Βάρναλης και κοινωνικοί αγώνες

Βάρναλης και κοινωνικοί αγώνες

Ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει αποσπάσματα από την ομιλία της Αλεξάνδρας Προυσανίδου, μέλους του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ, σε εκδήλωση με αφορμή τα 130 χρόνια από τη γέννηση του Κώστα Βάρναλη, που διοργάνωσαν οι Οργανώσεις Ελληνικού - Αργυρούπολης του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, στις 12 Ιούλη

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένας ποιητής για να χαρακτηρίζεται «ποιητής του λαού»; Πώς καταφέρνει το έργο του να είναι «και χαλαστής και χτίστης» ταυτόχρονα; Γιατί ο Μενέλαος Λουντέμης, όταν μιλάει για την ποίηση του Βάρναλη, λέει ότι από την αρχή μύριζε μπαρούτι;

Για τον Βάρναλη μπορούμε να πούμε ότι κατάφερε όλα τα παραπάνω επειδή αφουγκράστηκε το βηματισμό της Ιστορίας. Ετσι κι αλλιώς οποιοσδήποτε καλλιτέχνης, ανεξάρτητα αν το συνειδητοποιεί ή όχι, είναι στρατευμένος. Η Τέχνη είναι μια μορφή κοινωνικής συνείδησης, μια ιδιαίτερη, υποκειμενική εκδήλωση της αντανάκλασης της πραγματικότητας στη συνείδηση του καλλιτέχνη.

Κοίτα οι άλλοι έχουν κινήσει...

Στο Παρίσι, φτάνει στον Βάρναλη ο απόηχος της νικηφόρας Οχτωβριανής Επανάστασης. Γράφει ο Δημήτρης Γληνός «Η κρίσιμη στιγμή από καιρό ετοιμαζόταν μέσα του. (...) Τώρα, όμως, στο Παρίσι ήρθε σε αμεσότατη επαφή με τις μεγάλες κοινωνικές αντιθέσεις. (...) Και πέρα στο βάθος του ορίζοντα ξεχωρίζει τις τεράστιες φλόγες της ρουσικής επανάστασης». Ο ποιητής Κώστας Βάρναλης εξελίσσεται, ο κομμουνιστής Κώστας Βάρναλης γεννιέται. «Αφησε λεύτερο το ταλέντο του να εκδηλωθεί τέτοιο που ήταν. Δεν είναι πια ο υμνητής των ιδεών, είναι μαχητής και κοινωνικός διεγέρτης», γράφει η Ελλη Αλεξίου στη «Νέα Εστία».
«Το φως που καίει» είναι δημιούργημα εκείνης της εποχής. Στο έργο αυτό ως ερμηνευτής του δίκιου και του αγώνα παρουσιάζεται ο Μώμος, ενώ ο Προμηθέας και ο Χριστός παρουσιάζονται ως οι εκπρόσωποι του εκμεταλλευτικού κόσμου.
«Πάντα οι νικημένοι έχουνε τ' άδικο. Και τ' άβουλο πλήθος πάει ταχτικά με τους νικητές. Ως τώρα η ιστορία του Κόσμου είναι ιστορία των Νικητών.
(...) Οι λαοί πιστεύουνε περισσότερο τ' αφτιά τους παρά τα μάτια τους. Πιότερο το Μύθο παρά τα γεγονότα. Πιότερο τη φαντασία τους παρά την κρίση τους (...)
ΜΩΜΟΣ: Δεν μπορούνε να σωθούνε οι ψυχές από τίποτα, όσο παραμένει όξω τους η αιτία του Κακού.
ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ: Ποια;
ΜΩΜΟΣ: Η ανισότητα».

