Η ίδρυση της Διεθνούς Ενωσης Εργατών

Η ίδρυση της Διεθνούς Ενωσης Εργατών

Εικόνα από βαφείο υφασμάτων της εποχής

Στα τέλη Σεπτέμβρη του 1864, στην Αίθουσα του Αγίου Μαρτίνου στο Λονδίνο, εκπρόσωποι εργατικών Οργανώσεων από την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Πολωνία και την Ιρλανδία ίδρυσαν τη Διεθνή Ενωση Εργατών, το πρώτο στην ιστορία παγκόσμιο κόμμα του Προλεταριάτου. «Η Πρώτη Διεθνής - γράφει ο Isaiah Berlin¹ - γεννήθηκε εντελώς απροσδόκητα», αλλά τα ιστορικά στοιχεία που συνθέτουν την πορεία ανάπτυξης του εργατικού κινήματος εκείνη την εποχή μάλλον δε δικαιώνουν έναν τέτοιο ισχυρισμό. Τίποτα, άλλωστε, στην Ιστορία δεν ξεπηδάει απροσδόκητα, τυχαία ή μονομιάς. Το απροσδόκητο, το τυχαίο, το αναπάντεχο, το ξαφνικό, στην ουσία, εκφράζουν την επιφανειακή πλευρά των πραγμάτων, ενώ μπορούν να ερμηνευτούν ολοκληρωμένα, μόνον αν τα δει κανένας στο πλαίσιο της ιστορικής αναγκαιότητας μιας εποχής. Υπό αυτήν την έννοια, η ολοκληρωμένη έκφραση του διεθνισμού του προλεταριάτου μέσα από μια παγκόσμια εργατική οργάνωση - με τον τρόπο και τη μορφή που συντελέστηκε στα 1864 - απαντούσε στην ιστορική αναγκαιότητα της ταξικής πάλης, όπως αυτή είχε αναπτυχθεί στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ας δούμε πώς.

Ο καπιταλισμός και το προλεταριάτο

Το προλεταριάτο είναι γέννημα - θρέμμα του καπιταλισμού, αλλά ο τελευταίος δεν εμφανίστηκε και, πολύ περισσότερο, δεν κυριάρχησε στην ιστορική εξέλιξη από τη μια στιγμή στην άλλη. «Δε χωράει αμφιβολία - γράφει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο²- ότι στο 16ο και 17ο αιώνα οι μεγάλες επαναστάσεις που συντελέστηκαν στο εμπόριο με τις γεωγραφικές ανακαλύψεις και που προώθησαν γρήγορα την ανάπτυξη του εμπορικού κεφαλαίου, αποτελούν έναν από τους κύριους παράγοντες που επιτάχυναν το πέρασμα του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής στον κεφαλαιοκρατικό. Η απότομη επέκταση της παγκόσμιας αγοράς, ο πολλαπλασιασμός των κυκλοφορούντων εμπορευμάτων, ή άμιλλα ανάμεσα στα ευρωπαϊκά έθνη, για να γίνουν κύριοι των ασιατικών προϊόντων και των αμερικανικών θησαυρών, και το αποικιακό σύστημα συνέβαλαν ουσιαστικά στο σπάσιμο των φεουδαρχικών φραγμών στην παραγωγή. Ωστόσο, στην πρώτη του περίοδο, στην περίοδο της μανουφακτούρας, ο σύγχρονος τρόπος παραγωγής αναπτύχθηκε μόνο εκεί, όπου οι όροι για την ανάπτυξή του είχαν δημιουργηθεί στη διάρκεια του μεσαίωνα... Και αν στον 16ο και εν μέρει στον 17ο αιώνα η απότομη επέκταση του εμπορίου και η δημιουργία μιας καινούριας παγκόσμιας αγοράς άσκησαν αποφασιστική επίδραση στον αφανισμό του παλιού τρόπου παραγωγής και στην άνοδο του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, αυτό έγινε αντίθετα πάνω στη βάση του δημιουργημένου πια κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Η παγκόσμια αγορά αποτελεί η ίδια τη βάση αυτού του τρόπου παραγωγής. Από την άλλη, η ενυπάρχουσα στον τρόπο αυτό παραγωγής ανάγκη να παράγει σε διαρκώς μεγαλύτερη κλίμακα ωθεί σε ακατάπαυστη διεύρυνση της παγκόσμιας αγοράς, έτσι που εδώ δεν είναι το εμπόριο που επαναστατεί τη βιομηχανία, αλλά η βιομηχανία είναι που επαναστατεί διαρκώς το εμπόριο. Και η κυριαρχία του εμπορίου συνδέεται εδώ με τη μεγαλύτερη ή μικρότερη υπερίσχυση των όρων της μεγάλης βιομηχανίας».

Παιδιά καθαρίζουν μετάλλευμα σε εργοστάσιο της εποχής

Οι γεωγραφικές ανακαλύψεις, λοιπόν, δημιούργησαν μια παγκόσμια αγορά κι έδωσαν μια αφάνταστη για εκείνη την εποχή ανάπτυξη του εμπορίου, που για να μπορεί να πραγματοποιηθεί είχε ανάγκη από την παραγωγή προϊόντων αποκλειστικά για την αγορά, δηλαδή είχε ανάγκη από τη βιομηχανία. Υπό αυτήν την έννοια το εμπόριο επαναστατικοποιούσε τη βιομηχανία, η οποία με τη σειρά της αναπτυσσόμενη ήθελε όλο και περισσότερες αγορές με αποτέλεσμα να επαναστατικοποιεί το εμπόριο. Ετσι, ο φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής έβγαινε οριστικά από το πεδίο της Ιστορίας.

Αν το εμπόριο άνοιξε το δρόμο στον καπιταλισμό, η βιομηχανία τον εδραίωσε και μαζί με την εδραίωση του, εδραίωσε και την παρουσία της εργατικής τάξης σε μαζική και συγκεντρωμένη μορφή στις μεγάλες βιομηχανικές μονάδες. Ο καπιταλισμός επικράτησε στην Αγγλία, όπου η βιομηχανική επανάσταση ολοκληρώθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα. Από τα 1830 έως τα 1850 ο καπιταλισμός γνωρίζει αξιόλογη ανάπτυξη και στη Γαλλία, αν και η βιομηχανική επανάσταση εκεί άρχισε αργότερα απ' ό,τι στην Αγγλία. Μέσα στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, η καπιταλιστική βιομηχανία μεγάλωσε και στερεώθηκε αισθητά σε διάφορες περιοχές στη Γερμανία, ενώ άρχισε να κάνει βήματα και σε μια σειρά άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Σημαντική ανάπτυξη γνώρισε και στις ΗΠΑ κυρίως στις βορειοανατολικές περιοχές.

