κυβερνητικού στρατού στη Β. Πίνδο θα ήταν 3, το πολύ 4 βδομάδες. Δηλαδή από 21 έως 28 μέρες. Στόχος η «Η εξάρθρωσις της εις την περιοχήν ΓΡΑΜΜΟΥ συμμοριακής εξουσίας διά πλήρους συντριβής και εξοντώσεως των εκεί συμμοριακών συγκροτημάτων. Η εγκατάστασις εντός του άνω χώρου εθνικών δυνάμεων προς παρεμπόδισιν πάσης εκ νέου αναμολύνσεως υπό των συμμοριτών»3.

Το σχέδιο προέβλεπε τρεις φάσεις επιχειρήσεων: Η πρώτη φάση αφορούσε προκαταρκτικές ενέργειες για βελτίωση των βάσεων εξόρμησης των μεραρχιών του κυβερνητικού στρατού. Η δεύτερη φάση προέβλεπε γρήγορες ισχυρές επιθετικές κινήσεις κατά μήκος των αλβανικών συνόρων και από τις δύο κατευθύνσεις ώστε να εμποδιστεί κάθε δυνατότητα διαφυγής του ΔΣΕ στην Αλβανία (ο χρόνος πραγματοποίησης αυτού του φράγματος προβλεπόταν για τρεις ημέρες). Τέλος, η τρίτη φάση προέβλεπε τη διατήρηση του φράγματος αποκοπής του ΔΣΕ από τη μεριά της Αλβανίας και διείσδυση του κυβερνητικού στρατού στο εσωτερικό του Γράμμου «προς απηνή δίωξη κι εξόντωση των συμμοριτών».

Αντάρτες του ΔΣΕ σε μάχη

Το σχέδιο «ΚΟΡΩΝΙΣ», στην πορεία των επιχειρήσεων δέχτηκε απανωτές τροποποιήσεις και στην πράξη δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Το γεγονός αυτό υποχρέωσε το στρατηγό Θρ. Τσακαλώτο να γράψει γι' αυτό το σχέδιο4: «Δεν γνωρίζω ποιος είναι ο κυριότερος υπεύθυνος του σχεδίου επιχειρήσεων του Γράμμου του 1948. Ομως δικαίως, οι αγωνιζόμενοι αξιωματικοί έδωκαν εις το σχέδιον τούτο την ονομασίαν «Νηπιώδες». Πράγματι είναι απαράδεκτος η αναφερομένη εις το σχέδιον τούτο διατύπωσις ότι εντός 24ώρου5 η IX Μεραρχία (Μανιδάκη) από της Ηπείρου και η XV Μεραρχία (Λαΐου) από Δυτ. Μακεδονίας θα ηνούντο εις την κορυφήν του Γράμμου, κινούμεναι σχεδόν παραλλήλως των Αλβανικών συνόρων... Το νηπιώδες σχέδιον έλαβε την εκδίκησίν του. Αι Μεραρχίαι, όχι μόνο δεν ηνώθησαν εντός 24ώρου αλλά ποτέ. Η μάχη αυτή θα στοιχίσει εις το έθνος υπέρ τας 14.000 εκτός μάχης".

Ο συσχετισμός δυνάμεων

Οση αξία κι αν έχουν τα σχέδια, οι τακτικές και οι στρατηγικές - και ως προς τη σύλληψη και ως προς την εκτέλεσή τους - για να κατανοήσουμε τη μάχη του Γράμμου, αυτό καθίσταται αδύνατο αν δεν εξετάσουμε το συσχετισμό δυνάμεων που συγκρούστηκαν. Προηγουμένως - και πριν περάσουμε στην παράθεση των αριθμών - θα δώσουμε την εικόνα της στρατιωτικής ηγεσίας της κάθε πλευράς, όχι μόνο γιατί αυτή αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του κάθε στρατού (και του συνολικού συσχετισμού δύναμης), αλλά και γιατί αποκαλύπτει ορισμένα θεμελιώδη ποιοτικά του χαρακτηριστικά.

Μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού παρατηρούν τις κινήσεις του εχθρού

Το ανώτατο κλιμάκιό της ηγεσίας του κυβερνητικού στρατού αποτελούσαν οι:

- Γιαντζής Δημήτριος, αντιστράτηγος, αρχηγός του ΓΕΣ.

- Σακελλαρίου Πέτρος, υποναύαρχος, αρχηγός του ΓΕΝ.

- Μυτιληναίος Χρήστος, σμήναρχος, αρχηγός του ΓΕΑ.

- Βαν Φλιτ, υποστράτηγος, αρχηγός της Αμερικάνικης Στρατιωτικής Αποστολής.