Προσπαθούμε να αισθητοποιήσουμε το αύριο του κόσμου

Ο Βάρναλης έκανε το έργο του εμβατήριο μάχης και εφόδου. Μακριά από αυτόν ότι σκοπός της Τέχνης είναι να μας εφησυχάζει, να μας κάνει απλά και μόνο να ξεχνιόμαστε. Ούτε, όμως, μόνο απλώς θέλει να περιγράφει την πραγματικότητα. Ο Βάρναλης με το έργο του, με τη σατυρική και διεισδυτική του ματιά θέλει να συνειδητοποιεί ο ίδιος ο λαός την ανάγκη της αλλαγής, η ποίησή του να γίνει κίνητρο πράξης. Με την τέχνη του ακολούθησε το σοσιαλιστικό ρεαλισμό, το ρεαλισμό της εποχής μας, όπως ο ίδιος τον αποκαλούσε. Γράφει χαρακτηριστικά: «Αυτή η τέχνη, που τάσσεται με το ζωντανό μέλλον της ανθρωπότητας ενάντια στο ξεπεσμένο παρελθόν, είναι τέχνη που στηρίζεται στις επαναστατικές αξίες της τάξης, που ανεβαίνει, κι αυτωνώνε των αξιών γίνεται στήριγμα - συνειδητό στήριγμα». Στόχος του να βγάλει το λαό απ' την αδράνεια και την παθητικότητα, να αφυπνίσει την εργατική τάξη και να τη βοηθήσει να αποκτήσει συνείδηση του εαυτού της, ως τάξης που αυτή πρέπει να πάρει την εξουσία. «Αν ξυπνήσεις μονομιάς θα 'ρθει ανάποδα ο ντουνιάς», γράφει στην «Μπαλάντα του Κυρ Μέντιου».
Γι' αυτόν το λόγο, άλλωστε, με την ποίησή του δε «χαϊδεύει», δεν εξιδανικεύει. Στο στόχαστρό του μπαίνει η μοιρολατρία, η «σκλάβα σκέψη», που τους την πλάσαν «οι δυνατοί». Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι «Μοιραίοι». Ούτε «δίνει λέξες παρηγόρια». Για το ποίημα αυτό άλλωστε, τον «Οδηγητή», που ο Βάρναλης λέει ότι είναι ο Λένιν, γράφει ο Δημήτρης Γληνός: «Ο Οδηγητής (...) είναι η συνείδηση του ίδιου λαού, που ξύπνησε και ξεκίνησε ορμητικά για τον τελειωτικό αγώνα. Είναι η πρωτοπορία της μάζας, που μάχεται και γκρεμίζει τον σάπιο κόσμο για να πλαστουργήσει τη Νέα Ζωή».

«Δικιά σας η πατρίδα, μα τίποτα δικό σας μέσα σ' αφτήνε: χωράφια και παλάτια, καράβια και χρήμα, Θεοί και εξουσία, σκέψη και θέληση - όλα ξένα»

Το έργο του επηρεάστηκε ξεκάθαρα και από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική καταστροφή. Ξεσκεπάζει το χαρακτήρα του πολέμου: «... Οι αλήθειες, που ξεσηκώσανε τις επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα στην Ευρώπη, είχανε καταντήσει ψέματα στις αρχές του 20ού. Απάνου σε τέτοια ψέματα θελήσανε να στηρίξουν τον τελευταίο ληστρικό τους πόλεμο οι ιμπεριαλιστές του κόσμου»(«Φιλολογικά απομνημονεύματα», 1980).
Δεν αρκείται σε διαπιστώσεις. Δείχνει ξεκάθαρα τη στάση που πρέπει να κρατήσει το προλεταριάτο απέναντι σε πόλεμο, που δε γίνεται για τα δικά του συμφέροντα.
«Αν είν' ο λάκκος σου
Πολύ βαθύς
Χρέος με τα χέρια σου
Να σηκωθείς
(...)
Κι όπου σε σφάζουνε
Δεμένον πίσου
Να βροντά άξαφνα
Σεισμός αβύσσου,
Χίλια αστροπέλεκα:
«Δεν είναι μπρος
Είν' από πίσω σου
Κρυφά ο οχτρός»
Η στάση του Βάρναλη είναι ταξική και γι' αυτό γνήσια διεθνιστική. Οπως από ταξική σκοπιά ήταν ενάντια στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, έτσι, από ταξική πάλι σκοπιά, στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο πήρε ξεκάθαρη θέση υπέρ της Σοβιετικής Ενωσης. Μέσα από τις σελίδες του «Ριζοσπάστη» γράφει το 1946 με τίτλο «ΕΑΜ και μορφωμένοι»: «Το ΕΑΜ δεν ξεσήκωσε και δεν οργάνωσε μονάχα τις υλικές και ηθικές δυνάμεις του έθνους ενάντια στον ξένο καταχτητή και στον ντόπιο προδότη, παρά και τις πνευματικές του δυνάμεις... Οι μορφωμένοι που στα πρώτα χρόνια της Κατοχής είχανε χάσει τα νερά τους, ακούσανε το προσκλητήριο του ΕΑΜ, βρήκανε το σωστό δρόμο και μπήκανε στη δουλειά να φωτίσουνε, να ενθουσιάσουνε, να δώσουνε κουράγιο και πίστη στο λαό, που πολεμούσε για τη λευτεριά του και για την τιμή του».
Ζει κι αυτός μαζί με τον ελληνικό λαό τις κορυφαίες στιγμές της ταξικής πάλης της χώρας μας. Τον ηρωικό Δεκέμβρη, την τρίχρονη εποποιία του ΔΣΕ.
Και πάλι σκοτωμένοι στον αγώνα -
για λεφτεριά και δίκιο στον αιώνα!
Απ' τη λάσπη του αιμάτου να! παλέβει,
ο Γήλιος στα μεσούρανα ν' ανέβει.
Ο Βάρναλης, ως κομμουνιστής, γνωρίζει καλά ότι η ανθρωπότητα θα απαλλαγεί από τον πόλεμο μόνο όταν η εργατική τάξη κάθε χώρας απαλλαγεί μια για πάντα από τα δεσμά της ταξικής της σκλαβιάς. Γράφει στα «Φιλολογικά Απομνημονεύματα»: «Μπορούσα λοιπόν να εκφράσω την αντιπάθειά μου ενάντια στον πόλεμο και την πίστη μου για μια καλύτερην ανθρωπότητα που δε θα στηριζότανε στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, άρα που δε θα στηριζότανε στον πόλεμο».

