Για το ρόλο της θρησκείας στην κοινωνία

Για το ρόλο της θρησκείας στην κοινωνία

«H θρησκεία είναι μια από τις ποικιλίες των μορφών της πνευματικής καταπίεσης, που παντού και πάντοτε βαραίνει επάνω στις λαϊκές μάζες, που συντρίβονται κάτω από το βάρος μιας ασταμάτητης δουλιάς για λογαριασμό άλλων, κάτω από την εξαθλίωση και τη μοναξιά. Η αδυναμία των τάξεων που υφίστανται την εκμετάλλευση στην πάλη ενάντια στους εκμεταλλευτές γεννάει αναπόφευκτα την πίστη για μια καλύτερη μετά θάνατον ζωή, όπως η αδυναμία του άγριου στην πάλη με τη φύση γεννάει την πίστη στους θεούς, στους διαβόλους, στα θαύματα κλπ» (Λένιν, «Σοσιαλισμός και θρησκεία»).

Αυτή η προσέγγιση του Λένιν στο θέμα της πίστης και της θρησκείας, δίνει την αντικειμενική ερμηνεία σ' ένα κοινωνικό φαινόμενο που η ύπαρξή του από μόνη της δεν κάνει αντιληπτή την ουσία του. Είναι φαινόμενο κυρίαρχο στις ταξικές κοινωνίες, και στον καπιταλισμό, παρά την τεράστια ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και ιδιαίτερα της επιστήμης. Παρά το γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει πλέον όλες τις προϋποθέσεις για να αντιμετωπίσει τις ρίζες που το γέννησαν, δηλαδή ο άνθρωπος έχει ξεπεράσει την αδυναμία αντιμετώπισης των φυσικών στοιχείων και φαινομένων, μπορεί να ερμηνεύει τους νόμους της φύσης, να τους υποτάσσει αρμονικά στη δική του δράση, να λύνει προς όφελός του την αντίθεσή του με τη φύση. Γνωρίζει τη ρίζα της ίδιας της ύπαρξής του, την προέλευση της ζωντανής ύλης, τη δική του καταγωγή, όπως και ολόκληρου του «βασιλείου της ζωής».

Οι ρίζες όμως της θρησκείας είναι τόσο βαθιές που αναπαράγουν το φαινόμενο. Και την αναπαραγωγή του φαινομένου δεν μπορούμε να την ερμηνεύσουμε έξω από τις ταξικές σχέσεις, που κυριαρχούν στις ταξικές κοινωνίες, και στον καπιταλισμό. Σαν ένα από τα βασικότερα στοιχεία του εποικοδομήματος, η θρησκεία, αξιοποιείται από την αστική τάξη για τη διατήρηση του δικού της κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Ουσιαστικά παίζει ενεργητικό ρόλο στη στήριξη και διαιώνιση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, άρα ενισχύει τα δικά της ταξικά συμφέροντα.

Χωρίς αυτήν την ερμηνεία είναι αδύνατη η αντιμετώπιση της θρησκείας, από τη σκοπιά των ταξικών συμφερόντων της εργατικής τάξης και βασικά από τη σκοπιά του νοήματος της ταξικής της πάλης και της εκπλήρωσης της ιστορικής της αποστολής, που δεν είναι άλλη από την ανατροπή του καπιταλισμού και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.