- Τζέκινς, υποστράτηγος, υπαρχηγός της Αμερικάνικης Στρατιωτικής Αποστολής.

- Ντάουν, υποστράτηγος, αρχηγός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής.

Αρχηγός όλου αυτού του στρατιωτικού επιτελικού οργάνου ήταν ο Βαν Φλιτ.

Το αμέσως κατώτερο κλιμάκιο της στρατιωτικής ηγεσίας αποτελούσαν οι:

- Θρ. Τσακαλώτος, αντιστράτηγος, διοικητής του Α' Σώματος Στρατού.

- Παν. Καλογερόπουλος, αντιστράτηγος, αρχηγός του Β' Σώματος Στρατού ο οποίος και αντικαταστάθηκε από τις 5/8/1948 από τον αντιστράτηγο Στ. Κιτριλάκη.

- Θεοδ. Γρηγορόπουλος, αντιστράτηγος, αρχηγός του Γ' Σώματος Στρατού.

Διοικητές των μεραρχιών που πήραν μέρος στη μάχη ήταν: της I Μεραρχίας ο υποστράτηγος Θωμάς Πετζόπουλος, της ΙΙ ο υποστράτηγος Ν. Παπανικολάου, της VIII ο υποστράτηγος Α. Μπαλοδήμος, της IX ο υποστράτηγος Στ. Μανιδάκης, της X ο υποστράτηγος Ευθ. Βασιλάς και της XV ο υποστράτηγος Δ. Λάιος.

Η ανώτατη ηγεσία του ΔΣΕ αποτελούνταν από τους Μ. Βαφειάδη, αρχηγό του Δημοκρατικού Στρατού, Β. Μπαρτζιώτα, Πολιτικό Επίτροπο του Γενικού Αρχηγείου και φυσικά τον Ν. Ζαχαριάδη, ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ. Στη Βόρεια Πίνδο έδρασαν ουσιαστικά δύο μεγάλες μονάδες του ΔΣΕ που στην πραγματικότητα ήταν δύο ελαφριές μεραρχίες πεζικού: Οι δυνάμεις του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας και η 670 Μονάδα. Διοικητής του ΑΔΜ ήταν ο Β. Γκανιάτσος (Χείμαρρος). Ο Δ. Βλαντάς, αναπληρωματικό μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, είχε, τότε, στο ΑΔΜ τα καθήκοντα που Πολιτικού Επιτρόπου. Διοικητής της 670 Μονάδας ήταν ο Γ. Βοντίτσιος - Γούσιας.

Συνδιάσκεψη της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Ενωσης Γυναικών το 1949 στο Βίτσι

Διοικητές των ταξιαρχιών του ΑΔΜ ήταν: Ο Ηλίας Ρούνης (Μπαρμπαλιάς) της 107 Ταξιαρχίας, ο Γ. Γεωργιάδης της 14ης Ταξιαρχίας, ο Δ. Σιωμάδης της Ταξιαρχίας της Δημοκρατικής Νεολαίας και ο Δ. Ζυγούρας (Παλαιολόγος) της 16ης Ταξιαρχίας. Στην 670 Μονάδα διοικητές των Ταξιαρχιών ήταν οι εξής: Στην 102 Ταξιαρχία ο Γ. Γιανούλης, στην 103 ο Α. Ρόσιος (Υψηλάντης) και στην 105 ο Παύλος Τομπουλίδης. Στα μέσα του Ιούλη το μέτωπο του Γράμμου ενίσχυσε και η 123 Θεσσαλική Ταξιαρχία με διοικητή τον Μ. Παπαδάμο (Φεραίος). Επιτελάρχης του ΓΑ του ΔΣΕ ήταν ο Στ. Παπαγιάννης, επιτελάρχης του ΑΔΜ ήταν ο Β. Βενετσανόπουλος και της 670 Μονάδας ο Γ. Καλιανέσης και στη συνέχεια ο Ν. Θεοχαρόπουλος (Σκοτίδας).

