ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΚΡΟΚΟΝΤΙΛ» Τα... «δόντια» της σοβιετικής σάτιρας

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΚΡΟΚΟΝΤΙΛ»

Τα... «δόντια» της σοβιετικής σάτιρας

Απρίλης 1952: «Στη Γουόλ Στριτ: "Μετά από κάθε νέα πτώση τιμών στην ΕΣΣΔ το αφεντικό μας αγοράζει νέο ράδιο!»

Την Πρωτομαγιά του 1932, όπως κάθε Πρωτομαγιά από την Επανάσταση του Οχτώβρη και μετά, η Μόσχα είχε βάλει τα καλά της για να γιορτάσει αυτή τη σπουδαία μέρα για την εργατική τάξη όλου του κόσμου. Οι χιλιάδες όμως λαού που πέρασαν εκείνη τη μέρα από έναν από τους κεντρικότερους δρόμους της, την Κουζνιέτσκι Μοστ, είναι βέβαιο ότι θα γέλασαν με την καρδιά τους μπροστά στο θέαμα που αντίκρισαν: Ενα μεγάλο δολάριο που δίπλα του είχε την «προειδοποιητική» πινακίδα... «Προσοχή! Πέφτει!».

Ηταν η εποχή που το μεγάλο οικονομικό «κραχ» του καπιταλιστικού κόσμου, που τον συντάραξε το '29, εξακολουθούσε τις «μετασεισμικές» δονήσεις του, γεγονός που ήταν αδύνατο να αφήσει ασχολίαστο η φοβερή ομάδα του θρυλικού, σοβιετικού σατιρικού περιοδικού με τον τίτλο «Κροκοντίλ» (σ.σ. «Κροκόδειλος») και σήμα του ένα ζωγραφισμένο κόκκινο κροκοδειλάκι. Η συντακτική ομάδα του ήταν ο «δράστης» της παραπάνω σατιρικής εικαστικής παρέμβασης, την οποία ανακάλεσε, ανάμεσα σε άλλα περιστατικά, το αφιέρωμα της ιστοσελίδας του ΚΕΚΡ (Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας) στο «Κροκοντίλ» με αφορμή τη συμπλήρωση, στις 27 Αυγούστου, 90 χρόνων από το πρώτο φύλλο του!

Ηταν λοιπόν 27 Αυγούστου του 1922 που «είδε» το φως το πρώτο φύλλο του «Κροκοντίλ», εκδοτικό «παιδί» του εμπνευστή του και πρώτου του αρχισυντάκτη, Κονσταντίν Στεπάνοβιτς Γιερεμέγιεφ, ο οποίος καθοδηγούσε και τη συντακτική ομάδα της «Πράβντα» ήδη από το 1912, μέσα δηλαδή στο άγριο κυνήγι του τσαρικού καθεστώτος. Αν και δεν ήταν ούτε το πρώτο, ούτε το μοναδικό σατιρικό περιοδικό, το «Κροκοντίλ» ήταν το μακροβιότερο και εκείνο που αγκαλιάστηκε περισσότερο από τους λαούς της ΕΣΣΔ. Εκδιδόταν τρεις φορές το μήνα και είναι χαρακτηριστικό ότι ο μέσος όρος του τιράζ του άγγιζε τα 6,5 εκατομμύρια φύλλα.

Ιούλης 1942: «Ανατομία του εγκεφάλου του Γερμανού στρατιώτη: "Αντί για σένα, σκέφτεται ο φύρερ"»

Οι γνώμες και οι μύθοι για την ονομασία του διίστανται και αντικρούονται. Η πλέον δημοφιλής άποψη είναι ότι μια καθαρίστρια που είδε το χάλι (αποτσίγαρα, στάχτες κ.λπ.) που άφησαν οι δημοσιογράφοι στις πρώτες συναντήσεις για το στήσιμο του περιοδικού, τους «στόλισε» με τον χαρακτηρισμό... «κροκόδειλοι».

Οπως κι αν έγιναν όμως τα πράγματα, το «Κροκοντίλ» έδειξε από την αρχή τα καυστικά «δόντια» του, με πρώτους στόχους τα μπουρζουάδικου τύπου ήθη που μοιραία άφηνε πίσω της η αναγκαστική εφαρμογή της ΝΕΠ (σ.σ. Νέα Οικονομική Πολιτική). Ο ιμπεριαλισμός, η πρακτόρικη διείσδυση της δύσης στην ΕΣΣΔ, οι κουλάκοι, οι υπερφίαλοι, αλλά κενοί περιεχομένου, «υπερεπαναστάτες» ήταν επίσης αγαπημένοι στόχοι των αρθρογράφων, συγγραφέων, ποιητών και σκιτσογράφων του περιοδικού. Ανάμεσα στις μεγάλες «πένες» που εκφράστηκαν στις σελίδες του ήταν ο Μαγιακόφσκι, ο Ιλιά Ιλφ, ο Γιεβγκένι Πετρόφ κ.ά.