Αντικειμενικά η ιστορική εξέλιξη, έργο των λαϊκών μαζών, των εκμεταλλευόμενων κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων, όσο και αν είναι νομοτελειακή, χωρίς τη γνώση των νόμων που τη διέπουν και τη συνειδητή δράση σύμφωνα μ' αυτούς τους νόμους, δεν μπορεί να προχωρήσει στο επαναστατικό άλμα, για το πέρασμα από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Επομένως στα πλαίσια της ανειρήνευτης ταξικής πάλης, η κυρίαρχη τάξη έχει τα δικά της όπλα, προκειμένου να καθυστερεί την ιστορική εξέλιξη. Αντικειμενικά λοιπόν το πέρασμα από μια κοινωνία κατώτερη σε μια ανώτερη, και για την εποχή μας από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, απαιτεί τη συνειδητή επαναστατική δράση των λαϊκών μαζών, που χωρίς την αντιπαράθεση με κάθε φαινόμενο που στέκεται εμπόδιο στην προς τα μπρος πορεία της κοινωνίας, είναι αδύνατη αυτή η πορεία. Αυτό ισχύει και για τη θρησκεία, ως μια από τις πλευρές της κοινωνικής ζωής. Χωρίς το ολόπλευρο φώτισμά της ως φαινόμενο, αλλά και την ανάδειξη των δυσκολιών που δημιουργεί στην ταξική πάλη, δεν μπορεί να διεξάγεται τέτοιου είδους πάλη.

Ηθρησκεία σαν φαινόμενο και αναπόσπαστο στοιχείο του εποικοδομήματος είναι από τα πλέον δύσκολα, ως προς τη φύση και την ουσία του, ζητήματα προς αντιμετώπιση. Αφ' ενός γιατί είναι ενεργό, από τα πιο δραστήρια στοιχεία του εποικοδομήματος. Και όχι μόνο αυτό. Η θεσμοθετημένη διαπλοκή της με το κράτος, ισχυροποιεί τόσο τη με σχετική αυτοτέλεια δράση της μέσω της Εκκλησίας και των θρησκευτικών οργανώσεών της, όσο και μέσω του κράτους και των θεσμών του. Από τις πολύ μικρές μάλιστα ηλικίες όπως τα σχολεία και την προσχολική αγωγή, ως το επίπεδο των θεσμών άσκησης της εξουσίας, δεν υπάρχει οτιδήποτε που να μη διαπλέκεται με τη θρησκεία (για παράδειγμα ο όρκος). Αφ' ετέρου, έρχεται από πολύ μακριά, από το παρελθόν της Ιστορίας, διατηρώντας, από τους ξεπερασμένους ακόμη κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς, θέση ως στοιχείο αναπόσπαστο της δράσης για τη διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης.

Η κοινωνική συνείδηση αποτελούμενη από την ιδεολογία και την κοινωνική ψυχολογία, αναπαράγεται από την κυρίαρχη τάξη και στα δύο αυτά επίπεδα. Η θρησκεία από την εποχή της εμφάνισής της λειτουργεί και δρα και στα δύο αυτά επίπεδα. Απ' αυτή την άποψη δρα ως ένα ισχυρό ιδεολογικό και ψυχολογικό όπλο υποταγής των λαϊκών μαζών και μπορεί να διατηρεί σε ισχύ τη δράση της, αφού η προσαρμοστικότητα της, με τη συμβολή της κυρίαρχης κάθε φορά τάξης, στο πέρασμα από τη μια κοινωνία στην άλλη, είναι και το καλύτερο μέσο αντοχής της.

«Η θρησκεία θα εξακολουθεί να υπάρχει κάτω απ' αυτή την άνετη και την ευκολοπροσάρμοστη σε όλα μορφή, σαν μια άμεση και συναισθηματική αντανάκλαση της συμπεριφοράς και της στάσης γενικά των ανθρώπων, απέναντι στις φυσικές και κοινωνικές δυνάμεις που είναι ξένες γι' αυτούς, αλλά όμως κυριαρχούν επάνω τους, όσο καιρό οι άνθρωποι εξακολουθούν να βρίσκονται κάτω από την κυριαρχία αυτών των δυνάμεων. Είδαμε επανειλημμένα, ότι στη σημερινή αστική κοινωνία οι άνθρωποι κυριαρχούνται από οικονομικές σχέσεις που οι ίδιοι δημιούργησαν, και από τα μέσα παραγωγής που οι ίδιοι δημιούργησαν, και από τα μέσα παραγωγής που οι ίδιοι παρήγαγαν, σαν από μια ξένη δύναμη» (Ενγκελς, Αντι-Ντίριγκ).

