Μαρξ-Δαρβίνος: Βίοι παράλληλοι και μια αφιέρωση που δεν έγινε

Κατιούσα

Δε γνωρίστηκαν ποτέ προσωπικά αν και έζησαν  σε απόσταση λίγων δεκάδων χιλιομέτρων στην Αγγλία: Ο Καρλ Μαρξ κι ο Κάρολος Δαρβίνος, από τη γέννηση του οποίου συμπληρώνονται σήμερα 209 χρόνια, οι δύο ίσως ριζοσπαστικότεροι στον τομέα στοχαστές του λεγόμενου “μακρύ” δεκάτου ενάτου αιώνα. Οι δρόμοι τους όμως διασταυρώθηκαν έμμεσα και κυρίως επιστολικά, και τους συνέδεε αμοιβαία εκτίμηση, παρά τις βαθιές ιδεολογικές τους αντιθέσεις.

Ο πρώτος που έφερε το Μαρξ σε επαφή με το έργο του Δαρβίνου ήταν ο Έγνκελς, που το Νοέμβρη του 1859 είχε αποκτήσεις ένα από τα 1250 πρώτα αντίτυπα της “Καταγωγής των ειδών”, ενός βιβλίου-τομή για τη σύγχρονη επιστήμη, στο οποίο διατυπώθηκε για πρώτη φορά η έννοια της εξέλιξης των ειδών και της φυσικής επιλογής. Μη μπορώντας να κρύψει τον ενθουσιασμό του, έστειλε επιστολή στο Μαρξ, λέγοντάς του: “Ο Δαρβίνος επί τη ευκαιρία, τον οποίο μόλις τώρα διαβάζω, είναι απολύτως έξοχος”. Ένα χρόνο μετά την πρώτη κυκλοφορία του βιβλίου, ο ίδιος ο Μαρξ το διάβασε και αναγνώρισε αμέσως τον ρηξικέλευθο χαρακτήρα του. Έγραφε λοιπόν στο στενό φίλο και συνεργάτη του το Δεκέμβρη του 1860:

“Τις τελευταίες τέσσερις βδομάδες, διάβασα ένα σωρό πράγματα. Ανάμεσα στα άλλα, το βιβλίο του Δαρβίνου για τη φυσική επιλογή. Παρότι το αναπτύσσει με το χοντροκομμένο εγγλέζικο τρόπο, αυτό είναι το βιβλίο που εμπεριέχει τη βάση της φυσικής ιστορίας από τη δική μας σκοπιά.” Ενώ τον επόμενο μήνα έγραψε στον στο Φερδινάνδο Λασάλ: “Το έργο του Δαρβίνου είναι εξαιρετικά σημαντικό και ταιριάζει στο σκοπό μου με το να παρέχει μια βάση στη φυσική επιστήμη για την ιστορική πάλη των τάξεων”.

Ο Μαρξ τα επόμενα δυο χρόνια ξαναδιάβασε το βιβλίο κι επισήμανε με σκωπτικό τρόπο τα σημεία στα οποία θεωρούσε ότι ο Δαρβίνος προασπιζόταν τις ιδέες του Μάλθους περί υπερπληθυσμού, ιδέες που φυσικά ο ίδιος αντιμαχόταν με σθένος σε διάφορες περιστάσεις: “Διασκεδάζω με το Δαρβίνο, τον οποίο ξανακοίταξα, όταν λέει οτι εφαρμόζει τη “μαλθουσιανή” θεωρία στα φυτά και τα ζώα”. Σε άλλη αναφορά του, το 1863, αναφέρει ότι “Στο έξοχο έργο του, ο Δαρβίνος δε συνειδητοποιεί ότι ανακαλύπτοντας τη “γεωμετρική πρόοδο” στο ζωϊκό και φυτικό βασίλειο, ανέτρεψε τη θεωρία του Μάλθους

Όποια κι αν ήταν η κριτική του για τις μαλθουσιανές επιρροές στη σκέψη του Δαρβίνου, ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί βαθιά από την επιστημονική της αξία, όπως πιστοποιεί και η μαρτυρία του Βίλχελμ Λήμπκνεχτ (πατέρα του Καρλ), ο οποίος είχε παρακολουθήσει μαζί του έξι διαλέξεις του Τόμας Χάξλεϋ, στις οποίες εκλαϊκεύονταν κι επεξηγούνταν οι ιδέες του Δαρβίνου σε ένα ακροατήριο Άγγλων εργατών. “Δε μιλούσαμε για τίποτε άλλο πέραν του Δαρβίνου για μήνες και για την τεράστια σημασία των επιστημονικών του ανακαλύψεων”.