Η εφαρμογή μηχανικών και τεχνικών μέσων στην παραγωγή ήταν χωρίς αμφιβολία μια μεγάλη νίκη του ανθρώπινου πολιτισμού, που απάλλασσε τους ανθρώπους των λαϊκών στρωμάτων από τη σκλαβιά στο φεουδάρχη για να τους ρίξει στο ζυγό του καπιταλιστή. Οι ανεξέλεγκτες αυξήσεις του χρόνου εργασίας κατά το δοκούν από τους καπιταλιστές, τα εξευτελιστικά μεροκάματα και γενικότερα οι άθλιες συνθήκες ζωής των εργατών, που οι κεφαλαιοκράτες τους έβλεπαν μόνο ως εξάρτημα της μηχανής, όπως ήταν φυσικό, προκαλούσαν συχνά την αντίδραση της εργατικής τάξης. Μια αντίδραση που αρχικά ήταν ενστικτώδης, σπασμωδική και που κυρίως στρεφόταν κατά των μηχανών και των εργοστασιακών κτιρίων. Σιγά σιγά, όμως, ωρίμαζε η ταξική συνείδηση των εργατών, που άρχιζαν να καταλαβαίνουν ότι για τα δεινά τους δεν έφταιγαν οι μηχανές και τα κτίρια, αλλά η τάξη των καπιταλιστών.

Η αίθουσα του Αγίου Μαρτίνου στο Λονδίνο, όπου πραγματοποιήθηκε το Ιδρυτικό Συνέδριο της Διεθνούς

Ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, με την πρόοδο που έφερε αλλά και τα προβλήματα που δημιούργησε στη ζωή των προλεταρίων, γέννησε ταυτόχρονα και την ανάγκη της ερμηνείας του ως κοινωνικό σύστημα, αλλά και της αναζήτησης των δρόμων για να επικρατήσει η κοινωνική δικαιοσύνη. Ετσι εμφανίστηκαν οι σοσιαλιστικές ιδέες, που όμως στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα κινούνται στο πεδίο της ουτοπίας. Την περίοδο αυτή που γεννιούνται οι σοσιαλιστικές ιδέες και εμφανίζονται τα έμβρυα της ταξικής πάλης, ο Λένιν τη χαρακτήριζε ως πρώτη περίοδο στην ιστορία της Διεθνούς Σοσιαλδημοκρατίας, δηλαδή του διεθνούς επαναστατικού εργατικού κινήματος, «περίοδο της προετοιμασίας και της γέννησης του Μαρξισμού»³.

Η εμφάνιση του μαρξισμού και οι πρόδρομοι της Διεθνούς

Ο μαρξισμός ως πρωτοπόρα επιστημονική θεωρία της εργατικής τάξης εμφανίζεται μέσα στην 5η δεκαετία του 19ου αιώνα, «στο στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας όπου η μεγάλη εργοστασιακή βιομηχανία είχε πια σημαντικές επιτυχίες, τη στιγμή που φανερώθηκαν καθαρά οι βαθιές και ασυμβίβαστες αντιθέσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας και είχε διαμορφωθεί και ανδρωθεί μια καινούρια κοινωνική τάξη - το βιομηχανικό προλεταριάτο»⁴. Το έργο του Μαρξ «Κριτική της χεγκελιανής φιλοσοφίας του δικαίου», το έργο του Ενγκελς «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», τα κοινά τους έργα «Η αγία Οικογένεια ή κριτική της κριτικής», και «Γερμανική ιδεολογία», το έργο του Μαρξ «Η αθλιότητα της φιλοσοφίας» και πάνω απ' όλα το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», που είναι το πρώτο επιστημονικό πρόγραμμα του προλεταριάτου σε παγκόσμιο επίπεδο, επιβεβαιώνουν την εμφάνιση και εδραίωση της επιστήμης του μαρξισμού, οπλίζουν την πάλη του προλεταριάτου με το όπλο της επιστημονικής δικαίωσης, αποδεικνύουν τον αντικειμενικό ιστορικό του ρόλο και το βγάζουν από το νεφελώδες πεδίο της ουτοπίας. Γράφει ο Ενγκελς για τον τρόπο που σκέφτονταν ο ίδιος και ο Μαρξ εκείνη την εποχή⁵: «Δε σκοπεύαμε λοιπόν καθόλου να ψιθυρίσουμε αποκλειστικά στο αυτί του "επιστημονικού" κόσμου τα νέα επιστημονικά συμπεράσματα, εκθέτοντάς τα σε χοντρά βιβλία. Αντίθετα. Βρισκόμασταν κιόλας και οι δύο βαθιά μέσα στο πολιτικό κίνημα, είχαμε ορισμένους οπαδούς ανάμεσα στους διανοούμενους, ιδίως της δυτικής Γερμανίας και σημαντική επαφή με το οργανωμένο προλεταριάτο. Ημασταν υποχρεωμένοι να θεμελιώσουμε επιστημονικά την άποψή μας. Αλλά ήταν εξίσου σπουδαίο για μας να κερδίσουμε με τις πεποιθήσεις μας το ευρωπαϊκό και πριν απ' όλα το γερμανικό προλεταριάτο. Μόλις ξεκαθαρίσαμε τις απόψεις μας για μας τους ίδιους προχωρήσαμε στη δουλιά».

Η επανάσταση του 1848 - Μάχες στα οδοφράγματα στο Παρίσι

Οπως έχουμε προαναφέρει, μέχρι την εμφάνιση του Μαρξισμού, στο εργατικό κίνημα κυριαρχούσαν οι μικροαστικές - ουτοπικές σοσιαλιστικές ιδέες και ανάλογου ιδεολογικο-πολιτικού προσανατολισμού ήταν και οι διάφορες εργατικές οργανώσεις, πολλές εκ των οποίων για αντικειμενικούς λόγους (διώξεις), αλλά και λόγω της ισχυρής επίδρασης των παλιών αστικών επαναστατικών οργανώσεων κινούνταν στο πλαίσιο του αυστηρού συγκεντρωτισμού και του συνωμοτισμού. Μια τέτοια οργάνωση ήταν και η «Ενωση των Δικαίων», που δρούσε συνωμοτικά με πολλά παραρτήματα σε μερικές πόλεις της Γερμανίας και της Ελβετίας, αλλά και με πολυεθνική συμμετοχή (στις γραμμές της δρούσαν Αγγλοι, Γερμανοί, Ελβετοί, Ρώσοι, Ούγγροι, Τσέχοι, Νοτιοσλάβοι, Ολλανδοί και άλλοι) που της προσέδιδε διεθνή χαρακτήρα. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς δεν ήταν μέλη αυτής της οργάνωσης, αλλά επηρέαζαν θεωρητικά πολλά από τα μέλη και τους ηγέτες της.

