Εργο ωραίο και αληθινό

Εργο ωραίο και αληθινό

«Ζω και κάνω τέχνη σημαίνει πως αναζητώ τρόπους μάθησης, τρόπους γνώσης. Ορισμένοι από τους νεότερους καλλιτέχνες θέλουν την εύκολη δικαίωση, φτιάχνουν εύκολα πράγματα για να εντυπωσιάσουν. Πρέπει νομίζω να ψάχνουν την ουσιαστική δομή της ζωής, τη στιγμή που αυτή αρχίζει να παίρνει καθαρή φόρμα», έλεγε ο Κώστας Κλουβάτος στη συνέντευξή του στον «Ριζοσπάστη» το 1985. Στη μακρόχρονη εικαστική του πορεία, ο Κ. Κλουβάτος ποτέ δεν κατέφυγε στον εντυπωσιασμό και την ευκολία. Πνεύμα ανήσυχο, δουλευτής ακαταπόνητος, διακρινόταν για την έντονη κοινωνικότητά του, την αφοσίωση στην τέχνη του, την πίστη στις αξίες της πολιτισμικής μας κληρονομιάς και της λαϊκής μας τέχνης. Χωρίς ποτέ να τις διαπραγματευτεί για την προβολή του ονόματός του, χωρίς ποτέ να βολευτεί σε άσκοπες δημόσιες εμφανίσεις, δημιούργησε ένα έργο «αυθόρμητο και λιτό», όπως το χαρακτήρισε ο Μαρίνος Καλλιγάς, που ξεκινάει απ' την καρδιά και κρύβει μέσα του τη σοφία χιλιάδων χρόνων.

Πολύπλευρη δραστηριότητα

Σαράντα μέρες συμπληρώθηκαν από το «φευγιό» του μεγάλου μας δημιουργού. Γεννημένος το 1921 στην Αθήνα, ο Κ. Κλουβάτος παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής στο εργαστήρι του Δ. Μπισκίνη, ενώ, παράλληλα, φοίτησε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Από το 1942 έως το 1954, μαθήτευσε στο εργαστήριο του Θ. Απάρτη, αλλά και στην Ακαδημία Γκραντ Σομιέρ στο Παρίσι. Συνεργάστηκε με τους γλύπτες Γ. Ζογγολόπουλο και Χρ. Καπράλο. Εκανε ελεύθερες σπουδές ιστορίας της τέχνης και κεραμικής, ενώ στη Φλωρεντία διδάχτηκε και τη χαλκοχυτική. Ο Κ. Κλουβάτος είναι αυτός που ξαναφέρνει πρώτος, μετά την αρχαιότητα, τη χαλκοχυτευτική στην Ελλάδα, οργανώνοντας και θέτοντας σε λειτουργία, το πρώτο καλλιτεχνικό χυτήριο στη χώρα μας.

«Μυθική μορφή»

Στενός φίλος και θαυμαστής του Γιώργου Μπουζιάνη, υπήρξε ιδρυτικό μέλος των «Φίλων του Μπουζιάνη» (1959). Επίσης, υπήρξε ιδρυτικό μέλος (μαζί με τους: Δ. Κοκκινίδη, Γ. Χαΐνη, Κ. Ξενάκη, Ν. Παπανικολόπουλο και Κλειώ Μποσταντζόγλου) της «Ομάδας Τέχνης Α» (1961). Ως στόχο είχαν να φέρουν «σε επαφή το ευρύ κοινό με την τέχνη και να κινηθούν έξω από τους καθιερωμένους χώρους διακίνησης και εμπορίας της τέχνης».