Το 1867 σε υποσημείωση του πρώτου τόμου του “Κεφαλαίου”, χαρακτήριζε την “Καταγωγή των ειδών” “κοσμοϊστορικό έργο”, ενώ σε άλλη υποσημείωση του ίδιου έργου αναφέρει πως : ” . “Ο Δαρβίνος μας κίνησε το ενδιαφέρον για την ιστορία της Τεχνολογίας της φύσης, δηλαδή, το σχηματισμό των οργάνων των φυτών και των ζώων, τα οποία όργανα χρησιμέυουν ως μέσα παραγωγής για τη συντήρηση της ζωής”. Δεν προσπαθεί να συνδέσει άμεσα την οπτική του για την ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών με την άποψη του Δαρβίνου για την ιστορία της φύσης. Δε βλέπει δηλαδή τη φυσική επιλογή ως πρότυπο της ταξικής πάλης. Όπως σημειώνει σε άλλο σημείο “η ανθρώπινη ιστορία διαφέρει από τη φυσική ιστορία..,γιατί δημιουργούμε την πρώτη, αλλά όχι τη δεύτερη”. Για το λόγο αυτό επέκρινε σφόδρα όσους στοχαστές προσπάθουσαν να εφαρμόσουν τη θεωρία του Δαρβίνου στις κοινωνικές επιστήμες, το λεγόμενο κοινωνικό δαρβινισμό, προκειμένου να προβάλουν τη “φυσικότητα” της ελεύθερης αγοράς και του σχετικού ανταγωνισμού στα πρότυπα της επιβίωσης του ισχυρότερου.

Η εκτίμηση του Μαρξ για το Δαρβίνο ήταν τόσο βαθιά, που το 1873 του απέστειλε ένα αντίτυπο της δεύτερης γερμανικής έκδοσης του “Κεφαλαίου”, με αφιέρωση, στην οποία δηλώνει “ειλικρινής θαυμαστής” και επιστολή που δε σώζεται. Ο Δαρβίνος του απάντησε μετά από κάποιους μήνες ως εξής: “Αγαπητέ Κύριε. Σας ευχαριστώ για την τιμή που μου κάνατε στέλνοντάς μου το εξαιρετικό σας έργο για το κεφάλαιο και εύχομαι από καρδιάς να ήμουν πιο άξιος να το λάβω, γνωρίζοντας περισσότερα για το βαθύ και σημαντικό θέμα της πολιτικής οικονομίας. Παρότι οι μελέτες μας έχουν υπάρξει τόσο διαφορετικές, πιστεύω ότι και οι δύο μας ειλικρινά επιθυμούμε την επέκταση της γνώσης, κι ότι αυτό μακροπρόθεσμα θα αυξήσει την ευτυχία της ανθρωπότητας.Παραμένω ειλικρινά δικός σας,

Κάρολος Δαρβίνος

Η επόμενη επικοινωνία των δύο ανδρών υπήρξε επτά χρόνια αργότερα, από την οποία σώζεται και πάλι μόνο η απάντηση του Δαρβίνου. Φαίνεται πως πρόθεση του Μαρξ ήταν να αφιερώσει την αγγλική μετάφραση του “Κεφαλαίου” στο Δαρβίνο, εκείνος όμως αρνήθηκε ευγενικά, θεωρώντας πως δε γνωρίζει το αντικείμενο, κυρίως όμως επειδή δεν ήθελε να πληγώσει τα θρησκευτικά συναισθήματα της οικογένειάς του. Κατά τη γνώμη του, “άμεσα επιχειρήματα κατά του χριστιανισμού και του θεϊσμού” δεν είχαν κανένα σχεδόν αποτέλεσμα στο κοινό” σε αντίθεση με την “σταδιακή διαφώτιση που προκύπτει από την πρόοδο της επιστήμης”. Είναι φανερό ότι ο Δαρβίνος ιδεολογικά παρέμενε ένας φωτισμένος αλλά και προσεχτικός αστός, δεδομένης και της εντονότατης πολεμικής που δεχόταν για τις ιδέες του από συντηρητικούς πολιτικούς κι εκκλησιαστικούς κύκλους, και πως η όποια προσωπική εκτίμηση είχε για το Μαρξ δεν μπορούσε να ξεπεράσει τα στεγανά της κοσμοθεωρίας του. Εξάλλου, όπως φαίνεται από το γεγονός πως το γερμανικό αντίτυπο του Κεφαλαίου είχε μείνει στο μεγαλύτερο μέρος του άκοπο, δεν κατέβαλε κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια να το διαβάσει, πέραν του πρώτου μέρους πιθανόν. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι ο Μαρξ επηρεάστηκε περισσότερο από το Δαρβίνο απ’ό,τι το αντίστροφο. Σε κάθε περίπτωση, ισχύει ο εύστοχος παραλληλισμός του Ένγκελς στον επικήδειο του Μαρξ στις 14 Μαρτίου 1883, όπου υπογράμμισε ότι: “¨Οπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της οργανικής φύσης, έτσι ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας”.

Αντλήθηκαν στοιχεία από το άρθρο του Ralph Colp Jr., “The contacts between Karl Marx and Charles Darwin”, Journal of the history of ideas, (1974)