Οπως εύκολα μπορεί να διαπιστώσει ο αναγνώστης, η στρατιωτική ηγεσία του κυβερνητικού στρατού αποτελούνταν από επαγγελματίες υψηλόβαθμους στρατιωτικούς, οι οποίοι είχαν την ενίσχυση - και καθοδήγηση - ανώτατων στρατιωτικών των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής: Των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας. Αντίθετα, η στρατιωτική ηγεσία του ΔΣΕ είχε ελάχιστους επαγγελματίες στρατιωτικούς - σπουδαγμένους σε στρατιωτικές σχολές - και φυσικά όχι υψηλόβαθμους. Κυρίως αποτελούνταν από πολιτικά στελέχη και αγωνιστές που είχαν μάθει τον πόλεμο στην πράξη, την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης και του Εμφυλίου. Αυτό το στοιχείο φαινόταν αρνητικό για τον Δημοκρατικό Στρατό όσον αφορά στο συσχετισμό δυνάμεων σε επίπεδο ηγετικών στρατιωτικών στελεχών. Κι όμως, αυτοί οι αντάρτες αποδείχτηκαν συχνά ανώτεροι των επαγγελματιών στρατιωτικών αντιπάλων τους, γεγονός που ερμηνεύεται από τη φύση και τον χαρακτήρα του πολέμου που διεξήγαγε η κάθε πλευρά.

Στη μάχη του Γράμμου πήραν μέρος 6 Μεραρχίες του κυβερνητικού στρατού με σύνολο 17 ταξιαρχίες και 52 τάγματα. Η συνολική τους δύναμη σε άνδρες υπολογίζεται πάνω από 60.000. Και σ' αυτούς πρέπει να προστεθούν δυνάμεις των ΜΑΥ και της χωροφυλακής που έπαιρναν μέρος στις επιχειρήσεις6. Αντίθετα, οι δυνάμεις του ΔΣΕ ήταν πολύ ολιγάριθμες. Η συνολική παρατακτή δύναμη του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας υπολογίζεται σε 4.500, περίπου, άνδρες και της 670 Μονάδας, περίπου στις 4.100. Δηλαδή το σύνολο της μάχιμης δύναμης του ΔΣΕ στο Γράμμο ήταν περί τις 8.600 άνδρες7. Συνεπώς - χωρίς να υπολογίσουμε στη δύναμη του κυβερνητικού στρατού τους ΜΑΥδες και τη χωροφυλακή - γίνεται λόγος για έναν συσχετισμό περίπου 1 προς 8 σε βάρος του ΔΣΕ8. Κι αν σ' όλα αυτά λάβουμε υπόψη τι εξοπλισμό είχε ο κυβερνητικός στρατός και τι ο ΔΣΕ, τότε γίνεται αντιληπτό πως ο συσχετισμός δυνάμεων ήταν πολλαπλάσια αρνητικός για τον Δημοκρατικό Στρατό. Κι όμως, οι αντάρτες πολεμώντας με ανυπέρβλητο ηρωισμό - που αναγνωρίζεται και από τους αντιπάλους τους - μπόρεσαν και κράτησαν στο Γράμμο για σχεδόν 70 μέρες δίνοντας αδιάκοπη μάχη σώμα με σώμα. Ομως, ας δούμε με ποιο κόστος αίματος δόθηκε αυτή η μάχη και από τις δυο πλευρές:

Ο απολογισμός των απωλειών της μάχης του Γράμμου

Οπως έχουμε ήδη προαναφέρει, ο στρατηγός Τσακαλώτος υπολογίζει πως οι απώλειες του κυβερνητικού στρατού στη μάχη του Γράμμου ήταν «υπέρ τας 14.000 εκτός μάχης». Ο στρατηγός Ζαφειρόπουλος δίνει διαφορετικά στοιχεία. Συγκεκριμένα γράφει9: «Απώλειαι: Αύται υπήρξαν υπερβολικαί και μάλιστα εις αξιωματικούς και προσήγγισαν διά μεν τους αξιωματικούς το 9%, διά δε τους οπλίτας το 13%. Εν λεπτομερεία ανήλθον: α) Αξιωματικοί: Νεκροί 109. Τραυματίαι 287. Αγνοούμενοι 9. Σύνολον 505. β) Οπλίται: Νεκροί 1.123. Τραυματίαι 5.285. Αγνοούμενοι 332. Σύνολον 6.740.

Αι απώλειαι των συμμοριτών δεν υπελείφθησαν των εθνικών δυνάμεων, ανελθούσαι εις νεκρούς μετρηθέντας 3.128, συλληφθέντας 590 και παραδοθέντας 1.600. Οι τραυματίαι καθ' υπολογισμόν εκυμαίνοντο εις 4.500».

Εντελώς διαφορετικά είναι τα στοιχεία των απωλειών που δίνει το περιοδικό του ΔΣΕ «Δημοκρατικός Στρατός». Στο τεύχος Σεπτέμβρη του 1948 διαβάζουμε για τις απώλειες του κυβερνητικού στρατού στη μάχη του Γράμμου10: Νεκροί 5.125, τραυματίες 16.000, αιχμάλωτοι 439, αυτόμολοι 98, λιποτάχτες 1.200. Σύνολο 22.862.

