Πώς ο άνθρωπος εξελίχθηκε σε ανώτερο είδος ζώου

Εκτός από τους ανθρώπους και οι χιμπατζήδες χρησιμοποιούν εργαλεία, όπως οι εικονιζόμενοι που με κλαδιά βγάζουν τερμίτες από τη φωλιά τους. Οι νεότεροι μαθαίνουν τη χρήση αυτών των εργαλείων, μιμούμενοι τους μεγαλύτερους. Τα εργαλεία όμως οι χιμπατζήδες τα βρίσκουν έτοιμα στη φύση, δεν τα διατηρούν, ούτε τα εξελίσσουν. Οι άνθρωποι μέσα στην κοινωνία μεταδίδουν με ακρίβεια τη γνώση για τη χρήση και κατασκευή εργαλείων, φτιάχνοντας όλο και πιο σύνθετες τεχνολογίες

Η αστική επιστήμη αναζητά την εξήγηση της ανάπτυξης πολιτισμού και της επακόλουθης κυριαρχίας του ανθρώπου στη Γη στη βιολογική φύση του ανθρώπινου είδους, εξετάζοντας τον άνθρωπο στην ατομική και όχι στην κοινωνική διάστασή του. Αναζητά τη διαφορά με το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο στα γονίδια και περιορίζεται στη διαπίστωση ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος από φυλογενετική άποψη είναι προϊόν της εξέλιξης του νευρικού συστήματος των ζωντανών οργανισμών, αγνοώντας την ποιοτική αλλαγή κατά τη μετάβαση από τη ζωώδη στην ανθρώπινη κατάσταση και την αιτία αυτής της μετάβασης, δηλαδή την εργασία, που οδήγησε και στην εμφάνιση της ομιλίας.
Ωστόσο, ο πηγαίος υλισμός της επιστήμης οδηγεί ακόμη και επιστήμονες που δεν τον συνδυάζουν με τη διαλεκτική μέθοδο να κατευθύνονται σε απαντήσεις που προσεγγίζουν την επιστημονική αλήθεια, πλευρές ή έστω ψήγματά της. «Δεν ήταν ο μεγάλος μας εγκέφαλος, η νοημοσύνη ή η γλώσσα που οδήγησαν στον πολιτισμό, αλλά ο πολιτισμός που μας έδωσε μεγάλους εγκεφάλους, νοημοσύνη και γλώσσα», λέει ο Κέβιν Λάλαντ, καθηγητής βιολογίας στο πανεπιστήμιο Σεντ Αντριους της Σκοτίας. Με τη λέξη πολιτισμός αναφέρεται σε κοινά μοτίβα συμπεριφοράς μεταξύ των μελών μιας κοινότητας που μεταδίδονται κοινωνικά από γενιά σε γενιά.

Μίμηση

Πολλά ζώα μιμούνται τη συμπεριφορά των γονιών τους ή και άλλων ατόμων του είδους τους και με αυτόν τον τρόπο μαθαίνουν τι να τρώνε, πώς να βρίσκουν την τροφή τους, πώς να αποφεύγουν τους θηρευτές, πώς να ειδοποιούν το κοπάδι για κίνδυνο, πώς να βγάζουν ήχους ερωτικού καλέσματος ή άλλης χρησιμότητας. Κορυφαίο παράδειγμα είναι η χρήση εργαλείων από ορισμένες ομάδες χιμπατζήδων στην Αφρική. Σε κάθε τέτοια κοινότητα, τα νεαρά άτομα μαθαίνουν τις τοπικές συμπεριφορές παρατηρώντας τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, είτε πρόκειται για το άνοιγμα καρυδιών με τη βοήθεια μιας πέτρας σαν σφυρί, είτε για την εξαγωγή πλούσιων σε πρωτεΐνες τερμιτών από τη φωλιά τους με τη βοήθεια ευθύγραμμων και λείων κλαδιών που βρίσκουν τριγύρω.
Η μίμηση συμπεριφορών άλλων ζώων της ομάδας δεν περιορίζεται στα πρωτεύοντα θηλαστικά, ούτε στα ζώα με μεγάλο εγκέφαλο, ούτε καν στα σπονδυλωτά. Εκδηλώνεται σε εκατοντάδες είδη θηλαστικών, πουλιών, ψαριών ακόμη και εντόμων. Ορισμένες ομάδες δελφινιών χρησιμοποιούν σπόγγους για να σαρώνουν το βυθό και να ξετρυπώνουν κρυμμένα ψάρια. Οι όρκες χρησιμοποιούν τεχνικές κυνηγιού φώκιας, στις οποίες κινούμενες συνδυασμένα δημιουργούν ένα μεγάλο κύμα, που ανατρέπει το κομμάτι πάγου στο οποίο έχει βρει καταφύγιο μια φώκια. Είδος κορακιών στην Ιαπωνία βάζει πάνω στο οδόστρωμα καρύδια που δεν μπορεί να ανοίξει με το ράμφος του, περιμένοντας να περάσουν αυτοκίνητα που θα τα πατήσουν και θα τα σπάσουν.

