ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΪ Ο «μοναχός» της Γιάσναγια Πολιάνα

ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΪ

Ο «μοναχός» της Γιάσναγια Πολιάνα

Ο Τολστόι την εποχή που έγραφε το «Πόλεμος και Ειρήνη»

Ο Λέων Νικολάγιεβιτς Τολστόι θεωρείται -και δικαίως- ένας από τους κορυφαίους συγγραφείς όλων των εποχών, ο άνθρωπος που επέδρασε καταλυτικά στον ευρωπαϊκό, αλλά και αμερικάνικο λογοτεχνικό ρεαλισμό, ο ουμανιστής, ο οποίος αποτέλεσε το πνευματικό σημείο αναφοράς της «αφρόκρεμας» της παγκόσμιας διανόησης του καιρού του, από τη μια, αλλά και του λαού του, από την άλλη.

Ο Ρομέν Ρολάν, ο Ερνεστ Χέμινγουέι, ο Μπέρναρντ Σω, ο Ρίλκε, ο Στρίνμπεργκ, ακόμη και ο Γκάντι, είναι μερικά από τα μεγάλα ονόματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, φιλοσοφίας και πολιτικής, τα οποία δέχτηκαν την επίδραση του Ρώσου διανοητή. Τα έργα του διασκευάστηκαν πάμπολλες φορές για την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, ενώ τα θεατρικά του ανεβάστηκαν και ανεβάζονται σε όλα τα θέατρα του κόσμου. Οσο για τα βιβλία του, μπορούμε να πούμε πως αποτελούν από τις λίγες, δυστυχώς, περιπτώσεις, όπου το επιχείρημα, ότι η επικής έκτασης και περιεχομένου λογοτεχνία δεν «ταιριάζει» στους σύγχρονους ρυθμούς, καταρρίπτεται. Η δε λογοτεχνική κριτική, ασχολήθηκε μαζί του ενώ ακόμη ζούσε, με σημαντικούς σταθμούς για την ανάλυση του έργου του, τα γραπτά του Γ. Β. Πλεχάνοφ και τη μελέτη του Γκόρκι του 1919.

Μεγάλος εκφραστής της εποχής του

Ο ίδιος ο Λένιν ασχολήθηκε με τον Τολστόι ήδη από το 1908, προσδίδοντάς του την πραγματική, όσο και σημαντική διάσταση του έργου του: «... οι αντιφάσεις στις απόψεις και στις θεωρίες του Τολστόι δεν είναι τυχαίες, αλλά είναι έκφραση των αντιφατικών συνθηκών που επικρατούσαν στη ρωσική ζωή το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα... Ο Τολστόι είναι μεγάλος ως εκφραστής εκείνων των ιδεών και εκείνων των διαθέσεων που διαμορφώθηκαν στα εκατομμύρια της ρώσικης αγροτιάς τον καιρό του ερχομού της αστικής επανάστασης στη Ρωσία».

Με τον Τσέχωφ

Πράγματι, η αντιφατικότητα της ιδεολογίας του μεγάλου συγγραφέα ήταν η αιτία να δεχτεί από τη μια, τη μαρξιστική κριτική και από την άλλη να αφορίζεται από την εκκλησία, ενώ, ακόμη και σήμερα, τον διεκδικούν ως πνευματικό τους πρόγονο, ένα ευρύ, όσο και ανομοιογενές φάσμα διαφόρων ιδεολογιών, από τους μεταφυσικούς έως τους αναρχικούς. Οπως και να έχουν όμως τα πράγματα, για τους Ρώσους θα μείνει για πάντα κάτι σαν τον συλλογικό «παππού» τους, η ασκητική μορφή του οποίου ρίχνει ακόμη τη βαριά της σκιά - ως μέτρο σύγκρισης - στη λογοτεχνική περιπέτεια του καιρού μας.