Ο ανειρήνευτος αγώνας των ιδρυτών του Μαρξισμού εναντίον των μικροαστικών ρευμάτων μέσα στο εργατικό κίνημα και η αυξανόμενη επιρροή του επιστημονικού σοσιαλισμού στις γραμμές του οδήγησαν τους ηγέτες της «Ενωσης των Δικαίων» σε αλλαγή κατεύθυνσης και στην προσέγγιση με το μαρξισμό. Ετσι, στις αρχές του 1847 ένας εξ αυτών των ηγετών, ο Ιωσήφ Μολ, σύμφωνα με εντολή που πήρε από την Ενωση, πρότεινε στον Μαρξ και στον Ενγκελς να πάρουν μέρος στην αναδιοργάνωση της Ενωσης και στην επεξεργασία των νέων αρχών της. «Ολα όσα επικρίναμε ως τότε στην Ενωση - γράφει ο Ενγκελς⁶- τα απαρνούνταν τώρα οι εκπρόσωποί της σαν λαθεμένα, ενώ εμάς τους ίδιους μας καλούσαν να συνεργαστούμε στην αναδιοργάνωση της Ενωσης. Μπορούσαμε να πούμε όχι; Και βέβαια δεν μπορούσαμε. Ετσι μπήκαμε στην Ενωση. Ο Μαρξ σχημάτισε στις Βρυξέλλες από τους πιο στενούς φίλους μας μια κοινότητα της Ενωσης, ενώ εγώ παρακολουθούσα τις τρεις παρισινές κοινότητες».

Η πρώτη έκδοση της Διακήρυξης και του Καταστατικού της Α' Διεθνούς

Στις αρχές Ιούνη του 1847, πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο το συνέδριο της «Ενωσης των Δικαίων», που αναδιοργάνωσε τη διεθνή αυτή οργάνωση σύμφωνα με τις προτάσεις του Μαρξ και του Ενγκελς, μετονομάζοντάς τη σε «Ενωση (Λίγκα) των Κομμουνιστών». Επίσης αντικαταστάθηκε το παλιό σύνθημα της οργάνωσης «Ολοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια» με το σύνθημα - συμπύκνωση του προλεταριακού διεθνισμού «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε» και ψηφίστηκε νέο καταστατικό, στο οποίο ο σκοπός της Ενωσης οριζόταν ως εξής: «Να γκρεμιστεί η αστική τάξη, να κυριαρχήσει το προλεταριάτο, να καταργηθεί η παλιά αστική κοινωνία που στηρίζεται στον ανταγωνισμό των τάξεων και να δημιουργηθεί μια καινούρια κοινωνία χωρίς τάξεις και ατομική ιδιοκτησία»⁷.

Το δεύτερο συνέδριο της Ενωσης Κομμουνιστών έγινε πάλι στο Λονδίνο από τις 29 Νοέμβρη έως τις 8 Δεκέμβρη του 1847 και τις εργασίες του διεύθυναν ο Μαρξ με τον Ενγκελς. Στο συνέδριο αυτό κυριάρχησαν απόλυτα οι αρχές του επιστημονικού σοσιαλισμού, ενώ στους ιδρυτές του μαρξισμού ανατέθηκε η σύνταξη του προγραμματικού κειμένου της οργάνωσης. Ετσι προέκυψε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο που τυπώθηκε και δόθηκε στη δημοσιότητα το Φλεβάρη του 1848.

Το 1848 δεν υπήρξε μόνον η χρονιά του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, αλλά και η χρονιά που ξέσπασε η επανάσταση στην ηπειρωτική Ευρώπη ως αποτέλεσμα της βαθιάς οικονομικής κρίσης του 1847 που οδήγησε στο μαζικό κλείσιμο βιομηχανικών επιχειρήσεων, στην ανεργία και στην εξαθλίωση των εργατικών μαζών. Η επανάσταση που άρχισε από τη Γαλλία και εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα στη Γερμανία, στην Αυστρία, στην Ιταλία, στην Ουγγαρία, στο Βέλγιο, στην Πορτογαλία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες ήταν η δικαίωση των ιδεών του επιστημονικού σοσιαλισμού, της αναγκαιότητας ύπαρξης προλεταριακού επαναστατικού κόμματος, δηλαδή της Λίγκας των Κομμουνιστών και του Προγράμματός της, του Κομμουνιστικού Μανιφέστου. Υπό αυτούς τους όρους - όπως σημειώνει ο Ουίλιαμ Φόστερ, «αποτέλεσε αποφασιστικό παράγοντα στη διαμόρφωση της γενικής κατάστασης στην Ευρώπη που στις συνθήκες της γεννήθηκε λίγα χρόνια αργότερα η 1η Διεθνής»⁸.

Η πρώτη έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου

Η επανάσταση του 1948 ηττήθηκε και η περίοδος που ακολούθησε μετά από αυτήν ήταν περίοδος της αντεπαναστατικής αντίδρασης που είχε ως αποτέλεσμα την εξασθένιση της επαναστατικής πάλης. Η οικονομική κρίση ξεπεράστηκε μέσα από τη γρήγορη εκβιομηχάνιση, τη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση των μέσων παραγωγής σε λιγότερα χέρια, την ταυτόχρονη ισχυροποίηση της ανάπτυξης της εργατικής τάξης.

Υπό το βάρος της ήττας, η Λίγκα των κομμουνιστών διασπάστηκε και διαλύθηκε στα 1852, αλλά το εργατικό κίνημα δεν έπαψε να έχει διεθνιστικό προσανατολισμό και να αναζητεί τρόπους επαφής και σύνδεσης μεταξύ των προλεταρίων διαφόρων χωρών. Παράλληλα, η νέα παγκόσμια οικονομική κρίση που ξέσπασε το 1857 ήταν η αρχή μιας καινούργιας ανάπτυξης του διεθνούς εργατικού κινήματος, κορυφαίος σταθμός της οποίας ήταν η ίδρυση της Διεθνούς Ενωσης Εργατών.