Πιστότητα

Μελέτες πρώτα στα πτηνά και αργότερα και στα πρωτεύοντα θηλαστικά έδειξαν ότι τέτοια «ευρηματική» συμπεριφορά συνοδεύεται από συγκριτικά μεγάλο μέγεθος εγκεφάλου. Σύμφωνα με μια θεωρία η ικανότητα να αντιγράφουν άλλους ή να βρίσκουν «έξυπνες» λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζουν δίνει στα άτομα που τη διαθέτουν πλεονέκτημα επιβίωσης και μέσω της φυσικής επιλογής αυτή η τάση ενισχύεται στο πέρασμα του χρόνου. Ομως, κανένα άλλο ζώο στη Γη δεν ανέπτυξε νοημοσύνη πέρα από τον άνθρωπο και όπως προαναφέρθηκε υπάρχουν και ζώα με μικρό εγκέφαλο που διαθέτουν μιμητικές ικανότητες.
Επιστήμονες θεωρούν ότι αυτό που κάνει τη διαφορά είναι η πιστότητα της μετάδοσης των πληροφοριών από το ένα μέλος του είδους στο άλλο, η ακρίβεια με την οποία η πληροφορία περνάει από εκείνον που τη μεταδίδει σε εκείνον που τη λαμβάνει. Χωρίς ακριβή μετάδοση δεν μπορεί να υπάρξει σωρευτικός πολιτισμός, λένε. Ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος που ξεπέρασε το όριο που επιτρέπει την ανάπτυξη μεγαλύτερης πολυπλοκότητας και ποικιλομορφίας των γνώσεων. Και έτσι το ζήτημα ξαναγυρίζει στην αρχή: Γιατί είναι μόνο ο άνθρωπος που ξεπέρασε αυτό το όριο; Αναπάντητο έχουν οι αστοί επιστήμονες και ένα άλλο ζήτημα. Αναγνωρίζουν τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε η γλώσσα στη μετάδοση της γνώσης από γενιά σε γενιά, στην εμφάνιση της διδασκαλίας, κοινωνική διαδικασία που πραγματοποιείται μόνο στο ανθρώπινο είδος, αλλά αδυνατούν να εξηγήσουν πώς εμφανίστηκε η γλώσσα μόνο στον άνθρωπο.

Ανατροφοδότηση

Με την εμφάνιση της πρώτης στοιχειώδους γλώσσας, τα πλεονεκτήματα που έδινε άσκησαν εξελικτική πίεση προς εγκεφάλους πιο αποτελεσματικούς για το χειρισμό της και προς πιο εύκολες στην εκμάθηση γλωσσικές δομές. Οι επιστήμονες σήμερα δέχονται στην πλειοψηφία τους τη συνεξέλιξη πολιτισμού και ανθρώπινων γονιδίων. Θεωρητικές, ανθρωπολογικές, αλλά και αναλύσεις γενετικών χαρακτηριστικών δείχνουν πώς η κοινωνικά μεταδιδόμενη γνώση, συμπεριλαμβανομένης της γνώσης για την κατασκευή και χρήση εργαλείων, μετασχημάτισε την ανθρώπινη ανατομία και αντίληψη. Αυτή η εξελικτική ανατροφοδότηση οδήγησε στην εμφάνιση της νοημοσύνης του σύγχρονου ανθρώπου.
Συμπερασματικά, κατά τον Λάλαντ, «η εικόνα που προκύπτει για τη νοητική εξέλιξη του ανθρώπου είναι πως κυρίως αποτελούμε δημιουργήματα του εαυτού μας. Τα διακριτά χαρακτηριστικά της ανθρωπότητας - η νοημοσύνη, η δημιουργικότητα, η γλώσσα, όπως και η μεγάλη επιτυχία σε οικολογικό - δημογραφικό επίπεδο (σ.σ. εξάπλωση στον πλανήτη) - είναι είτε εξελικτικές προσαρμογές των πολιτιστικών (σ.σ. κοινωνικών) δραστηριοτήτων των προγόνων μας ή άμεσες συνέπειες αυτών των προσαρμογών. Για την εξέλιξη του είδους μας, η πολιτιστική κληρονομικότητα είναι το ίδιο σημαντική όπως και η γενετική κληρονομικότητα».