Ο Τολστόι γεννήθηκε στις 28 Αυγούστου (9 Σεπτέμβρη με το νέο ημερολόγιο) του 1828 στη Γιάσναγια Πολιάνα, περιοχή Τούλας, δυτικά της Μόσχας, στο κτήμα της αριστοκρατικής του οικογένειας, η οποία του κληρονόμησε και τον τίτλο του κόμη. Τίτλο, που μαζί και με την άλλη κληρονομιά, ο συγγραφέας θα αρνούνταν στην πράξη. Ο πατέρας του είχε πάρει μέρος στον πόλεμο κατά του Ναπολέοντα το 1812, όταν ο τελευταίος είχε επιχειρήσει την, αποτυχημένη τελικά, εισβολή στη Ρωσία.

Φοίτησε για τρία χρόνια στο Πανεπιστήμιο του Καζάν, χωρίς να το τελειώσει και το 1851 ταξιδεύει στον Καύκασο, όπου υπηρετούσε στο στρατό ο αδερφός του. Στο ημερολόγιο εκείνης της χρονιάς εμφανίζονται τα πρώτα λογοτεχνικά του στοιχεία («Ιστορίες της χτεσινής μέρας» κ.ά.), ενώ συμμετέχει (αρχικά ως εθελοντής και αργότερα ως αξιωματικός) σε πολεμικές επιχειρήσεις στην περιοχή. Το 1854 στέλνεται στη στρατιά του Δούναβη και στον Κριμαϊκό πόλεμο υπερασπίζεται την πολιορκημένη Σεβαστούπολη. Εμπειρίες οι οποίες θα μετατραπούν σε διηγήματα.

Πνευματική αναζήτηση

Το 1855 πηγαίνει στην Πετρούπολη, όπου συνεργάζεται με το περιοδικό «Σύγχρονη Επιθεώρηση» και γνωρίζεται με τον Νεκράσοφ, τον Τουργκένιεφ, τον Τσερνισέφσκι κ.ά. Είναι μια περίοδος λογοτεχνικών πειραμάτων και ιδεολογικών αναζητήσεων, ενώ ήδη, στα διηγήματά του εκείνης της περιόδου, εμφανίζεται η απέχθειά του προς την κοινωνική αδικία και την αστική υποκρισία. Το 1860, θεωρώντας μάλλον ότι οι κοσμικοί κύκλοι της μεγαλούπολης δεν είναι γι' αυτόν και τις πνευματικές ανάγκες του, επιστρέφει στη γενέτειρά του, στη Γιάσναγια Πολιάνα, όπου επιδίδεται σε έντονη κοινωνική δραστηριότητα. Ανάμεσα σε άλλα θα ιδρύσει ένα σχολείο για τα παιδιά των χωρικών, θα εκδώσει ένα παιδαγωγικό περιοδικό και, εμπνευσμένος από τον Ρουσώ, θα εφαρμόσει ένα σύστημα μόρφωσης απαλλαγμένο από τη στείρα πειθαρχία και τον εκπαιδευτικό καταναγκασμό. Το 1862 παντρεύτηκε τη Σοφία Αντρέγιεβνα Μπερς και αρχίζει το αριθμητικό μεγάλωμα της οικογένειάς του.

Οι ιδεολογικές του αναζητήσεις, η αριστοκρατική, πατριαρχική διαπαιδαγώγησή του και η επαφή με το λαό και τις ανάγκες του, δημιούργησαν ένα αντιφατικό ιδεολογικό κράμα, το οποίο όμως ενισχύθηκε σημαντικά προς την κατεύθυνση της υπεράσπισης των λαϊκών συμφερόντων, ιδιαίτερα κατά τη δεύτερη, ώριμη εγκατάστασή του στη Γιάσναγια Πολιάνα. Παράλληλα, αυτές οι αναζητήσεις, σε λογοτεχνικό επίπεδο, θα οδηγούσαν σε ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, του επικού μυθιστορήματος, «Πόλεμος και Ειρήνη». Το έργο άρχισε να γράφεται το 1863, ολοκληρώθηκε το 1869 και άρχισε να δημοσιεύεται από το 1865.

