Ο Γκρέκο και το εργαστήριό του

Ο Γκρέκο και το εργαστήριό του

«Ο Αγιος Φραγκίσκος σε έκσταση»

Μια διαφορετική φιλοσοφία χαρακτηρίζει την έκθεση «Ο Γκρέκο και το εργαστήριό του», που παρουσιάζεται (έως 5/1) στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (Νεοφύτου Δούκα 4). Δίχως να της λείπει η διάσταση της αισθητικής απόλαυσης και γενικότερα της ψυχαγωγίας, η έκθεση προσκαλεί το θεατή να αντιμετωπίσει προβλήματα που απασχολούν την επιστημονική έρευνα και όσους ασχολούνται με την τέχνη και την ιστορία της.

Η σημαντική αυτή παρουσίαση επιχειρεί μια νέα και δημιουργικότερη προσέγγιση του έργου του Γκρέκο, καλλιτέχνη για τον οποίο στον τόπο μας υπάρχει έντονο ενδιαφέρον, κυρίως, λόγω της ελληνικής καταγωγής του. Παράλληλα, αποκαλύπτει πτυχές του εργαστηρίου του. Θέτοντας το βασικό ερώτημα: Ποια έργα από όσα κυκλοφορούν στην αγορά με το όνομα του «Μάστορα» έχουν ολοκληρωθεί και σε ποιο βαθμό, με τη συμμετοχή και άλλων μελών του εργαστηρίου του;

Η έκθεση επικεντρώνεται αποκλειστικά στην ισπανική περίοδο, με στόχο να προβληθεί η καθοριστική επιρροή του Γκρέκο την εποχή εκείνη, καθώς και η επιστημονική τεκμηρίωση του εργαστηρίου του. Φτάνοντας στην Ισπανία, το 1577, ο Δ. Θεοτοκόπουλος είχε ήδη δεχτεί τις επιδράσεις των Ιταλών καλλιτεχνών, από τη δεκάχρονη παραμονή του στην Ιταλία: Το μανιερισμό από την Πάρμα, τη Φλωρεντία και τη Ρώμη, το χρώμα από τους Βενετσιάνους. Στην Ισπανία, τα ενώνει με τρόπο τελείως προσωπικό, λαμβάνοντας υπόψη και τα αιτήματα και τις προσδοκίες της πελατείας του στο Τολέδο, που ήταν η θρησκευτική πρωτεύουσα. Ο ζωγράφος θέτει τα στοιχεία της ιδιόρρυθμης τέχνης του στην υπηρεσία των θρησκευτικών ταγμάτων και εκείνων που προσπαθούν, υπό την πίεση του Προτεσταντισμού, να δώσουν μια νέα πνοή στην καθολική εκκλησία. Εκείνο που τον χαρακτηρίζει ως ζωγράφο είναι η τάση για εξιδανίκευση. Επιμηκύνει και εξαϋλώνει τις μορφές, αποδίδοντας έτσι την πνευματική τους διάσταση και ελαττώνει τα ρεαλιστικά στοιχεία.

«Η μετανοούσα Μαγδαληνή»

Τα 56 συνολικά έργα (ελαιογραφίες, χαρακτικά, παλαιά βιβλία και δημόσια έγγραφα της εποχής του Γκρέκο), της έκθεσης, προέρχονται από μεγάλα μουσεία της Ισπανίας, των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ουγγαρίας και της Ελβετίας. Οκτώ πίνακες φέρουν την υπογραφή του μεγάλου δημιουργού της. Δίπλα τους, συνυπάρχουν και καλούν σε συγκρίσεις δημιουργίες του γιου του Χόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλι (1578 - 1631), του Λουίς Τριστάν (1585 - 1624) και άλλων ζωγράφων που αποδίδονται στο εργαστήριό του, καθώς και έργα του ζωγράφου Μπλας Μουνιόθ, ο οποίος ακολούθησε, έναν αιώνα αργότερα, τα χνάρια του Γκρέκο. Επίσης, εκτίθεται ένα αντίγραφο από το Μουσείο του Πράδο, το οποίο αρχικά είχε αποδοθεί στον Γκρέκο.

