Το Δόγμα Τρούμαν

Το Δόγμα Τρούμαν

Εφαρμογή του «Δόγματος Τρούμαν». Στη φωτογραφία: Γκρίσγουολντ, Γκρέιντι, Βαν Φλιτ

«Ο μοναρχοφασισμός έχει, επί τέλους, το λόγο του Προέδρου Τρούμαν. Δεν ξέρουμε αν θα μείνει ευχαριστημένος. Εκείνο όμως που ασφαλώς κατάφερε, είναι να αποκτήσει έναν ακόμα τίτλο προδοσίας και ξεπουλήματος της Ελλάδας στους ξένους»

Νίκος Ζαχαριάδης¹

"Κύριε Πρόεδρε, Μέλη του Κογκρέσου των Ηνωμένων Πολιτειών η σοβαρότης της καταστάσεως την οποία αντιμετωπίζει σήμερον ο κόσμος, καθιστά αναγκαίαν την εμφάνισίν μου ενώπιον της κοινής συνεδριάσεως του Κογκρέσου. Η εξωτερική πολιτική και η εθνική ασφάλεια της χώρας ταύτης υφίστανται άμεσον τον αντίκτυπον. Μία άποψη της παρούσης καταστάσεως την όποιαν επιθυμώ να παρουσιάσω προς υμάς κατά τη στιγμήν ταύτην διά να χρησιμεύση προς μελέτην και λήψιν αποφάσεως αναφέρεται εις την Ελλάδα και εις την Τουρκίαν».

Τα λόγια τούτα είναι η αρχή ενός ιστορικού λόγου του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Χ. Τρούμαν, του σημαντικότερου ίσως λόγου που εκφώνησε ηγέτης κράτους αμέσως μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και που έμεινε στην ιστορία με το όνομά του, ως «Δόγμα Τρούμαν». Ηταν 12 του Μάρτη του 1947, γύρω στη 1 μ.μ. (τοπική ώρα) όταν ο Χ. Τρούμαν ανέβαινε στο βήμα του Κογκρέσου για να εκφωνήσει αυτό το λόγο. Ολόκληρο το δίκτυο των αμερικανικών ραδιοφωνικών σταθμών και οι διακλαδώσεις του ανά την υδρόγειο είχαν συνδεθεί με το Κογκρέσο και εκατομμύρια ακροατών βρίσκονταν μπροστά στους ραδιοφωνικούς δέκτες τους έτοιμοι να ακούσουν όσα ο Αμερικανός Πρόεδρος σκόπευε να πει. Ο προπαγανδιστικός μηχανισμός των Αμερικανών ήταν τόσο καλά προετοιμασμένος για το γεγονός, που οι ισχυρότατοι πομποί του Μονάχου ήταν σε ετοιμότητα ώστε μόλις ο Πρόεδρος Τρούμαν άρχιζε να μιλάει να μεταδίδουν το λόγο του προς τη Σοβιετική Ενωση, μεταφρασμένο στα ρωσικά. Επίσης είχε σχεδιαστεί, 24 ώρες μετά την εκφώνηση της ομιλίας, η υπηρεσία εκπομπών «Φωνή της Αμερικής», να τη μεταδώσει ολόκληρη σε οκτώ γλώσσες κι εν περιλήψει σε 25 γλώσσες².

Η σημασία της Ελλάδας και της Τουρκίας για την «ασφάλεια» των ΗΠΑ

Αναφερόμενος στην Ελλάδα ο Αμερικανός Πρόεδρος έκανε λόγο για επείγουσα έκκληση της ελληνικής κυβέρνησης προς την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών με το αίτημα της οικονομικής βοήθειας. Περιέγραψε την άσχημη οικονομική κατάσταση της Ελλάδας, τις καταστροφές που υπέστη κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και κατέληξε στην παρουσίαση του σπουδαιότερου λόγου για τον οποίο οι ΗΠΑ θα έπρεπε να δώσουν τη βοήθειά τους. «Αυτή η υπόστασις - είπε - του ελληνικού Κράτους απειλείται σήμερον υπό της τρομοκρατικής δράσεως χιλιάδων τινών ενόπλων, διευθυνομένων υπό κομμουνιστών, οι οποίοι αψηφούν την εξουσίαν της κυβερνήσεως εις τινα σημεία της χώρας και ιδία κατά μήκος των βορείων συνόρων αυτής... Εν τω μεταξύ η ελληνική κυβέρνησις δεν είναι εις θέσιν να αντιμετωπίση την κατάστασιν. Ο ελληνικός στρατός είναι ολιγάριθμος και πενιχρώς εξοπλισμένος. Χρειάζεται εφόδια και εξοπλισμόν, εάν πρόκειται να αποκατασταθή η εξουσία της Κυβερνήσεως επί του ελληνικού εδάφους. Η Ελλάς πρέπει να τύχη βοηθείας εάν πρόκειται να καταστή εις θέσιν να βοηθήση εαυτήν και να σεβασθή τη δημοκρατίαν. Αι Ηνωμέναι Πολιτείαι πρέπει να παράσχουν τη βοήθειαν ταύτην...».