Η ίδρυση της Διεθνούς

Οταν στα 1848 κυκλοφορούσε το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ενγκελς πολύ λίγοι ήταν εκείνοι που μπορούσαν να εκτιμήσουν την επιστημονική αξία, τη δύναμη και την αντοχή στο χρόνο αυτού του εκπληκτικού κειμένου. Ακόμη λιγότεροι, ίσως, ήταν αυτοί που μπορούσαν να εκτιμήσουν την αξία της τελευταίας παραγράφου του⁹: «Οι κομμουνιστές - έγραφαν ο Μαρξ κι ο Ενγκελς - θεωρούν ανάξιό τους να κρύβουν τις απόψεις και τις προθέσεις τους. Δηλώνουν ανοιχτά ότι οι σκοποί τους μπορούν να πραγματοποιηθούν μονάχα με τη βίαιη ανατροπή όλου του σημερινού κοινωνικού καθεστώτος. Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις μπρος σε μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σ' αυτήν τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους. Εχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο. ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΟΙ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΕΝΩΘΕΙΤΕ!». Αλήθεια τι θα μπορούσε να σημαίνει, στην πράξη, αυτή η φράση;

Ταυτότητα της Α' Διεθνούς, με υπογραφές των μελών του πρώτου Γενικού Συμβουλίου

Το εργατικό κίνημα υπήρξε από τη φύση του διεθνιστικό. Ηταν αδύνατο να κλειστεί στα περιορισμένα σύνορα μιας χώρας, όσο μεγάλη κι αν ήταν, ήταν αδύνατο να περιοριστεί στους στενούς ορίζοντες ενός έθνους, όσο ισχυρό και μεγάλο κι αν ήταν, γιατί οι παραγωγικές σχέσεις, στο πλαίσιο των οποίων γεννήθηκε, ουδέποτε αναγνώρισαν εθνικούς ή κρατικούς περιορισμούς. Εγραφαν οι Μαρξ - Ενγκελς στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»¹⁰: «Οι εργάτες δεν έχουν πατρίδα. Δεν μπορεί να τους πάρεις αυτό που δεν έχουν. Μα μια και το προλεταριάτο πρέπει πρώτα να καταχτήσει την πολιτική εξουσία, να ανυψωθεί σε εθνική τάξη¹¹, να συγκροτηθεί το ίδιο σαν έθνος, είναι και το ίδιο επίσης εθνικό αν και σε καμία περίπτωση με την έννοια της αστικής τάξης. Οι εθνικοί χωρισμοί και οι εθνικές αντιθέσεις ανάμεσα στους λαούς εξαφανίζονται όλο και περισσότερο με την ανάπτυξη της αστικής τάξης, με την ελευθερία του εμπορίου, με την παγκόσμια αγορά, με την ομοιομορφία της βιομηχανικής παραγωγής και των συνθηκών ζωής που αντιστοιχούν σ' αυτήν. Η κυριαρχία του προλεταριάτου θα τους εξαφανίσει ακόμα πιο γρήγορα. Η κοινή δράση του, τουλάχιστον στις πολιτισμένες χώρες, αποτελεί έναν από τους πρώτους όρους της απελευθέρωσής του».

Δεν επρόκειτο για κανενός είδους προσπάθεια διατύπωσης προφητειών, αλλά για επιστημονικά συμπεράσματα που ξεπηδούσαν μέσα από τη μελέτη της κοινωνικής πραγματικότητας. Ας δούμε όμως πώς πήρε σάρκα και οστά η εκτίμηση των ιδρυτών του επιστημονικού σοσιαλισμού ότι η κοινή δράση του προλεταριάτου τουλάχιστον στις πολιτισμένες χώρες, αποτελεί έναν από τους πρώτους όρους της απελευθέρωσής του.

Το Δεύτερο Συνέδριο της Λίγκας των Κομμουνιστών (Πίνακας του Μοκζνάκ)

Στις αρχές της δεκαετίας του 1860 στο ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα ο διεθνισμός γνωρίζει μια νέα ανάταση. Στα 1862 είχαν επισκεφθεί τη Διεθνή έκθεση του Λονδίνου πάνω από 300 Γάλλοι εργάτες και 12 Γερμανοί οι οποίοι συζήτησαν με τους Αγγλους Τρεϊντγιουνιστές (τις αγγλικές εργατικές ενώσεις) για τη δυνατότητα δημιουργίας μιας Διεθνούς Εργατικής Οργάνωσης. Λίγο καιρό αργότερα, στις 22 Ιουλίου του 1863 οι Αγγλοι και οι Γάλλοι εργάτες είχαν οργανώσει μαζί ένα συλλαλητήριο στο Λονδίνο, με σκοπό να διαμαρτυρηθούν ενάντια στην κατάπνιξη της εξέγερσης της Κρακοβίας και για να ζητήσουν να δοθεί ανεξαρτησία στην Πολωνία. Εκεί ξανατέθηκε το θέμα συγκρότησης μιας εργατικής Διεθνούς. Το Νοέμβρη του 1863 οι Αγγλοι εργάτες απηύθυναν στους Γάλλους συναδέλφους τους μια έκκληση με την οποία τους καλούσαν να συγκροτήσουν μια παγκόσμια οργάνωση που θα ανύψωνε τους εργάτες των διαφόρων χωρών στο ίδιο περίπου επίπεδο διεκδικήσεων και κατακτήσεων και θα αφαιρούσε τη δυνατότητα από την αστική τάξη κάθε χώρας ξεχωριστά να χρησιμοποιεί τους ξένους εργάτες για να συνθλίψει τα δικαιώματα των ντόπιων εργατών¹². Στην έκκληση, μεταξύ άλλων, σημειωνόταν:

«Η αδελφοσύνη των λαών είναι εξαιρετικά αναγκαία προς το συμφέρον των εργατών. Γιατί κάθε φορά που προσπαθούμε να καλυτερέψουμε τη θέση μας με την ελάττωση των ωρών της εργασίας και με την αύξηση των ημερομισθίων, οι καπιταλιστές μάς απειλούν ότι θα μισθώσουν Γάλλους, Βέλγους και Γερμανούς εργάτες που θα αναπληρώσουν την εργασία μας με χαμηλότερη τιμή. Δυστυχώς, η απειλή αυτή πραγματοποιείται συχνά. Το λάθος, βέβαια, δεν είναι των συντρόφων της ηπείρου¹³, αλλά οφείλεται αποκλειστικά στην έλλειψη κανονικής σύνδεσης μεταξύ των μισθωτών των διαφόρων χωρών. Ελπίζουμε, ωστόσο, πως η κατάσταση αυτή θα πάρει τέλος σε λίγο καιρό, γιατί οι προσπάθειές μας να ανεβάσουμε τους κακοπληρωμένους εργάτες στο ίδιο επίπεδο με κείνους που παίρνουν υψηλά ημερομίσθια, θα εμποδίσουν τους εργολάβους να χρησιμοποιούν μερικούς από μας ενάντια στους άλλους για να καταβιβάζουν το επίπεδο της ζωής σύμφωνα με το κερδοσκοπικό τους πνεύμα»¹⁴. Η έκκληση κατέληγε με την πρόταση «να συγκληθεί μια συνέλευση των αντιπροσώπων της Γαλλίας, Ιταλίας, Γερμανίας, Πολωνίας, Αγγλίας και όλων των χωρών όπου υπάρχει επιθυμία συνεργασίας για το καλό της ανθρωπότητας».¹⁵

Το Ξενοδοχείο READ LION, όπου έγινε το Δεύτερο Συνέδριο της Λίγκας των Κομμουνιστών

Οι Γάλλοι εργάτες, αν και χρησιμοποίησαν την έκκληση για προπαγάνδα στα εργοστάσια, άργησαν να απαντήσουν στους Αγγλους συναδέλφους τους. Πέρασε σχεδόν ένας ολόκληρος χρόνος και τελικά η απάντηση ήρθε. Στις 28 Σεπτεμβρίου του 1864 στην αίθουσα του Αγίου Μαρτίνου στο Λονδίνο συγκεντρώθηκαν εκπρόσωποι των εργατών της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Πολωνίας και της Ιρλανδίας. Η αίθουσα ήταν ασφυκτικά γεμάτη και των εργασιών προέδρευσε ο καθηγητής Ε. Σ. Μπήσλυ που είχε μεταφράσει στα γαλλικά την προαναφερόμενη αγγλική έκκληση προς τους Γάλλους εργάτες. Επίσης ο Τζωρτζ Οτζερ, που ήταν ο βασικός συντάκτης της, τη διάβασε εκ μέρους των Αγγλων εργατών στους παραβρισκόμενους. Αμέσως τον ακολούθησε στο βήμα ο Μ. Τολαίν που διάβασε, εκ μέρους της γαλλικής αντιπροσωπείας την απάντηση των Γάλλων εργατών¹⁶.«Παγκόσμια πρόοδος - είπε ο Τολαίν¹⁷-, καταμερισμός της εργασίας, ελευθερία του εμπορίου, ιδού οι τρεις παράγοντες που πρέπει να απασχολήσουν την προσοχή μας, γιατί είναι τέτοιοι που μπορούν να μεταμορφώσουν ριζικά την οικονομική ζωή της κοινωνίας. Αναγκασμένοι από τη δύναμη των πραγμάτων και τις ανάγκες της εποχής, οι καπιταλιστές σχημάτισαν ισχυρές οικονομικές και βιομηχανικές ενώσεις. Αν δε λάβουμε αμυντικά μέτρα, θα συντριβούμε αλύπητα. Εμείς, εργάτες όλου του κόσμου, οφείλουμε να ενώσουμε τις δυνάμεις μας και να αντιτάξουμε ένα φραγμό αξεπέραστο στην τωρινή κατάσταση πραγμάτων που απειλεί να διαιρέσει την ανθρωπότητα σε μια μάζα πεινασμένων και μανιακών ανθρώπων απ' τη μια μεριά και μια ολιγαρχία βασιλιάδων του χρήματος και καλοθρεμμένων βόζων (βουδιστών ιερέων) απ' την άλλη. Ας βοηθήσουμε αμοιβαία για να φτάσουμε στο σκοπό μας».

Χειρόγραφο του σχεδίου Καταστατικού της Λίγκας των Κομμουνιστών

Μετά απ' όλα αυτά, η ίδρυση της Διεθνούς ήταν γεγονός. Αποφασίστηκε να έχει έδρα της το Λονδίνο, να γίνει δημοσιογραφικό της όργανο η αγγλική εργατική εφημερίδα «Beehive», να καταβάλλονται συνδρομές για τη λειτουργία της και να καθοδηγείται προσωρινά από Κεντρική Επιτροπή με υποεπιτροπές σε όλες τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Τέλος, εκλέχτηκε ένα Γενικό Συμβούλιο από 21 μέλη για την εκτέλεση των αποφάσεων. Το συμβούλιο εξουσιοδοτήθηκε να προσλαμβάνει νέα μέλη κατά την κρίση του¹⁸. Προσδιορίζοντας την ιστορική αναγκαιότητα που γέννησε τη Διεθνή ο Μαρξ έγραφε¹⁹: «Η περασμένη πείρα έχει δείξει ότι η περιφρόνηση του δεσμού της αδελφοσύνης που έπρεπε να ενώνει τους εργάτες των διαφόρων χωρών και να τους παρακινά να παραστέκονται ο ένας τον άλλον σε όλους τους αγώνες του για τη χειραφέτηση, θα τιμωρείται πάντα με την κοινή ματαίωση των ασύνδετων προσπαθειών τους. Αυτή η σκέψη παρότρυνε τους εργάτες διαφόρων χωρών, που στις 28 του Σεπτέμβρη 1864 συνάχτηκαν σε δημόσια συγκέντρωση, στο Σαιντ Μάρτιν Χολ του Λονδίνου, να ιδρύσουν τη Διεθνή Ενωση».

Ο Μαρξ και η Διεθνής

Στο προεδρείο της συγκέντρωσης στην αίθουσα του Αγίου Μαρτίνου βρισκόταν και μια επιβλητική μορφή με πυκνά γένια και μαλλιά που έμελλε να βάλει ανεξίτηλα τη σφραγίδα του σ' αυτή τη διεθνή εργατική οργάνωση που μόλις ιδρυόταν. Ηταν ο Κάρολος Μαρξ.