Το μέγεθος των απωλειών του ΔΣΕ που εμφανίζει ο Ζαφειρόπουλος είναι εξωπραγματικό: Αν προσθέσει κανείς τα νούμερα που παραθέτει βγαίνει ένας αριθμός απωλειών 9.818 ανδρών σε νεκρούς, τραυματίες, συλληφθέντες και παραδοθέντες. Με δεδομένο ότι η παρατακτή δύναμη του ΔΣΕ στο Γράμμο ήταν περίπου 8.600 άνδρες, αν δεχτούμε τους αριθμούς που παραθέτει ο Ζαφειρόπουλος προκύπτει ότι ο ΔΣΕ έχασε στο Γράμμο (τέθηκαν, δηλαδή, με τον έναν ή άλλον τρόπο εκτός μάχης) όλη τη μάχιμη δύναμή του και επιπλέον 1.200 μαχητές!!! Στην περίπτωση δε που θεωρήσουμε ορθό τον ισχυρισμό του Γ. Μαργαρίτη - που ο ίδιος δεν αποδεικνύει - ότι «Ο Δημοκρατικός Στρατός παρέταξε στη διάρκεια των μαχών 10.000 ως 11.000 μαχητές»11, πάλι η εικόνα των απωλειών του ΔΣΕ που παρουσιάζει ο Ζαφειρόπουλος είναι εξωπραγματική, διότι όπως παρατηρεί ο Μαργαρίτης12 «η απλή λογική αλλά και η σύγκριση με όλες τις προηγούμενες ιστορικές καταστάσεις θα υποστήριζε ότι ποτέ ουδείς στρατός που έχασε τα 70 ως 80% της δύναμής του παρέμεινε αξιόμαχος ή έστω συγκροτημένος».

Οι αντίπαλοι του ΔΣΕ για τη μάχη του Γράμμου

Σ' όσα έχουμε ήδη πει αξίζει να προσθέσουμε και λίγα ακόμη, που έχουν λεχθεί για τη μάχη του Γράμμου από το στρατόπεδο των αντιπάλων του ΔΣΕ. Ο στρατηγός Ζαφειρόπουλος σε μια προσπάθειά του να μειώσει τον Δημοκρατικό Στρατό και να εναρμονιστεί με τα προπαγανδιστικά ψεύδη της μετεμφυλιακής περιόδου γράφει για τους πολιτικούς επιτρόπους του ΔΣΕ και για το σύνολο των μαχητών του γενικότερα: «Οι Πολιτικοί Επίτροποι ήσαν τα πρόσωπα, επί των οποίων εστηρίζετο η συνοχή των τμημάτων και η παρακολούθησις του ηθικού των συμμοριτών και τέλος διά του πιστολίου επέβαλον την τρομοκρατίαν, ενέπνεον την θέλησιν της κομμουνιστικής ηγεσίας και οδήγουν στην μάχην, δίκην προβάτων προς σφαγήν, τα άβουλα και απρόθυμα, βιαίως στρατολογηθέντα άτομα»13. Ο ίδιος, όμως, όταν χρειάζεται να περιγράψει τις μάχες που έγιναν στη Β. Πίνδο το 1948, αντιφάσκοντας με τον εαυτό του ανατρέπει τους παραπάνω ισχυρισμούς του. Να τι λέει στο ίδιο βιβλίο του14: «Συνεχής αγών σώματος προς σώμα, διαδοχή εκατέρωθεν αντεπιθέσεων και κατ' επανάληψιν εναλλαγή κυριότητος των υψωμάτων Νικολέρι (1348) - Κουπάγκα - Γκούρα ήσαν τα χαρακτηριστικά γεγονότα του 6ήμερου σκληρού και πολυδάπανου τούτου αγώνος... Εν συμπεράσματι, εκατέρωθεν υπήρχε φρενίτις αντιστάσεως και επιθέσεως». Επίσης, σε άλλο σημείο του βιβλίου του, περιγράφοντας τις μάχες από τα υψώματα Ζούζουλης μέχρι το Ταμπούρι του Σμόλικα (12/7-4/8/1948) αναφέρει15: «Τα κύρια χαρακτηριστικά της φάσεως ταύτης είναι οι σκληροί μετωπικοί αγώνες, προς κατάληψιν ισχυρώς οργανωμένων τοποθεσιών. Η ισχυρά αντίδρασις των συμμοριτών διά πείσμονος αμύνης και ισχυρών αντεπιθέσεων, προς εξασφάλισιν των απειλουμένων ζωτικών χώρων του συνόλου της τοποθεσίας των. Η ανεπάρκεια των δυνάμεων κρούσεως (II και X Μεραρχίαι), διά βαθείαν και ταχείαν εκμετάλλευσιν του ρήγματος Ταλλιάρου προς παρεμπόδισιν συνενώσεως των δυνάμεων Σαμαρίνης μετά τοιούτων του Γράμμου. Αι αισθηταί απώλειαι αξιωματικών και οπλιτών, αίτινες εμείωσαν τη μαχητικότητα των μονάδων».