Διαθέτοντας ολοκληρωμένες γνώσεις και πείρα στην τεχνική του μαρμάρου, της ορειχαλκοχύτευσης, της κεραμικής, του ξύλου και άλλων υλικών, ο Κ. Κλουβάτος παρουσίασε μια εκπληκτική δραστηριότητα στη γλυπτική, τη ζωγραφική, τη μεταλλιοπλαστική, τις γραφικές τέχνες και το θέατρο, με σκηνογραφικές και ενδυματολογικές επιτυχίες. Η μεγάλη του αγάπη ήταν, πάντα, η γλυπτική. Από τον τομέα αυτό σημειώνουμε τα πορτρέτα των: Γιώργου Μπουζιάνη, Γιάννη Γουδέλη, Κίτσου Μακρή, Αριστείδη Μεθενίτη... το πορτρέτο της Αθηνάς Κεσανλή για το οποίο τιμήθηκε με χρυσό βραβείο στην Μπιενάλε γλυπτικής στη Μόσχα το 1959. Βραβεία απέσπασε ακόμη στην Μπιενάλε του Σάο Πάολο (1957), καθώς και στην Μπιενάλε Αλεξανδρείας (1959).

Στη δημιουργία του ανήκουν επίσης, στήλες, ολόσωμες φιγούρες, ανάγλυφα ηρώα, αλλά και μνημεία. Ανάμεσά τους, η επιτύμβια στήλη στην πλατεία Ψυχικού, το μνημείο δασκάλου στη Χίο, ο ορειχάλκινος ανδριάντας του Σπύρου Λούη στο Ολυμπιακό στάδιο, το μνημείο πεσόντων στις Φιλιάτες Ηπείρου, το ανάγλυφο σε πέτρα στην παιδική χαρά Φιλοθέης... «Μια ολόκληρη σειρά από συνθέσεις - μνημεία», όπως τόνισε στον επικήδειό του, ο επί 60 χρόνια φίλος του, Θάνος Κωνσταντινίδης «που υμνούν εικαστικά πράξεις ηρωικές και ιστορικές που θεωρεί χρέος την απαθανάτισή τους, ως πράξεις αντίστασης, όπως το μαρμάρινο Μνημείο Κεφαλόβρυσου Ηπείρου... Μνημείο αφιερωμένο στον Σταύρο Καλλέργη, τον πρωτοπόρο και γνήσιο σοσιαλιστή, στην οδό Πειραιώς... Το Μνημείο του αγωνιστή Νίκου Πλουμπίδη στο Δαφνί. Το Μνημείο των Ποντίων στην Ηλιούπολη. Ο ορειχάλκινος ανδριάντας του Σαράντου Καρούτσου, του αγωνιστή φοιτητή που σκοτώθηκε στον Εμφύλιο, στις Ράχες Ικαρίας». Το τελευταίο Μνημείο αντίστασης του Κ. Κλουβάτου, που στήθηκε το 2006 στον τόπο της θυσίας, είναι το Μνημείο της Μάχης Πύλης Δερβενοχωρίων.

«Μνημείο με ζωντανή μιλιά»

Τμήμα του Μνημείου στο Βύρωνα

Ξεχωριστή θέση στη δημιουργία του Κ. Κλουβάτου, κατέχει το «Μνημείο Εργασίας» στο Βύρωνα. Τοποθετημένο στη μικρή πλατεία της Αναλήψεως του προσφυγικού συνοικισμού Βύρωνα, αποτελούσε συγχρόνως και μνημείο της προσφυγιάς του 1922. «Μνημείο με ζωντανή μιλιά» το είχε χαρακτηρίσει η Ελένη Βακαλό, στο οποίο ο Κ. Κλουβάτος άφηνε το συνηθισμένο τύπο των στατικών ηρώων και των ταφικών αναγλύφων για να παρουσιάσει μια οικοδομή σε δράση: με σκαλωσιές, τοιχοδομίες, χάλκινες φρίζες, πυλώνες, στην οποία δούλευαν, ανεβασμένοι σε τρία - διαφορετικού ύψους - επίπεδα, μπρούντζινοι εργάτες (χτίστης, μαραγκός, σιδεράς). Οπως σημείωνε ο Αγγελος Προκοπίου «Οι άνδρες του μνημείου είναι σύμβολα πανανθρώπινα και όχι ανδριάντες γνωστών ατόμων. Απευθύνονται σε ψυχικές καταστάσεις που έχουν παγκόσμιο πλάτος και, ακριβώς για το λόγο αυτό, ο συμβολισμός τους δεν περιορίζεται στα όρια ενός προσφυγικού συνοικισμού και ενός μικρασιατικού δράματος, αλλά ξεδιπλώνει τα φτερά της ιδέας του πάνω από τόπους και εθνικές ομάδες για να μιλήσει στον εργαζόμενο άνθρωπο. Είναι το μνημείο που πηγάζει από μια πολεμική καταστροφή για να τιμήσει το πιο τίμιο αγαθό της ειρήνης, την εργασία».