Ο Μαρξ δεν είχε προηγουμένως σχέσεις με τους διοργανωτές της συγκέντρωσης. Εμαθε γι' αυτήν μια εβδομάδα πριν την πραγματοποίησή της από έναν νεαρό Γάλλο δημοκράτη εμιγκρέ, τον Le Lubez, ο οποίος χρησίμευε σαν ενδιάμεσος ανάμεσα στους Γάλλους εργάτες και στις αγγλικές εργατικές ενώσεις. Ο Le Lubez πλησίασε τον Μαρξ για λογαριασμό των διοργανωτών της συγκέντρωσης, του ανέφερε ποιοι ήταν και τι σκόπευαν να κάνουν και τον κάλεσε να παραβρεθεί στη συγκέντρωση σαν εκπρόσωπος των Γερμανών εργατών. Μάλιστα του ζήτησε να ορίσει στη συγκέντρωση έναν Γερμανό εργάτη για ομιλητή.²⁰ Ο Μαρξ δέχτηκε την πρόταση. Να τι λέει ο ίδιος για το θέμα σ' ένα γράμμα του στον Ενγκελς με ημερομηνία 4/11/1864: «Εδώ και κάμποσο καιρό, οι εργάτες του Λονδίνου απέστειλαν μίαν αντιπροσωπεία που είχε επικεφαλής της έναν εργάτη που το όνομά του ήταν Tolain, αυθεντικός εργάτης, υποψήφιος στις τελευταίες εκλογές του Παρισιού και θαυμάσιο παιδί (όπως άλλωστε και οι σύντροφοί του). Μια δημόσια συγκέντρωση συγκλήθηκε για τις 28 Σεπτεμβρίου 1864 στο St. Martin' Hall με πρωτοβουλία του Odger - τσαγκάρη προέδρου του Τοπικού Συμβουλίου όλων των Τρέιντ - Γιούνιονς του Λονδίνου και της Εταιρείας ζύμωσης των Τρέιντ- Γιούνιονς για την ψήφο - που βρίσκεται σε επαφή με τον Bright και de Cremer, χτίση, γραμματέα του συνδικάτου των χτιστών... Μ' ερώτησαν μέσον κάποιου Le Lubez αν θα συμμετείχα για λογαριασμό των Γερμανών εργατών και μου ζήτησαν να στείλω χωρίς άλλο στη συγκέντρωση έναν εργάτη σαν ομιλητή. Συνέστησα τον Eccarius που εκπλήρωσε το καθήκον του με λαμπρό τρόπο. Παρευρισκόμουν ο ίδιος στο προεδρείο σαν βουβό πρόσωπο. Ξέροντας ότι αυτή τη φορά το Λονδίνο, όπως και το Παρίσι αντιπροσωπεύονταν από αληθινές δυνάμεις, είχα αποφασίσει ν' απαρνηθώ το συνηθισμένο μου κανόνα να αποκρούω αυτού του είδους τις προσκλήσεις»²¹.

Ο αληθινός ρόλος του Μαρξ δεν ήταν ρόλος ιδρυτή της 1ης Διεθνούς. Υπήρξε, όμως, ο αναμφισβήτητος πνευματικός καθοδηγητής της. Ακόμη κι αυτός, ο αναρχικός Μισέλ Μπακούνιν που τόσο πολεμήθηκε μαζί του, γράφει για τον Μαρξ²²: «Υπήρξε ένας από τους πρώτους, αν όχι ο πρωταρχικός θεμελιωτής της Διεθνούς. Είναι ακόμη μέχρι σήμερα ένα από τα πιο σταθερά, τα πιο έξυπνα και πιο επιδραστικά στηρίγματα του σοσιαλισμού, ένα από τα πιο δυνατά φράγματα ενάντια στην είσοδο κάθε αστικής τάσης και ιδεολογίας».

Το ρόλο του Μαρξ στην ίδρυση της Διεθνούς τον έχει περιγράψει με σαφή και περιεκτικό τρόπο ο Φρ. Ενγκελς, ο οποίος γράφει χαρακτηριστικά²³: «Το 1864 ιδρύθηκε η Διεθνής Ενωση των Εργατών. Πολλοί, ιδιαίτερα οι Γάλλοι, διεκδικούσαν την τιμή ότι είναι οι οργανωτές αυτής της Ενωσης. Βεβαίως, ένας μόνο άνθρωπος δεν μπορεί να οργανώσει μια τέτοια οργάνωση. Ενα πράγμα όμως είναι βέβαιο: Απ' όλους που πήρανε μέρος υπήρχε ένας που ήξερε ακριβώς τι έπρεπε να γίνει και τι έπρεπε να θεμελιωθεί κι αυτός ήταν ο άνθρωπος που από το 1848 ακόμα απηύθυνε στον κόσμο την έκκληση: Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε. Οταν ιδρύθηκε η Διεθνής ο Γιοσέφ Ματσίνι επιχείρησε κι αυτός να κερδίσει και να διοχετεύσει για όφελος της δικής του συνωμοτικής και μυστικιστικής Δημοκρατίας Ντίο Ε. Πόπολο τα στοιχεία που μόλις άρχισαν να συγκροτούνται. Αλλά το σχέδιο καταστατικού και το ιδρυτικό μανιφέστο που παρουσιάστηκαν εξ ονόματός του αποκρούστηκαν και ψηφίστηκαν εκείνα που συνέταξε ο Μαρξ. Από δω και μπρος ο Μαρξ εξασφάλισε την ηγεσία της Διεθνούς».