Απ' όλα αυτά οφείλει να αναρωτηθεί κανείς, πώς ήταν δυνατόν οι μαχητές του ΔΣΕ, δίνοντας τέτοιες μάχες, σώμα με σώμα - όπως ο ίδιος ο Ζαφειρόπουλος λέει - να ήταν ταυτόχρονα άβουλα και απρόθυμα άτομα που πήγαιναν σαν πρόβατα στη σφαγή με την απειλή του περιστρόφου του Πολιτικού Επιτρόπου; Φαίνεται πως ο αντικομμουνισμός της περιόδου του Εμφυλίου - αλλά και μετά - πέραν των άλλων, κατάφερε να δημιουργήσει κι αυτή την κατηγορία των ομολογουμένως ιδιόρρυθμων στη συμπεριφορά ...προβάτων!!!

Για τη σφοδρότητα των μαχών και τη μαχητικότητα του ΔΣΕ έχει γράψει και ο Θρ. Τσακαλώτος. Συγκεκριμένα, λέει16: «Οι συμμορίτες αμύνονται σθεναρώς εφ' όλου του μετώπου των. Τα ναρκοπέδια υπήρξαν το φόβητρο και διοικήσεων και διοικουμένων. Το ηθικό κατρακυλά. Επί 40 ημέρες ματαίως καταβάλλονται προσπάθειαι διασπάσεώς των. Η Ανώτατη Ηγεσία προ της γενικής καθηλώσεως, υπό την πίεσιν της ανάγκης, μελετά την αναθεώρησιν του σχεδίου της. Η κοινή γνώμη είναι ανάστατος».

Καταλήγοντας, στην παράθεση κρίσεων των αντιπάλων του ΔΣΕ για τη μάχη του Γράμμου αξίζει να αναφέρουμε τι λέει ο Ζαφειρόπουλος για την εικόνα που είχαν τα πράγματα μετά τον ελιγμό του ΔΣΕ στο Βίτσι: «Η έγκαιρος εγκατάλειψις του Γράμμου - σημειώνει17 - και η έγκαιρος πλαισίωσις του Βίτσι ενεφάνησαν την παραδοξότητα ταύτην ως αποτέλεσμα της ηθικής καταστάσεως των αντιπάλων: Ο συμμοριτισμός ο ηττηθείς εις τον Γράμμον να έχη ανώτερον ηθικόν από τας εθνικάς δυνάμεις, αίτινες υπήρξαν οι νικηταί του Γράμμου».

Ας δούμε όμως με περισσότερες λεπτομέρειες τον ελιγμό στο Βίτσι.

Ο ελιγμός στο Βίτσι

Οπως έχουμε ήδη αναφέρει, ύστερα από σχεδόν 70 ημέρες, συνεχών και αδιάκοπων μαχών στη Βόρεια Πίνδο και κάτω από τον αρνητικό συσχετισμό δυνάμεων, ο ΔΣΕ υποχρεώθηκε σε συντεταγμένη υποχώρηση των δυνάμεών του στο χώρο του Βίτσι. Ας δώσουμε όμως το λόγο στον αξιωματικό επιχειρήσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, συνταγματάρχη Γιώργη Κατεμή, για να μας περιγράψει το όλο εγχείρημα18: «Το πρωί της 20/8/48 τα τμήματα συγκεντρώθηκαν στους χώρους που καθόριζε η διαταγή με ταχύτητα και μυστικότητα. Ενώ οι διλοχίες της 670 Μ. δεν κράτησαν με όση επιβαλλόταν αποφασιστικότητα τις θέσεις τους κι έτσι ο εχθρός κατόρθωσε να καταλάβει το πρωί της 20/8/48 το 2520 και να προωθηθεί αναλυτικότερα, στον Πύργο Κοτύλης συνεχίζεται σκληρός αγώνας. Ο εχθρός μετά την κατάληψη του υψ. Καψάλια προχωρεί, καταλαμβάνει το ταμπούρι και προωθεί ελαφρά τμήματα εις Κούλα (Παληοχώρι). Την 23η ώρα εκδηλώνεται η επίθεση στο φυλάκιο Γκίνοβας. Τα τμήματα της 16ης ταξιαρχίας έρποντας πλησιάζουν το στόχο και ενεργούν αποφασιστικό τόλμημα με πάντζερ και χειροβομβίδες. Μέσα σε 15΄ ο στόχος εξοντώνεται (λόχος) σχεδόν εξ ολοκλήρου. Εμεινε μια ασήμαντη εστία στο κτίριο του φυλακίου αδρανής και την επόμενη ημέρα, που πέρασαν τα τμήματα της 14ης ταξιαρχίας.