Λίγα χρόνια αργότερα, κατά τη διάρκεια της χούντας, το μνημείο μέσα σε μια νύχτα από «άγνωστους» καταστρέφεται και τα γλυπτά του εξαφανίζονται. «Μισητό, ως ύμνος στην πολύπαθη και ηρωική εργατική τάξη», ανέφερε ο Θ. Κωνσταντινίδης «με τις εκατόμβες των νεκρών και των θυμάτων της στους τόπους εργασίας, στη διεκδίκηση αιτημάτων της, αλλά και στους ανθρωποκτόνους πολέμους. Ενοχλούσε όμως και ο τόπος του μνημείου, ο Βύρωνας. Αυτή η ακμάζουσα και προοδευτική προσφυγική πολιτεία. Με την ηρωική ιστορία της Αντίστασης... Μια από τις "αδούλωτες", όπως και η Καισαριανή, ανατολικές συνοικίες. Πριν τρία χρόνια, με ξεχωριστή συγκίνηση μάθαμε το νέο: "Βρέθηκαν οι τρεις ορειχάλκινοι οικοδόμοι: ο χτίστης, ο σιδεράς, ο μαραγκός" βασικό τμήμα του μνημείου, με την αρμονική, από τον αρχιμάστορα Κώστα Κλουβάτο, σύζευξη πέτρας, κεραμικών και μετάλλου. Αληθινός ύμνος στην εργασία και στους εργάτες...».

Γλυπτική στο χώρο της καθημερινής ζωής

«Τα μπλε πουλιά»

Ο Κ. Κλουβάτος εισήγαγε στη δεκαετία του '50, την έννοια της χωροπλαστικής, διαμορφώνοντας εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους (μνημεία, πλατείες, δημόσιοι χώροι, κατοικίες). Το 1952 πραγματοποιεί την πρώτη χωροπλαστική στο Κεφαλόβρυσο της Ηπείρου («Μνημείο Θυμάτων Κατοχής»).

Οπως σημείωνε ο Γ. Πετρής «Από το 1965 τον γλύπτη Κλουβάτο, τον συναντούμε να προβληματίζεται με την ένταξη της πλαστικής λειτουργίας, μέσα στο χώρο της καθημερινής ζωής. Φαίνεται πια καθαρά, πως η στατική γλυπτική με τη μουσειακή της αδράνεια, έβαλε προβλήματα στον ανήσυχο και ευρηματικό καλλιτέχνη και τον οδήγηση θετικά σε άλλες φόρμες. Φόρμες λειτουργικότερες και εκφραστικότερες. Συνθετικές φόρμες που εξυπηρετούν ανθρωπινότερες ανάγκες. Ετσι βλέπουμε τον γλύπτη να μεταλλάσσεται σιγά - σιγά σε δημιουργό ογκοχωροχρωμοπλάστη. Η βαθιά γνώση του Κλουβάτου για τα αρχαϊκά πρότυπα, για τα πολιτισμικά προηγούμενα και τις ρίζες της λαϊκής μας τέχνης, σε συνδυασμό με την πίστη του και το σεβασμό του προς τα φυσικά δεδομένα, του επιτρέπουν μια ρωμαλέα εκφραστική ανάπλαση, που την καταθέτει προσφορά στον άνθρωπο. Στον άνθρωπο και στους τόπους του. Στους τόπους ζωής, κίνησης και εργασίας. Ετσι, η τέχνη του γίνεται δύναμη στην καθημερινή ζωή και αποτελεί στοιχείο λειτουργικό στα πράγματα της καθημερινότητας...».