Εχει η πλάση κοκκινίσει..

Το 1934 επισκέπτεται την ΕΣΣΔ. Οι εντυπώσεις του καταγράφονται σε σειρά άρθρων του στην εφημερίδα «Ελεύθερος άνθρωπος».
«Είναι αληθινά ακατανόητο για μας, πως μπορούνε σήμερα να κυκλοφορούνε στη Ρωσία 19 εκατομμύρια αντίτυπα των έργων του Γκόρκυ, 5 εκατομμύρια του Πούσκιν...
Είναι να καταλαβαίνει κανείς, πως η λογοτεχνία στη Ρωσία δεν είνε (όπως είπα και για το θέατρο) μια πολυτέλεια, μια διακόσμηση, μια ραφιναρισμένη "ανάγκη του περιττού", αλλά μια ζωτική ανάγκη του Λαού».
Καταλαβαίνει από την παρουσία του στην πρώτη πατρίδα των εργατών, «πόσο άρρωστο και ανερμάτιστα εγωιστικό είνε το δόγμα της "ελευθερίας της προσωπικότητας" όπως το εννοούνε πολλοί ξένοι. Ενώ η αληθινή ελευθερία βρίσκεται στην πειθαρχία, στη συνεργασία των εργατών του πνεύματος και του χεριού για το Μεγάλο Σκοπό».

Τύχερε, κείνο τ' άθλιο δειλινό

Σε δέσαν με το Δάσκαλο Γληνό

Το 1935, ο Βάρναλης εξορίζεται για τις ιδέες του στον Αϊ Στράτη. Η δικτατορία του Μεταξά του αφαιρεί το δικαίωμά του να υπογράφει τα έργα του. Στην εξορία, γράφει το ποίημά του «Οκτώβρης», αφιερωμένο στην επέτειο της Οχτωβριανής Επανάστασης, το οποίο και δημοσιεύεται στην εφημερίδα τοίχου των εξόριστων: «Από τα μπουντρούμια και την εξορία η νέα του κόσμου ξεκινά ιστορία», καταλήγει το ποίημα.
Εμεινε όρθιος, αδιάλλακτος ως το τέλος. Στα χρόνια της χούντας απάντησε για ακόμη μια φορά:
Τι θέλετε πάλι;
Να με ρωτήσετε αν είμαι κομμουνιστής;
Δε σας το είπα την πρώτη φορά;
Ολο τα ίδια θα λέμε;
Η εργατική τάξη και το κόμμα της, το ΚΚΕ, αντιμετώπιζαν τον ποιητή, στο μέτρο του δυνατού που επέτρεπαν οι εποχές, με ιδιαίτερη αγάπη και φροντίδα. Μετά την απελευθέρωση, ο Βάρναλης δούλευε στον «Ριζοσπάστη», γεγονός που ναι μεν του εξασφάλιζε τα αναγκαία προς το ζην, αλλά του στερούσε τον αναγκαίο χρόνο για καλλιτεχνική δημιουργία. Τότε ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Νίκος Ζαχαριάδης, έδωσε στον Βάρναλη εξάμηνη άδεια με αποδοχές για να γράψει το «Ημερολόγιο της Πηνελόπης».
Το 1959 βραβεύεται με το βραβείο Λένιν.
Σε όλο του το έργο ο Βάρναλης καταδείχνει ότι οι αξίες των αστών έχουν παλιώσει και η εργατική τάξη είναι η μόνη προοδευτική κοινωνική δύναμη. Την καλεί για τη δική της έφοδο στους ουρανούς.
«Είμαστε ο πόλεμος ο εμφύλιος, του δούλου ενάντια στον αφέντη, η Βία ενάντια στη Βία! Οχτρός δεν είναι ο αλλόγλωσσος, ο αλλόθρησκος, ο ξένος! Ο οχτρός μας είναι μες το σπίτι μας, το Κράτος είναι ο οχτρός μας, το Κράτος είναι ο ξένος! Το χέρι ετούτο δε θα σηκωθεί ενάντια στους αδερφούς ενάντια! Το ατσαλωμένο χέρι μας θα σηκωθεί στους τύραννους ενάντια!» («Φως που καίει», 1922).