Ταυτόχρονα με την επίθεση κατά του φυλακίου διεισδύουν στην εχθρική διάταξη μια διλοχία της Σχολής Αξιωματικών και τάγμα της 107 ταξιαρχίας για να εγκαταστήσουν σταθερές πλαγιοφυλακές στα υψώματα Ρεβένη Β. Α. Αλεβίτσας και υψ. Κομνηνάδων. Στα υψώματα Κομνηνάδων, Πολυάνεμου και Βορειότερα έχουν εγκατασταθεί σαν σταθερές πλαγιοφυλακές τμήματα της 108 ταξιαρχίας αφού ανέτρεψαν τις εχθρικές δυνάμεις που τα κατείχαν.

Η διλοχία της 107 ταξιαρχίας εκδήλωσε την επίθεση κατά των ΝΑ αντερεισμάτων της Αλεβίτσας την 20.30 ώραν και τη συνέχισε εντατικά μέχρι τις πρωινές ώρες. Τράβηξε με το μέρος της όλη την προσοχή του εχθρού κι έτσι το πέρασμα των φαλάγγων από το κύριο ρήγμα έγινε με ελάχιστες απώλειες. Το πέρασμα των φαλάγγων άρχισε την 00.30 ώραν της 21/8/48. Εβράδυνε πλέον της ώρας, εν αναμονή ειδοποίησης από τα ενεργούντα τμήματα, που και αυτά με τη σειρά τους περίμεναν την ολοκληρωτική εξόντωση του στόχου, ενώ το πέρασμα ήταν δυνατό και πριν την ολοσχερή εκκαθάρισή του.

Την 05.30 ώρα της 21/8/48 η κεφαλή της φάλαγγας έφτασε στα υψώματα Πολυάνεμου και συνέχεια όλα τα τμήματα πλην οπισθοφυλακών και σταθερών πλαγιοφυλακών μέχρι της 08.30 ώρας είχαν συγκεντρωθεί στο χώρο Δυτικά Πολυάνεμου. Ο εχθρός που κινήθηκε από Φαλτσάτα προς Πολυάνεμο και από Χιονάτο προς υψώματα Κομνηνάδων - Διποταμιάς, αποκρούστηκε από τα τμήματά μας και ανατράπηκε προς τις βάσεις εξόρμησής του. Την 17 ώρα άρχισε η κίνηση των φαλάγγων προς Αγιο Δημήτριο - Ιεροπηγή. Η 14η ταξιαρχία δεν πραγματοποίησε τον ελιγμό στην κατεύθυνση Δαμασκηνιά - Σινιάτσικο, με τη δικαιολογία ότι "δεν μπορούσε να γίνει συγκέντρωση των τμημάτων στον καθορισμένο τομέα διότι υφίστατο ισχυρή εχθρική πίεση, διότι θα είχαμε πολλές απώλειες κλπ.". Ετσι τις βραδινές ώρες της 20/8/48 άρχισε ν' απαγκιστρώνεται και να κινείται προς την κατεύθυνση Γκίνοβας, για να περάσει από το ίδιο δρομολόγιο τα******πρώτης και δεύτερης φάλαγγας******. Το πρωί της 21/8/48 τα τμήματα της ταξιαρχίας κατέλαβαν τα υψώματα της Γκίνοβας - Γιαννοβένισκο, διατήρησαν το ρήγμα που ανοίχτηκε την προηγούμενη μέρα και το βράδυ της 21/8/48 διέρρευσαν προς Πολυάνεμο - Ιεροπηγή...

Τέλος τονίζουμε τούτα δω ως γενικό συμπέρασμα: Ο εχθρός αιφνιδιάστηκε ολοκληρωτικά από την ενέργειά μας αυτή. Πρώτα - πρώτα στον τακτικό τομέα: όλη η προσοχή του εχθρού συγκεντρώθηκε στην κατεύθυνση της διλοχίας που ενεργούσε τον αντιπερισπασμό ανάμεσα στο Βόλιο - Αλεβίτσα και προς τα κει στράφηκαν όλα τα πυρά πυροβολικού και όλμων του εχθρού, ενώ η φάλαγγα περνούσε ανενόχλητα. Δεύτερο, στο στρατηγικό τομέα: Το ΜΦ (σ.σ. Μοναρχοφασιστικό) επιτελείο και οι καθοδηγητές του Φον Φλίτιδες δεν περίμεναν να ελιχθούμε στην κατεύθυνση που οι ίδιοι μας υπέδειξαν, μας φοβέριζαν, μα αντίθετα πίστευαν πως θα μας ανάγκαζαν σε λίγες ακόμη μέρες, μετρημένες στα δάκτυλα, να συντριβούμε κάτω από την πίεση της πολεμικής τους μηχανής και έβλεπαν (στον ύπνο τους) τα απομεινάρια να φεύγουν στο γειτονικό έδαφος της Λαϊκής Δημοκρατίας της Αλβανίας».