Το «Κροκοντίλ» παρακολουθούσε με τον δικό του, ενεργό τρόπο τη σοσιαλιστική οικοδόμηση και η σάτιρά του είχε σκοπό να αναδείξει τις αδυναμίες, τα λάθη και τις παραλείψεις, ακριβώς για την ενδυνάμωση του σοσιαλισμού. Η κάθε κολεκτίβα του στο πέρασμα των χρόνων «αλώνιζε» σε όλη την ΕΣΣΔ, πήγαινε σε εργοστάσια και πνευματικά κέντρα, από τις φάμπρικες της Μόσχας μέχρι τα τεράστια βιομηχανικά συγκροτήματα των Ουραλίων και τις πετρελαιοπηγές του Μπακού. Οι άνθρωποι του περιοδικού αφουγκράζονταν κάθε «ψίθυρο» των εργατικών μαζών, κάθε πρόβλημα ή προβληματισμό τους και τα μετουσίωναν σε στίχο, σκίτσο, κείμενο. Μάλιστα, το 1935 η συντακτική επιτροπή του περιοδικού αποφάσισε ότι έπρεπε να αποκτήσει το δικό της αεροπλάνο για την προπαγανδιστική δουλειά και, όντως, με εθελοντική δουλειά, ένα «Αντόνοφ-9» ταξίδεψε για πρώτη φορά το «Κροκοντίλ» σε 15 πόλεις, διανύοντας 7.000 χιλιόμετρα. Ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος βρήκε το «Κροκοντίλ» στις επάλξεις και στην πρώτη γραμμή της αντιφασιστικής προπαγάνδας.

Μάρτης 1974. Το κρατικό συνεργείο αυτοκινήτων αρνείται να επισκευάσει «πειρατικά» ταξί, αλλά οι ιδιοκτήτες τους βρίσκουν «μαύρη» λύση: «Αφού ευθεία απαγορεύεται ...στρίβω πλαγίως»...

Χαρακτηριστικό της έντονης «σφραγίδας» του «Κροκοντίλ» στη σοβιετική κουλτούρα είναι ότι ακόμη και ο σπουδαίος Σοστακόβιτς συνέθεσε το 1965 ένα μουσικό έργο βασισμένο σε μια δημοφιλή στήλη του περιοδικού!

Η διάλυση της ΕΣΣΔ αποτέλεσε την αρχή του τέλους αυτής της τεράστιας προσπάθειας και προσφοράς. Μέσα σε ένα νοσηρό κλίμα χυδαίου αντικομμουνισμού και αντισοβιετισμού και της αγοραίας καπιταλιστικής ζούγκλας, το «Κροκοντίλ» άρχισε να εκδίδεται μόνο μια φορά το μήνα, αφού ξαφνικά βρέθηκε στην ανάγκη να αγοράζει τα πάντα για την έκδοσή του, εκεί που το σοβιετικό κράτος πρόσφερε δωρεάν και αφειδώς χαρτί, τυπογραφεία κ.λπ. Το τιράζ κατρακύλησε μέσα σε μια νύχτα στα 50 χιλιάδες φύλλα, ενώ η κολεκτίβα του, εκεί που το μόνο που την απασχολούσε ήταν η δημιουργική δουλειά, ξαφνικά βρέθηκε στην ανάγκη να παλεύει για την ίδια την επιβίωσή της.

Στα τέλη της 10ετίας του '90, η συντακτική του ομάδα αποχαιρέτησε τους τελευταίους αναγνώστες της με ένα πικρό κείμενο στο οποίο περιέγραφε τη «φιλοσοφία του εμπορίου» στην καπιταλιστική Ρωσία ως... «μεταπώληση του κλεμμένου και του λεηλατημένου»...

Το «Κροκοντίλ» εξακολουθεί, ακόμη κι αν δεν υπάρχει πια, να είναι ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα στοιχεία της σοβιετικής κουλτούρας. «Μπόλιασε» με ποιοτικό χιούμορ και υψηλού επιπέδου σάτιρα ολόκληρες γενιές και καλλιτέχνες του είδους. Και μάλλον είναι βέβαιο ότι μας «κλείνει» το μάτι από το μέλλον...

Γ. Τ.