Σχετικά με τη βοήθεια προς την Τουρκία ο Πρόεδρος Τρούμαν διευκρίνισε ότι αυτή πρέπει να δοθεί «προς τον σκοπόν της επιτεύξεως του απαραίτητου συγχρονισμού χάριν της διατηρήσεως της εθνικής αυτής ακεραιότητος. Η ακεραιότης αύτη - πρόσθεσε - είναι απαραίτητος διά την προστασίαν της τάξεως εις τη Μέσην Ανατολήν». Αποκαλύπτοντας μάλιστα τους ουσιαστικότερους λόγους για τους οποίους οι ΗΠΑ θα έπρεπε να δώσουν βοήθεια στην Ελλάδα και στην Τουρκία υπογράμμισε: «Εάν η Ελλάς περιπέση εις τον ελέγχον μιας ενόπλου μειοψηφίας, το αποτέλεσμα επί της γείτονος Τουρκίας θα είναι άμεσον και σοβαρόν. Σύγχυσις και ανωμαλία θα διαχυθούν εις ολόκληρον την Μέσην Ανατολήν. Ετι μάλλον η εξαφάνισις της Ελλάδος ως ανεξαρτήτου Κράτους θα ασκήση βαθείαν επίδρασιν εφ' όλων των χωρών της Ευρώπης... Αν δε βοηθήσωμεν την Ελλάδα και την Τουρκίαν κατά τη μοιραίαν ταύτην ώρα, το αποτέλεσμα θα είναι βαρυσήμαντον διά την Δύσιν και την Ανατολήν»³. Αργότερα στα απομνημονεύματά του ο Τρούμαν έγραφε για το ομώνυμο δόγμα του: «Η Ελλάς χρειαζόταν βοήθεια και τη χρειαζόταν γρήγορα και σε σημαντικό βαθμό. Αν αυτό δε γινόταν, η Ελλάς θα χανόταν και το Σιδηρούν παραπέτασμα θα έφτανε ως την Ανατολική Μεσόγειο. Αν η Ελλάς χανόταν, η Τουρκία δε θα μπορούσε να κρατηθεί μέσα στη θάλασσα του Κομμουνισμού. Παράλληλα αν η Τουρκία υποχωρούσε στις Σοβιετικές αξιώσεις η θέσις της Ελλάδος θα βρισκόταν σε άμεσο κίνδυνο»⁴.

Αιχμή του δόρατος το σοσιαλιστικό σύστημα

Χωρίς αμφιβολία, για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, κυρίως στην Ελλάδα και δευτερεύοντος στην Τουρκία, δινόταν μια μάχη αποφασιστικής σημασίας που αφορούσε τη συνολική πάλη καπιταλισμού - σοσιαλισμού ιδιαίτερα στην ευρύτερη περιοχή.

Ο Τρούμαν δεν άφηνε κανένα περιθώριο παρερμηνειών παρά τις μεγάλες διακηρύξεις περί ελευθερίας, τις δήθεν δημοκρατικές, εθνικοανεξαρτησιακές και ηθικολογικού χαρακτήρα έννοιες που συχνά χρησιμοποιούσε στο λόγο του. «Δε θα έχομεν αντιληφθή - έλεγε όταν εκφωνούσε το δόγμα του στο Κογκρέσο - τους αντικειμενικούς μας σκοπούς εάν δε θελήσωμεν να βοηθήσωμεν τους ελεύθερους λαούς όπως διατηρήσουν τους ελεύθερους θεσμούς των και την εθνικήν των ακεραιότητα εναντίον των επιθετικών κινημάτων τα οποία ζητούν να επιβάλλουν επ' αυτών ολοκληρωτικά καθεστώτα... Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα⁵ επιβαλλόμενα επί ελευθέρων λαών δι' αμέσου ή εμμέσου επιθέσεως υπονομεύουν τας βάσεις της διεθνούς ειρήνης, άρα και την ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών».