Αξεπέραστα έργα

Με επίκεντρο την εποποιία του 1812, οπότε και αναδεικνύεται η ιστορική δύναμη του ενωμένου και αποφασισμένου λαού, ξεδιπλώνεται μια πολύπτυχη λογοτεχνική προβληματική με ψυχολογικό βάθος, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Παράλληλα, το μυθιστόρημα, αποτελεί και μια ψυχογραφία πιο ειδικά του ρώσικου λαού, ο οποίος εν τέλει αναδεικνύεται στον πραγματικό ήρωα του πολέμου, τον οποίο ο Τολστόι χαρακτηρίζει ως «λαϊκό πόλεμο».

Η δεκαετία του 1870 είναι για τον Τολστόι η περίοδος της «αποκάλυψης» της αδυναμίας του να συγχρονίσει το ηθικό και φιλοσοφικό του οικοδόμημα (το οποίο κατέχει τη δική του θέση στη φιλοσοφική σκέψη με το όνομα «τολστοϊσμός») με το πέρασμα της Ρωσίας στην αστική ανάπτυξη. Το μυθιστόρημα «Αννα Καρένινα» (1873 -'77) αποτυπώνει αυτό το πέρασμα (ανησυχητικό για τον Τολστόι όπου βλέπει το πατριαρχικό τοπίο της παιδικής του ηλικίας να μετατρέπεται σε ανταλλάξιμη αξία), ενώ θα αποτελέσει και την καμπή της ιδεολογικής μετάβασης του συγγραφέα σε θέσεις κατά του κράτους και της εκκλησίας, ως γραφειοκρατικού θεσμού που καταπιέζει τα λαϊκά στρώματα. Ο Τολστόι θα επιχειρήσει να «καθαρίσει» τον χριστιανισμό από την εκκλησιαστική παραμόρφωση, να κηρύξει την ένωση των ανθρώπων με βάση την αγάπη, αλλά και την τακτική της «παθητικής αντίστασης» (η οποία θα μετατραπεί σε κύριο όπλο του Γκάντι κατά των Βρετανών ιμπεριαλιστών), ενώ θα συνεχίζει πάντα να ασκεί την έντονη κοινωνική του κριτική. Στη θέση του οργανωμένου πολιτικού αγώνα για την πρόοδο της ανθρωπότητας, έβαζε την προσωπική πνευματική και ηθική τελείωση.

Από το 1880 και μετά, ο Τολστόι θα αδιαφορήσει για τη λογοτεχνία, θα υποτιμήσει τα προηγούμενα έργα του και θα αρχίσει μια φυσική ζωή με δουλιά στα χωράφια, με φυσική διατροφή, με το να φτιάχνει τα ρούχα και τα παπούτσια του μόνος του. Δραστηριότητες οι οποίες επίσης επέδρασαν σημαντικά στον Γκάντι. Ωστόσο, φυσικά, επιστρέφει στη συγγραφή και μάλιστα δίνει τα πρώτα του δραματουργικά δείγματα. Τη δεκαετία του 1890 επιχειρεί να κωδικοποιήσει τις απόψεις του για την τέχνη, ενώ, κύριο λογοτεχνικό γεγονός αυτής της περιόδου είναι το μυθιστόρημα «Ανάσταση», που στηρίχτηκε σε μια πραγματική δικαστική υπόθεση. Στο μυθιστόρημα αυτό ο Τολστόι θα εκφράσει ό,τι σκέφτεται για την Εκκλησία και την εξουσία της, με αποτέλεσμα η τελευταία να απαντήσει αφορίζοντάς τον.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, αν και είναι αναγνωρισμένος λογοτεχνικός και πνευματικός ηγέτης εντός και εκτός της Ρωσίας, σημαδεύονται από τις άθλιες σχέσεις με τη σύζυγό του. Προσπαθώντας να αποδράσει από αυτή τη ζωή και από την αδυναμία του να ζήσει όπως ήθελε, φεύγει από τη Γιάσναγια Πολιάνα στις 28 Οκτωβρίου 1910, κρυολογεί και αφήνει την τελευταία του πνοή στο σιδηροδρομικό σταθμό Αστάποβο, βυθίζοντας το λαό του σε απέραντη θλίψη.

Γ. Τ.