Οντως, ο ελιγμός στο Βίτσι έφερε παραζάλη στους αντιπάλους του ΔΣΕ και γράφτηκαν γι' αυτόν διάφορα παραμύθια στη μετεμφυλιακή περίοδο. Ο στρατηγός Δ. Ζαφειρόπουλος γράφει19: «Η άτακτος φυγή των συμμοριτών διενηργήθη διά των διαβάσεων των χωρίων Γράμμος - Φούσα - Σλήμνιτσα - Μονόπυλον κυρίως κατά τη νύκτα της 20-21 Αυγούστου, καθ' ην πανικόβλητοι και διαλελυμένοι, εγκαταλείψαντες τον βαρύ οπλισμό των, διέφυγον διά του κυρίως όγκου των προς Αλβανίαν και διά μέρους των εσκηνοθέτησαν τον διαφημιζόμενον ελιγμόν της Αλεβίτσης προς απόκρυψιν της φυγής των εις Αλβανίαν. Οι εις την Αλβανίαν καταφύγοντες συμμορίται συνεκεντρώθησαν και εξωπλίσθησαν, πλαισιωθέντες υπό νέων κατωτέρων στελεχών, άρτι αποφοιτησάντων εκ των Σχολών του Μπούλκες». Αντίθετα από τον Ζαφειρόπουλο, ο στρατηγός Θρ. Τσακαλώτος δίνει μια εντελώς διαφορετική εικόνα. Γράφει σχετικά20: «Ως απεδείχθη εκ των υστέρων, το Β΄ Σώμα Στρατού δεν εξεμεταλλεύθη εγκαίρως την εξαιρετικήν ταύτην ευκαιρίαν και ούτως οι συμμορίται, καίτοι συντετριμμένοι εκ της κεραυνοβόλου ενεργείας του Α΄ Σώματος Στρατού εις ΓΡΑΜΜΟΝ, κατώρθωσαν εν ανέσει να συμπτυχθούν μέσω της διατάξεως του Β΄ Σώματος Στρατού προς ΒΙΤΣΙ, όπου ανασυγκροτηθέντες και αναδιοργανωθέντες, εδημιούργησαν την γνωστήν κατάστασιν Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 1948, ήτις ου μόνον εξουδετέρωσε πλήρως την νίκην του ΓΡΑΜΜΟΥ, αλλά και παρ' ολίγον ν' αποτελέση τον τάφον του Εθνικού Στρατού...».

Τα περί διάλυσης και συντριβής του Δημοκρατικού Στρατού στο Γράμμο για τα οποία κάνουν λόγο και ο Ζαφειρόπουλος και ο Τσακαλώτος αναμφισβήτητα δεν έχουν καμιά σχέση με την πραγματικότητα κι αυτό φαίνεται από τη συνέχεια των πολεμικών επιχειρήσεων στο Βίτσι. Ο Ζαφειρόπουλος εξηγεί το γεγονός ότι ο ΔΣΕ ανασυγκροτήθηκε και συνέχισε τις επιχειρήσεις με το παραμύθι της ανασύνταξης των δυνάμεών του στην Αλβανία. Αλλά αν είχε συμβεί η συντριβή των ανταρτών στο Γράμμο και η σύμπτυξη των υπολειμμάτων τους στο αλβανικό έδαφος - κάτι που διαψεύδει κατηγορηματικά ο Τσακαλώτος - τότε θα είχε στεφθεί με πλήρη επιτυχία το Σχέδιο «Κορωνίς» και θα ήταν αδύνατη η συνέχιση του πολέμου από μέρους του ΔΣΕ. Από την άλλη μεριά ο Τσακαλώτος κάνει λόγο για συντριβή του ΔΣΕ στο Γράμμο, αποδίδει σε μη εκμετάλλευση της δημιουργηθείσας κατάστασης από το Β΄ Σώμα Στρατού τον ελιγμό στο Βίτσι και δε δίνει καμιά δικαιολογία που να εξηγεί πώς αυτές οι συντριμμένες δυνάμεις ανταρτών μπόρεσαν και πολέμησαν στη συνέχεια με τόση επιτυχία ούτως ώστε - με τα δικά του λεγόμενα - όχι μόνο να εξουδετερώσουν τη νίκη του κυβερνητικού στρατού στο Γράμμο, αλλά παραλίγο να του φτιάσουν και τον τάφο. Τέτοια πράγματα δε γίνονται από συντριμμένους και διαλυμένους στρατούς. Κι ο ΔΣΕ δεν ήταν καθόλου διαλυμένος, αν αναλογιστεί κανείς ότι η μάχη στο Βίτσι, που ουσιαστικά ήταν η τελευταία φάση της μάχης του Γράμμου - και που κατά τον Τσακαλώτο παραλίγο να αποτελέσει τον τάφο του κυβερνητικού στρατού - άρχισε στις 26/8/1948 και τελείωσε στις 17 Οκτώβρη του ιδίου έτους.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Βασίλη Μπαρτζιώτα: «Η μεγάλη μάχη του Γράμμου», Περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», Εκδοση «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», ΑΘΗΝΑ 1996, τόμος Α΄, τεύχος Σεπτεμβρίου 1948, σελ. 330.