«Οι πλασμένες φόρμες του δεν αποτελούν βαρβαρική παρουσία στο φυσικό περιβάλλον, γιατί εντάσσονται σ' αυτό διακριτικά και ισόρροπα. Με όλα τα πιο πάνω και με την ισχυρή αίσθηση του μέτρου που διαθέτει ο καλλιτέχνης, η ογκοχωροχρωμοπλαστική έχει βρει την τέλεια δικαίωσή της, από τα χέρια του Κλουβάτου, σε έργα μικρά και μεγάλα στην Αττική, στην Εύβοια, στην Πελοπόννησο, στην Κρήτη και αλλού».

Σημείο αναφοράς ο άνθρωπος

Ο Κ. Κλουβάτος δούλεψε όλα τα υλικά (πέτρα, μάρμαρο, γυαλί, ξύλο, μέταλλο, πηλό). Θέμα της δημιουργίας του ήταν - κυρίως - ο άνθρωπος και τα προβλήματά του και βασικός στόχος του η ένταξη του όγκου και του χρώματος στο χώρο.

Αρχικά τα έργα του ήταν παραστατικά. Από το 1960 ελευθερώνεται από κάθε δεσμό και με εξπρεσιονιστική διάθεση συμπυκνώνει το νόημα των έργων του σε λιτές μορφές, στο μεταίχμιο της παράστασης και της αφαίρεσης. Από το 1965 η ανθρώπινη μορφή χάνει τα εικονιστικά χαρακτηριστικά της, μένει όμως πάντα ο μνημειακός και συμβολικός χαρακτήρας. Στα τελευταία, ιδιαίτερα, έργα του είναι έντονη η προσπάθεια να συγκεράσει στο ίδιο έργα, στοιχεία της ελληνικής παράδοσης από διάφορες εποχές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το σιντριβάνι - γλυπτική σύνθεση με θέμα την παραγωγή κρασιού στην πλατεία Μαρκοπούλου.

«Το έργο του Κώστα Κλουβάτου είναι μια εναγώνια και συνεχής φανέρωση του πραγματικού» σημειώνει ο Π. Δρακόπουλος. «Με τα γλυπτά, τα σχέδια, την ανα-μόρφωση του χώρου, ο Κλουβάτος φανερώνει την οντότητα αυτών που χαρακτηρίζουμε έννοιες. Το έργο του δεν περιορίζεται στη σύλληψη της σημασίας ενός σχήματος, αλλά μεταβάλλεται σε μαρτυρία του σχήματος που έχει η σημασία. Η Καμπύλη, η Αντίσταση, ο Κύβος, ο Πόνος υπάρχουν, σαρκώνονται - και από το αίμα τους προκύπτει ο Κόσμος. Γι' αυτό και ο Κλουβάτος δε βρίσκεται μόνο μέσα στην άψογη φόρμα. Βρίσκεται και μέσα στο κράμα της ύλης, βρίσκεται μέσα στον αγώνα να είναι ο άνθρωπος, να είναι η ψυχή, να είναι τα πράγματα. Γι' αυτό και ο Κλουβάτος δεν είναι ένας οιοσδήποτε λαμπρός καλλιτέχνης: είναι μια μαρτυρία αλήθειας. Και τα έργα του είναι ωραία, στο βαθμό που (και διότι) η αλήθεια είναι ωραία...».

Ηλιάνα ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