Η επιμέλεια είναι της Κάρμεν Γαρίδο και των: Χοσέ Αλβάρεθ Λοπέρα (Μουσείο Πράδο) και Νίκου Χατζηνικολάου (ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, ειδικός στον Γκρέκο), οι οποίοι επιμελήθηκαν και τη μεγάλη έκθεση «Ελ Γκρέκο, Ταυτότητα και Μεταμόρφωση», το 1999 στην Εθνική Πινακοθήκη.

Και οι τρεις επιμελητές επιδίωξαν αρχικά να εκτεθούν δύο τουλάχιστον εκδοχές κάθε θέματος: Ενας πίνακας που θεωρείται από την έρευνα ιδιόχειρο έργο του Θεοτοκόπουλου και ένα αντίγραφο του εργαστηρίου, που ζωγραφίστηκε υπό την επίβλεψη και ενδεχομένως τη συμμετοχή του Δασκάλου. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις επίτευξης του παραπάνω στόχου: οι τρεις πίνακες με θέμα τον «Αγιο Ιλδεφόνσο», τα έργα με το θέμα του «Αγίου Ιακώβου προσκυνητή» και σε μικρότερη κλίμακα «Ο Αγιος Φραγκίσκος που δέχεται τα στίγματα», οι τρεις διαφορετικές εκδοχές με θέμα τον «Διαμερισμό των ιματίων του Ιησού», κ.ά.

Ιδιαίτερη σημασία για τους στόχους της έκθεσης έχει η παρουσία ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος της παραγωγής του Λουίς Τριστάν («Ο Αγιος Ιερώνυμος Καρδινάλιος», «Προσωπογραφία ηλικιωμένου ανδρός» κ.ά.), ο οποίος εξελίχθηκε σε μια σημαντική φυσιογνωμία της Σχολής του Τολέδο και υπήρξε μαθητής του Γκρέκο στα χρόνια 1603 - 1606. Αντιπροσωπευτική είναι και η παρουσία του Χόρχε Μανουέλ, ο οποίος εμφανίζεται σε δημόσια έγγραφα από το 1597 και μετά, και θα διαδραματίσει έναν όλο και σημαντικότερο ρόλο στα χρόνια 1606 - 1614, διάστημα κατά το οποίο εκπροσωπεί τον πατέρα του σε διάφορες υποθέσεις.

Οπως αναφέρει ο Ν. Χατζηνικολάου στο εξαιρετικό βιβλίο - κατάλογο που συνοδεύει την έκθεση «Στόχος ήταν να παρουσιαστούν στην έκθεση περισσότερα πλαστά έργα, ώστε ο επισκέπτης να έρθει σε επαφή και με αυτό το πρόβλημα της έρευνας και του εμπορίου Τέχνης... Ο αριθμός των πλαστών έργων που κυκλοφορούν είναι μεγάλος. Ο Wethey έγραφε το 1962 ότι "στη Μαδρίτη και τη Βαρκελώνη κατασκευάζονται καθημερινά πλαστοί Γκρέκο". Το φαινόμενο έχει από τότε σίγουρα υποχωρήσει αλλά παραμένει υπαρκτό... Το θέμα παρ' όλα αυτά τέθηκε, έστω και με ένα μόνο έργο. Η Ιστορία της Τέχνης δεν μπορεί να συνεχίσει να αγνοεί την ύπαρξη των πλαστών, η μελέτη των οποίων είναι πολλές φορές διδακτική».

Μέρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή: 10 π.μ. - 4 μ.μ. Πέμπτη: 10 π.μ. - 8 μ.μ. Σάββατο: 10 π.μ. - 5 μ.μ. Στο πλαίσιο της έκθεσης, πραγματοποιείται εκπαιδευτικό πρόγραμμα για μαθητές Γυμνασίου, Λυκείου και μεγάλων τάξεων του Δημοτικού. Τηλ. επικοινωνίας: 210 7239.438.

Η. ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ

    

Πάντα υπάρχει ένα Πολυτεχνείο

1. Το Πολυτεχνείο βαραίνει πάνω μας σαν μια μεγάλη εκκρεμότητα.

2. Η εξέγερση έβαλε στην άκρη την αμφιβολία, τη γέρικη σοφία και το φθόνο, θύμισε σε όλους πως εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι «παίξε, γέλασε».