Οντως ο Μαρξ ήταν αυτός που επεξεργάστηκε την Ιδρυτική Διακήρυξη και το Καταστατικό της «Διεθνούς Ενωσης των Εργατών»²⁴, όπως ήταν το πλήρες όνομα της 1ης Διεθνούς. Το έργο αυτό το ανέλαβε αφού είχαν απορριφθεί σχετικά κείμενα άλλων ηγετικών στελεχών της Ενωσης και το έφερε σε πέρας με εξαιρετική επιτυχία. Τα κείμενά του αυτά, όπως και ο τρόπος που χειρίστηκε το όλο θέμα, αποτελούν, ακόμη και σήμερα, σχολείο ηγετικής επαναστατικής δράσης και συμπεριφοράς. Τόσο στην ιδρυτική διακήρυξη, όσο και στο καταστατικό είναι διατυπωμένο το σύνολο των απόψεων του Μαρξ που βρίσκουμε στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο και σε άλλα, προ του 1864, έργα του αλλά όχι πάντα με την ίδια γλώσσα. Στόχος του Μαρξ ήταν να ανεβάσει το επίπεδο των μελών της Διεθνούς. Γράφει ο ίδιος στον Ενγκελς: «Ηταν πολύ δύσκολο να ενεργήσουμε κατά τέτοιο τρόπο που η άποψή μας να εκφραστεί έτσι, ώστε να γίνει αποδεχτή από το σημερινό επίπεδο του εργατικού κινήματος... Θα χρειαστεί καιρός ώσπου το κίνημα που αφυπνίζεται πάλι να κάνει ξανά δυνατή την παλιά τόλμη της γλώσσας. Θα πρέπει να είμαστε ενεργητικοί στο βάθος, μαλακοί στη μορφή». Για να φανεί ακόμη καλύτερα τι δυσκολίες αντιμετώπισε ο Μαρξ στη σύνταξη αυτών των κειμένων αξίζει να σημειώσουμε τούτο: Από τη Διεθνή του ανέθεσαν να συμπεριλάβει στον πρόλογο του καταστατικού δύο φράσεις σχετικά με το «καθήκον» και το «δίκαιο» καθώς και με την «αλήθεια», την «ηθική» και τη «δικαιοσύνη». Στο ίδιο γράμμα του στον Ενγκελς σημειώνει ότι συμπεριέλαβε αυτές τις φράσεις, προσθέτοντας με νόημα: «Το έκανα προσέχοντας να μην προκληθεί από αυτές τις προσθήκες η παραμικρή ζημιά»²⁵.

Ο σκοπός και το έργο της Διεθνούς

Ας δούμε όμως πώς περιέγραφε ο Μαρξ - στον πρόλογο του καταστατικού²⁶ - το σκοπό που καλούνταν να επιτελέσει η Διεθνής με την ίδρυσή της:

«Εχοντας υπόψη:

Οτι η χειραφέτηση της εργατικής τάξης πρέπει να κατακτηθεί από την ίδια την εργατική τάξη,

Οτι ο αγώνας για τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης δεν είναι αγώνας για ταξικά προνόμια και μονοπώλια αλλά για ίσα δικαιώματα και καθήκοντα και για την κατάργηση κάθε ταξικής κυριαρχίας,

Οτι η οικονομική υποδούλωση του εργάτη στο μονοπωλητή των μέσων εργασίας, δηλαδή των πηγών της ζωής, βρίσκεται στη βάση όλων των μορφών της δουλείας, στη βάση της κοινωνικής αθλιότητας, του διανοητικού μαρασμού και της πολιτικής εξάρτησης,

Οτι επομένως η οικονομική χειραφέτηση της εργατικής τάξης είναι ο μεγάλος τελικός σκοπός, στον οποίο πρέπει να υποταχθεί σαν μέσο κάθε πολιτικό κίνημα,

Οτι όλες οι προσπάθειες που τείνουν σ' αυτό το μεγάλο σκοπό απέτυχαν ως τώρα από έλλειψη αλληλεγγύης ανάμεσα στους διάφορους εργατικούς κλάδους κάθε χώρας και από την απουσία ενός αδελφικού δεσμού ανάμεσα στους εργάτες των διαφόρων χωρών,

Οτι η χειραφέτηση της εργατικής τάξης δεν είναι ούτε τοπικό, ούτε εθνικό, αλλά ένα κοινωνικό καθήκον που αγκαλιάζει όλες τις χώρες στις οποίες υπάρχει η σύγχρονη κοινωνία και που η λύση του εξαρτάται από την πρακτική και θεωρητική συνεργασία των πιο προχωρημένων χωρών,

Οτι το σημερινό ξαναζωντάνεμα του κινήματος της εργατικής τάξης στις πιο προχωρημένες βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης, ενώ γεννά νέες ελπίδες, απευθύνει μια πανηγυρική προειδοποίηση να μην επαναληφθούν τα παλιά λάθη και απαιτεί την άμεση συνένωση των ασύνδετων ακόμα κινημάτων,

Για όλους αυτούς τους λόγους ιδρύθηκε η Διεθνής Ενωση των Εργατών».

Για τη σημασία του καταστατικού της Διεθνούς ο Isaiah Berlin γράφει²⁷: «Αφού οι Γάλλοι και οι Ιταλοί αντιπρόσωποι, στους οποίους ανατέθηκε το καθήκον να παρουσιάσουν προσχέδιο καταστατικού, απέτυχαν να διατυπώσουν οτιδήποτε πέραν των χιλιοειπωμένων δημοκρατικών κοινοτυπιών, ο Μαρξ το συνέταξε ο ίδιος προσθέτοντας εναρκτήρια αγόρευση γραμμένη γι' αυτόν τον σκοπό. Το καταστατικό, σε αντίθεση με την ασαφή, φιλάνθρωπη και φιλελεύθερης χροιάς εκδοχή της Διεθνούς Επιτροπής, μετατράπηκε χάρη στον Μαρξ σε οργίλο, μαχητικό ντοκουμέντο. Είχε σαν στόχο τη συγκρότηση αυστηρά πειθαρχημένου σώματος που τα μέλη του δεσμεύονταν να αλληλοβοηθούνται όχι απλώς για να βελτιώσουν την υλική τους κατάσταση, αλλά και προκειμένου να μεθοδεύσουν την υπονόμευση, και όταν καταστεί εφικτό να ανατρέψουν το κυρίαρχο καπιταλιστικό καθεστώς, μέσω ανοιχτής πολιτικής δράσης».

Ακόμη πιο ολοκληρωμένη είναι η επισήμανση που κάνει ο Λένιν για το θέμα²⁸: «Το 1864 (28 του Σεπτέμβρη) ιδρύθηκε στο Λονδίνο η ονομαστή I Διεθνής, η "Διεθνής Ενωση των Εργατών". Ο Μαρξ ήταν η ψυχή αυτής της Οργάνωσης, ήταν εκείνος που έγραψε την πρώτη "Διακήρυξή" της και μια σειρά αποφάσεις, δηλώσεις και διακηρύξεις της. Ο Μαρξ συνενώνοντας το εργατικό κίνημα των διαφόρων χωρών, προσπαθώντας να κατευθύνει στην κοίτη μιας κοινής δράσης τις διάφορες μορφές του μη προλεταριακού, του προμαρξικού σοσιαλισμού (Ματσίνι, Προυντόν, Μπακούνιν, αγγλικός φιλελεύθερος τρεϊντγιουνισμός, λασαλικές ταλαντεύσεις προς τα δεξιά στη Γερμανία κτλ.) και καταπολεμώντας τις θεωρίες όλων αυτών των αιρέσεων και μικροσχολών, σφυρηλάτησε μια ενιαία τακτική της προλεταριακής πάλης της εργατικής τάξης των διαφόρων χωρών».