Μισό, περίπου, αιώνα αργότερα, σχολιάζοντας το μήνυμα του Αμερικανού Προέδρου ο Χένρι Κίσινγκερ (Henry Kissinger) έγραφε⁶: «Αν οι Σοβιετικοί ηγέτες είχαν μελετήσει περισσότερο την αμερικανική ιστορία, θα καταλάβαιναν πόσο κίνδυνο έκρυβαν τα λόγια του Προέδρου. Το Δόγμα Τρούμαν αποτέλεσε ένα ορόσημο επειδή, από τη στιγμή που πέταξε η Αμερική το γάντι της ηθικής, το είδος της Realpolitik που γνώριζε τόσο καλά, ο Στάλιν θα τελείωνε για πάντα και οι διαπραγματεύσεις για αμοιβαίες παραχωρήσεις δε θα είχαν πλέον καμιά θέση στις μεταξύ τους σχέσεις. Από εδώ και πέρα, οι διαφορές μπορούσαν να λυθούν μόνο με μια αλλαγή των σοβιετικών σκοπών, την κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος ή και με τα δυο μαζί».

Αυτή ήταν σε παγκόσμιο επίπεδο η ουσία του Δόγματος Τρούμαν. Ας σταθούμε, όμως, ειδικότερα στη σχέση που αυτό είχε με την Ελλάδα, στο έδαφος της οποίας ο εμφύλιος πόλεμος μόλις τότε άρχιζε να φουντώνει.

Η αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα πριν το Δόγμα Τρούμαν

Οι Αμερικανοί δεν εμφανίστηκαν στα ελληνικά πράγματα ξαφνικά στις 12 Μάρτη του 1947. Η παρουσία τους, αν και διακριτική, ήταν εμφανής στη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, για να αποκτήσει πιο ουσιαστικό χαρακτήρα με την έναρξη της μεταπολεμικής περιόδου.

Μετά το διώξιμο των χιτλερικών στρατευμάτων, στην Ελλάδα ήρθε μαζί με τον αγγλικό στρατό και μια μικρή μονάδα του αμερικανικού στρατού. Σύμφωνα με τις επίσημες αμερικανικές εξηγήσεις η μονάδα αυτή θα είχε για αποκλειστικό καθήκον της να επιβλέψει τη διανομή της αμερικάνικης βοήθειας προς τον ελληνικό λαό, δηλαδή της Ούνρα.

Η UNRA (United Nations Relief and Rehadiliation Administration - Οργανισμός Διοίκησης Βοήθειας και Αποκαταστάσεως Ηνωμένων Εθνών) ιδρύθηκε το 1943 από 43 κράτη, που στη συνέχεια αποτέλεσαν μέλη του ΟΗΕ, με αντικειμενικό σκοπό να βοηθήσει οικονομικά τις χώρες που είχαν πληγεί από τις δυνάμεις του φασιστικού άξονα. Κάθε μέλος της Ούνρα διέθετε στο ταμείο της οργάνωσης, για την εξυπηρέτηση των σκοπών της, το 1% του εθνικού του εισοδήματος. Αυτή ήταν η εικόνα. Αλλά πίσω από την εικόνα βρισκόταν η ουσία ότι η Ούνρα στην πραγματικότητα ήταν όργανο στα χέρια των Ηνωμένων Πολιτειών, έχοντας ως κύριο σκοπό να εξασφαλίσει την αμερικανική οικονομική διείσδυση σε μια σειρά χώρες. Και δεν είναι καθόλου δύσκολο να καταλάβει κανείς πως έτσι είχαν τα πράγματα, αν λάβει υπόψη του ότι το 73% των κεφαλαίων της Ούνρα ήταν αμερικάνικα. «Η οργάνωση αυτή⁷... ήταν ουσιαστικά μια αμερικανική οργάνωση, στελεχωμένη και ελεγχόμενη απολύτως από τους Αμερικανούς», γράφει ο Σπ. Θεοδωρόπουλος