Η προσαρμοστικότητα της θρησκείας, η δύναμή της στην αστική κοινωνία, παρά το γεγονός της ύπαρξης, αντικειμενικά, των προϋποθέσεων αντιμετώπισης των αρχικών αιτιών εμφάνισής της, οφείλεται στο γεγονός ότι στα κοινωνικά φαινόμενα στις ταξικές κοινωνίες, προσδίδεται από τις κυρίαρχες τάξεις φυσική αναγκαιότητα. Και ταυτόχρονα στον καπιταλισμό η ουσία της εκμετάλλευσης είναι συγκαλυμμένη. «Ο φόβος μπροστά στην τυφλή δύναμη του κεφαλαίου, που είναι τυφλή γιατί δεν μπορεί να προβλεφτεί από τις μάζες του λαού, που στο κάθε βήμα της ζωής του προλεταριάτου και του μικρονοικοκύρη η δύναμη αυτή απειλεί να του φέρει την "ξαφνική, την "αναπάντεχη", την "τυχαία" καταστροφή, τον όλεθρο, τη μετατροπή του σε ζητιάνο, σε πάουπερ, σε πόρνη, το θάνατο από την πείνα, να η ρίζα της σύγχρονης θρησκείας» (Λένιν, Εργατικό κόμμα και θρησκεία).

Ηθρησκεία, όπως και κάθε κοινωνικό φαινόμενο, υπόκειται στους νόμους της ταξικής πάλης. Σε όλες τις ταξικές κοινωνίες, από τη δουλοκτητική ως τον καπιταλισμό, βρέθηκε στο πεδίο της αντιπαράθεσης, ως στοιχείο στο οποίο επικεντρώνεται το βασικό ζήτημα της φιλοσοφίας, δηλαδή το ποιο είναι το πρωτεύον, η «Υλη» ή το «Πνεύμα», το «Είναι», ή η «Συνείδηση», που αποτελούν και τη βάση των δύο βασικών αντίθετων κατευθύνσεων στη Φιλοσοφία, τον «Υλισμό» και τον «Ιδεαλισμό». Ετσι ανάμεσα στον Υλισμό και τον Ιδεαλισμό, η θρησκεία στηρίζει τον ιδεαλισμό και στηρίζεται σ' αυτόν. Ο Ιδεαλισμός σαν αντιδραστική φιλοσοφική κατεύθυνση, απαιτεί στο πεδίο της ταξικής πάλης της εργατικής τάξης και των συμμάχων της ιδεολογική αντιπαράθεση, προκειμένου αυτή η πάλη να διεξάγεται αποτελεσματικά. Ταυτόχρονα δεν πρέπει να προξενεί εντύπωση η όποια αντιπαράθεση μπορεί να αναδύεται μεταξύ θρησκείας (Εκκλησίας) και κράτους στις ταξικές κοινωνίες. Αυτή μπορεί να είναι υπαρκτή, αλλά αφορά ιδιαίτερες, στα πλαίσια της με σχετική αυτοτέλεια δράσης τους, και πάντως αφορά δευτερεύουσες πλευρές αυτής της δράσης. Ακόμη και τότε υπηρετεί το σκοπό της διαιώνισης αυτής της κοινωνίας. Ετσι πίσω πχ από το ζήτημα των ταυτοτήτων, το βασικό που αναδεικνύεται είναι η δημιουργία συνθηκών προσαρμογής στη Συμφωνία Σένγκεν, δηλαδή ο έλεγχος ακόμη και της συνείδησης των λαϊκών ανθρώπων, ενώ η επιμονή της Εκκλησίας στην αναγραφή του θρησκεύματος, επίσης αποτελεί δράση για