Ενδιαφέρουσα είναι και η παρατήρηση που κάνει ο Πρέντραγκ Βρανίτσκι, ο οποίος λέει²⁹: «Στις 28 Σεπτέμβρη 1864 ιδρυόταν στο Λονδίνο η πρώτη Διεθνής Ενωση των Εργατών, δηλαδή η I Διεθνής. Αυτή ήταν έργο της ίδιας της εργατικής τάξης. Αλλά, αν κατάφερε να απελευθερωθεί από τον ουτοπισμό και τον πρακτικισμό, το όφειλε κυρίως στον Μαρξ, που από την αρχή κιόλας αφιερώθηκε με πάθος σ' αυτή την πρωτοβουλία, στην οποία αναγνώριζε τη μόνη πρακτική δυνατότητα για να πραγματοποιήσει τα θεωρητικά του σχέδια και να εκπληρώσει έτσι το θεμελιώδες καθήκον της εποχής του».

Η Πρώτη Διεθνής έπαψε να υπάρχει, τυπικά, το 1876 αφού είχε εκπληρώσει την ιστορική της αποστολή. Είχε ιδρυθεί στο μεταίχμιο μιας εποχής κατά την οποία ο καπιταλισμός του ελεύθερου ανταγωνισμού μετασχηματιζόταν σε μονοπωλιακό καπιταλισμό κι έτσι όπως ήταν οργανωμένη δεν μπορούσε να συνεχίσει. Χρειαζόταν ένα μεσοδιάστημα όπου το εργατικό κίνημα όφειλε να αφομοιώσει τις αλλαγές που συντελούνταν, να προετοιμαστεί θεωρητικά, πολιτικά και οργανωτικά για να καταφέρει να συνενωθεί και πάλι σε διεθνές επίπεδο. Προς αυτή την κατεύθυνση το έργο της 1ης Διεθνούς υπήρξε ανεκτίμητο: Είχε θέσει τις βάσεις του σύγχρονου εργατικού κινήματος τόσο από θεωρητική όσο και από οργανωτική σκοπιά, είχε διδάξει στο προλεταριάτο την αξία του προλεταριακού διεθνισμού και της πάλης για την ανατροπή της αστικής τάξης και την κατάκτηση της εξουσίας από τους εργάτες. Επί των ημερών της δράσης της γεννήθηκε το δικό της παιδί, η Κομμούνα του Παρισιού, που ήταν η πρώτη απόπειρα για τη θεμελίωση του εργατικού κράτους.

Παραπομπές

1.Isaiah Berlin: «Καρλ Μαρξ», εκδόσεις SCRIPTA, 241

2. Καρλ Μαρξ: «Το κεφάλαιο», εκδόσεις Σ.Ε, τόμος 3ος, σελ. 421-422

3. Λένιν: «Απαντα», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος 23, σελ. 364

4. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος ΣΤ1, σελ. 449

5. Φρ. Ενγκελς: «Για την ιστορία της Λίγκας των κομμουνιστών», Μαρξ- Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», Εκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος δεύτερος, σελ. 398

6. Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», Εκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος δεύτερος, σελ. 401.

7. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος ΣΤ1, σελ. 467

8. Ουίλ. Φόστερ: «Η ιστορία των τριών Διεθνών», Αθήνα 1975, σελ. 35

9. Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος πρώτος, σελ. 58

10. Στο ίδιο, σελ. 40-41

11. Στην αγγλική έκδοση του 1888 η φράση «να ανυψωθεί σε εθνική τάξη» έχει αντικατασταθεί από τη φράση «να ανυψωθεί σε ηγέτιδα τάξη του έθνους», στο ίδιο, σελ. 40

12. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος ΣΤ2, σελ. 842

13. Εννοεί την ευρωπαϊκή ήπειρο σε διάκριση με τη νησιωτική Μ. Βρετανία

14. Δ. Ραζιάνοφ: «Μαρξ- Ενγκελς», εκδόσεις Αναγνωστίδη, σελ. 178-179

15. Ουίλ. Φόστερ: «Η ιστορία των τριών Διεθνών», Αθήνα 1975, σελ. 51

16. Ουίλ. Φόστερ, στο ίδιο, σελ. 51

17. Δ. Ραζιάνοφ, στο ίδιο, σελ. 181

18. Ουίλ. Φόστερ, στο ίδιο, σελ. 51

19. Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος πρώτος, σελ. 450

20. Μπ. Νικολαϊέβσκι - Οτο Μάινχεν - Χέλφεν: «Καρλ Μαρξ», Εκδόσεις Ράππα, σελ. 336

21. Φρ. Ενγκελς - Κ. Μαρξ: «Αλληλογραφία», στο ίδιο, σελ. 63

22. Michel Bakounin: «Για έναν αντιεξουσιαστικό σοσιαλισμό» (απόσπασμα από ένα γράμμα στον Χέρτζεν 28/10/1869), εκδόσεις «Ελεύθερος Τύπος», σελ. 94 και 96

23. Φρίντριχ Ενγκελς: «Ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ», στο «Αναμνήσεις για τον Μαρξ», εκδόσεις «Gutenberg», σελ. 26

24. Βλέπε και τα δύο αυτά ντοκουμέντα στο σύνολό τους, στο: Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος πρώτος, σελ. 440 - 456

25. Φρ. Ενγκελς - Κ. Μαρξ: «Αλληλογραφία», εκδόσεις «Μπάιρον», τόπος β΄, σελ. 66

26. Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος πρώτος, σελ. 452 - 453

27. Isaiah Berlin: «Καρλ Μαρξ», εκδόσεις SCRIPTA, 244 - 245

28. Β. Ι. Λένιν: «Καρλ Μαρξ», Απαντα, εκδόσεις Σ.Ε., τόμος 26, σελ. 49

29. Πρέντραγκ Βρανίτσκι: «Ιστορία του Μαρξισμού», εκδόσεις ΟΔΥΣΣΕΑΣ, τόμος Α΄, σελ. 161

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