3. Το Πολυτεχνείο είχε όλα τα χαρακτηριστικά ενός μετεωρίτη που έπεσε μέσα στα σπίτια μας. Οπως πάντα, κανείς δεν πίστευε πως θα συμβεί - και όμως συνέβη.

4. Ας είναι ελαφρά η αμνησία που σκεπάζει τις κυρίες Δαμανάκη, Μωροπούλου και τον Νίκο Μπίστη.

5. Ο μαθητής που μπαίνει στο Πολυτεχνείο για να το τιμήσει δεν περιορίζεται στα όρια της γιορτής. Μπαίνει για να αναστήσει τον νεοέλληνα Λάζαρο. Να τονίσει πως η μόνη διέξοδος από το καθημερινό δράμα είναι το πάθος. Να δώσει με τα χαρακτηριστικά του προσώπου του το τέλος στην κηδεία που επιχειρούν διάφοροι για την εξέγερση. Ο μαθητής ακούει με προσοχή τον ιδιοφυή Τόμας Μαν, όταν του ψιθυρίζει; «Τι είναι σήμερα η επιστήμη; Απόλυτη και στυγνή εξειδίκευση με στόχο το όφελος, την εκμετάλλευση, την κυριαρχία. Τι είναι η μόρφωση; Ανθρωπιά μήπως; Ευρύτητα πνεύματος και καλοσύνη; Οχι, τίποτα περισσότερο από ένα μέσον για κέρδος και κυριαρχία». Τα ακούει όλα ο μαθητής με προσοχή και βγαίνει έπειτα στη σέντρα της καθημερινότητας για να τα ανατρέψει.

6. Η μόνιμη αποστροφή μας για την Αμερική δεν έχει σε τίποτα να κάνει με μας. Φρόντισε η υπερδύναμη τότε να εγκαταστήσει μια χούντα πρακτόρων τους οποίους τροφοδοτούσε ανελλιπώς εφτά ολόκληρα χρόνια. Οσον αφορά τη δικτατορία, το πνεύμα του λαού μας κατάφερε το αδύνατο, θυμίζοντας τα λόγια του Χέγκελ: «Καμία δύναμη δεν μπορεί να καταστρέψει το πνεύμα ενός λαού είτε απ' έξω είτε από μέσα, αν δεν είναι ήδη δίχως ζωή, αν δεν έχει ήδη πεθάνει».

7. Η οδός Πατησίων από τότε δεν είναι πια ίδια. Το Πολυτεχνείο της έδωσε διαστάσεις που δεν είχε. Κανείς δε θυμάται πώς ήταν πριν. Το βλέμμα είτε το θέλει είτε όχι πέφτει σ' αυτό που συνέβη και το οποίο δεν παραγράφεται.

8. Η κοινωνία μας δεν παρουσιάζει μόνο στοιχεία παρακμής αλλά και πολιτικής γελοιότητας. Κι αυτό είναι που πονάει περισσότερο. Αν οι δικτάτορες ήταν καρικατούρες, οι σημερινοί κυβερνώντες βουλιάζουν μέσα στη γελοία σοβαροφάνειά τους. Ανταλλάσσουν απόψεις κατά βάθος αλληλομισούμενοι, νιώθοντας ο καθένας το βάρος της δόξας του (!) ασήκωτο. Μονίμως έξω από τη φωτιά, είναι έτοιμοι να κάψουν ό,τι τους ενοχλεί, τους μαθητές, που δε συμβιβάζονται.

9. Ολοι γνωρίζουν πως ...«κάτι σάπιο υπάρχει στη δημοκρατία της Ελλάδας». Εθνικιστικές προκαταλήψεις, δημαγωγία, καθεστώς που επιβιώνει με φτηνά ανταλλάγματα, πικραμένοι, παραιτημένοι χωρίς φωνή, ή εχθροί θανάσιμοι κάθε προσπάθειας ενάντια στην κυρίαρχη ιδεολογία, διανοούμενοι που κοιμούνται στους διαδρόμους του υπουργείου Πολιτισμού. Παρ' όλα αυτά, σε κάθε επέτειο της εξέγερσης το βλέμμα μου οδηγείται σε κάτι που μένει πάντα ζωντανό και μας δίνει μια ανάσα δροσιάς: και αυτό το χρόνο στους μαθητές.

Του
Γιώργου ΚΑΚΟΥΛΙΔΗ