2. Συνταγματάρχη Γιώργη Κατεμή: «Ο ελιγμός της 20-21 Αυγούστου 1948», Περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», Εκδοση «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», ΑΘΗΝΑ 1996, τόμος Α΄, τεύχος Δεκεμβρίου 1948, σελ. 508-509.

3. Γενικό Επιτελείο Στρατού/ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού: «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)» τόμος 8ος, σελ. 283 και Αρχηγείον Στρατού/ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού: «Ο ελληνικός Στρατός κατά τον Αντισυμμοριακόν Αγώνα (1946-1949) - Η Εκκαθάρισις της Ρούμελης και η πρώτη μάχη του Γράμμου», Αθήναι 1970, σελ. 376.

4. Θρ. Τσακαλώτου: «40 χρόνια στρατιώτης της Ελλάδας - Πώς εκερδίσαμε τους αγώνας μας 1940-1949», Αθήναι 1960, έκδοση «Εκ των Τυπογραφείων της Ακροπόλεως», τόμος β΄, σελ. 123 και 125.

5. Ο Τσακαλώτος κάνει λάθος. Το σχέδιο μιλάει για τρεις μέρες.

6. Στα επίσημα στρατιωτικά έγγραφα, που έχουν δει το φως της δημοσιότητας δεν αναφέρονται αριθμητικά στοιχεία για τις δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού που πήραν μέρος στη μάχη του Γράμμου. Ο Γ. Μαργαρίτης υπολογίζει ότι το σύνολο αυτών των δυνάμεων έφτανε τις 70.000 άνδρες και «μαζί με τις δυνάμεις ασφαλείας και τους παραστρατιωτικούς σχηματισμούς το σύνολο ίσως άγγιζε τους 90.000 άνδρες. Επρόκειτο χοντρικά, για τα τρία τέταρτα του στρατού εκστρατείας» (Γιώργου Μαργαρίτη: «Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949», εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ, τόμος 2ος, σελ. 34.

7. Δ. Βλαντά: «Εμφύλιος Πόλεμος 1945-1949», Εκδόσεις ΓΡΑΜΜΗ, Γ΄ τόμος, Β΄ ημίτομος, σελ. 41 και 175.

8. Με τους υπολογισμούς του Μαργαρίτη, που δεν είναι καθόλου εκτός πραγματικότητας, η αντιστοιχία των δυνάμεων του ΔΣΕ προς τις δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού ήταν 1 προς 9 με 1 προς 10 (Γ. Μαργαρίτη, στο ίδιο, σελ. 35).

9. Δ. Ζαφειρόπουλου: «Ο Αντισυμμοριακός Αγών», Αθήναι 1956, σελ. 430.

10. «Δημοκρατικός Στρατός»

11. Γιώργου Μαργαρίτη, στο ίδιο, σελ. 21.

12. Γιώργου Μαργαρίτη, στο ίδιο, σελ. 91.

13. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 415-416.

14. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 389.

15. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 379.

16. Θρ. Τσακαλώτος: «40 Χρόνια Στρατιώτης της Ελλάδας», τόμος Β΄, σελ. 125.

17. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 424.

18. Συνταγματάρχη Γιώργη Κατεμή: «Ο ελιγμός της 20-21 Αυγούστου 1948», Περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», Εκδοση «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», ΑΘΗΝΑ 1996, τόμος Α΄, τεύχος Δεκεμβρίου 1948, σελ. 509-510.

19. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 413.

απο τον ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