Δημιουργός εργαλείων

Ο άνθρωπος δεν χρησιμοποιεί μόνο, αλλά κατασκευάζει και διατηρεί εργαλεία, για χρήση πρώτα και κύρια στην κοινωνική εργασία. Ο πίθηκος μπορεί στη συνέχεια να μασουλήσει το κλαδί που χρησιμοποίησε για να βγάλει τερμίτες ή να φτάσει ένα φρούτο, επειδή δεν το βλέπει ως εργαλείο, η σχέση του με αυτό είναι ενστικτώδης. Αποφασιστικός παράγοντας για τη μετάβαση από το ζώο στον άνθρωπο, από το κοπάδι στην κοινωνία, ήταν η εργασία, δηλαδή η δραστηριότητα που βασίζεται στην από κοινού κατασκευή και χρήση εργαλείων. Μέσω των εργαλείων, οι άνθρωποι ήρθαν σε μια ενεργητική σχέση με τη φύση. Επενεργώντας στο περιβάλλον και αλλάζοντάς το, ο άνθρωπος άλλαξε ταυτόχρονα και τη δική του φύση. Η μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στην εργασία οδήγησε εξελικτικά στην ανατομική βελτίωση του χεριού. Οπως επισήμανε ο Ενγκελς, το ανθρώπινο χέρι δεν είναι μόνο όργανο εργασίας, αλλά και προϊόν της εργασίας.
Η ανθρώπινη γλώσσα προέκυψε στη διαδικασία της εργασίας ως λύση στην ανάγκη για αποτελεσματικότερη επικοινωνία, που θα επέτρεπε καλύτερο συντονισμό των ενεργειών και μετάδοση της πείρας στις επόμενες γενιές. Κάτω από την πίεση για καλύτερη επικοινωνία διαμορφώθηκαν και τα ανατομικά χαρακτηριστικά της στοματοφαρυγγικής κοιλότητας, που επιτρέπουν την ομιλία. Η γλώσσα έγινε η ίδια ένα εργαλείο, ίσως το σημαντικότερο όλων.

Εξω από την κοινωνία;

Ο άνθρωπος διαμορφώθηκε χάρη στη συσσωρευμένη «κοινωνική πείρα», και ακριβώς μέσα στην κοινωνία απέκτησε τα χαρακτηριστικά που τον κάνουν να ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα. Ο εγκέφαλος, τα χέρια και όλα τα άλλα βιολογικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου είναι το υπόστρωμα, διαμορφώθηκαν σε βάθος χιλιάδων χρόνων, αποτελούν στοιχεία μιας νέας ποιότητας. Ακόμα και σήμερα, όμως, αυτό το βιολογικό υπόβαθρο από μόνο του δεν φτάνει. Ανθρωποι που έτυχε να μεγαλώσουν ανάμεσα σε ζώα, σε απομόνωση από οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο, διολίσθησαν στην απλή ζωική κατάσταση - όχι βέβαια από βιολογική άποψη - και η προσπάθεια ενσωμάτωσής τους στο ανθρώπινο γένος (ο «εξανθρωπισμός» τους) αποδείχθηκε πολύπλοκη και σύνθετη διαδικασία. Σε αντίθεση φυσικά με απομονωμένους μικρούς πιθήκους, που μεγαλώνοντας έγιναν πίθηκοι όπως και οι γονείς τους.
Ο ψυχισμός του ανθρώπου διαφέρει ριζικά από του ζώου. Ο πίθηκος είναι ικανός να λύνει περιστασιακά προβλήματα ακόμα και να αξιοποιεί εργαλεία μιας χρήσης. Δρα μέσα στα όρια μιας άμεσα αντιληπτής κατάστασης, μην έχοντας ικανότητα αφαίρεσης, δηλαδή απομάκρυνσης από τη συγκεκριμένη κατάσταση και εξαγωγής γενικότερων συμπερασμάτων ή πρόβλεψης. Ετσι, μένει στο έλεος της άμεσης εντύπωσής του, ενώ ο άνθρωπος μπορεί να αντανακλά όχι μόνο τις άμεσες επιδράσεις του περιβάλλοντος αλλά και τα μελλοντικά τους αποτελέσματα. Μπορεί να δρα συνειδητά με βάση τη γνώση που έχει για την αναγκαιότητα.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»