Η Ούνρα εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα την 1η Απρίλη του 1945 και μέσα στη διετία 1945- 1947 εισήγαγε στη χώρα μας τρόφιμα αξίας 171,9 εκατομμυρίων δολαρίων. Για τον εξοπλισμό της γεωργίας διέθεσε μηχανήματα κλπ. αξίας 45 εκατομμυρίων δολαρίων, ενώ για φάρμακα διέθεσε το ποσό των 7.540.000 δολαρίων⁸. Τα νούμερα ίσως να φαίνονται εντυπωσιακά, αλλά η αλήθεια που κρύβεται πίσω από αυτά είναι ακόμη πιο εντυπωσιακή. Το 1952 ο Κ. Βαρβαρέσος - που το '45 είχε διατελέσει και υπουργός Εφοδιασμού- ομολογούσε ότι για να συμπληρώσει τη βοήθεια της Ούνρα το ελληνικό Δημόσιο υποχρεώθηκε να διαθέσει «ολόκληρον σχεδόν το συναλλαγματικόν απόθεμα της χώρας, εις χρυσόν, δολάρια και λίρας Αγγλίας»⁹. Βέβαια, απ' αυτό δεν προκύπτει μόνο το απλοϊκό συμπέρασμα ότι η βοήθεια της Ούνρα ήταν μικρή σε σχέση με τις ελληνικές ανάγκες. Το πραγματικό πρόβλημα μ' αυτή τη βοήθεια ήταν ο τρόπος με τον οποίο τη διέθεταν οι Αμερικανοί. Τα είδη της Ούνρα πουλιούνταν στην ελληνική αγορά. Πολλά όμως απ' αυτά τα είδη δίνονταν δωρεάν, γεγονός που - κατά τον υμνητή της εν λόγω οργάνωσης Εμμ. Μαρκόγλου - «ανέπτυξεν ευνοιοκρατία και διαφθοράν»¹⁰.

Τις πρώτες ύλες της Ούνρα και καθετί που μπορούσε να αποφέρει πλουτισμό τα άρπαζαν οι βιομήχανοι, οι παλιοί συνεργάτες των Γερμανών και κάθε λογής κομπιναδόροι που στη συνέχεια έγιναν κάποιοι από τους μοχλούς της διαπλοκής των Αμερικάνων με την άρχουσα τάξη της Ελλάδας. «Το κακό - γράφει ο Σπ. Θεοδωρόπουλος αναφερόμενος στη βοήθεια της Ούνρα¹¹- είναι ότι αυτός ο πακτωλός αντί να διοχετευτεί εκεί που θα έπιανε ουσιαστικό τόπο... προωθήθηκε εκεί ακριβώς που θα δημιουργούσε τις πρώτες προσβάσεις των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ελλάδα, ένα δίκτυο "πιστών ημετέρων" της Αμερικής στην Ελλάδα».

Το αίσχος της υποτέλειας

Το Δόγμα Τρούμαν διακηρύχτηκε σε μια στιγμή που στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο συνέβησαν σημαντικότατες ανακατατάξεις δεδομένου ότι η Μεγάλη Βρετανία δήλωνε αδυναμία να συνεχίσει να ηγείται του καπιταλιστικού κόσμου και παρέδιδε τη σκυτάλη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Για τις ελληνικές υποθέσεις αυτό ήταν ακόμη πιο εμφανές. «Από τις αρχές του φθινοπώρου του 1945 - γράφει ο Τρούμαν στα απομνημονεύματά του - οι Βρετανοί μάς είχαν αφήσει να καταλάβωμε πως ήθελαν να τους βοηθήσωμε στην περίπτωση της Ελλάδος, ιδιαίτερα στην παροχή οικονομικής βοήθειας προς την ελληνική Κυβέρνηση». Στις αρχές του 1947 οι Βρετανοί αισθάνονται πλήρη αδυναμία να κρατηθούν στην Ελλάδα και στις 21 Φλεβάρη του ιδίου έτους ο Βρετανός πρέσβης στην Ουάσιγκτον ενημέρωνε την αμερικανική κυβέρνηση πως «από τις 30 Μαρτίου 1947, το Ηνωμένο Βασίλειο θα ήταν υποχρεωμένο να αναστείλει κάθε βοήθεια προς την Ελλάδα»¹². Η εξέλιξη αυτή και η αποδοχή από μέρους των ΗΠΑ του πρωταγωνιστικού ρόλου στην περιοχή σηματοδοτούσε την έναρξη της αμερικανικής διείσδυσης στις ελληνικές υποθέσεις, αλλά όχι μόνο αυτό. Σύμφωνα με τον στρατηγό Δ. Ζαφειρόπουλο, με το Δόγμα Τρούμαν οι Αμερικανοί έδιναν στην Ελλάδα το χαρακτήρα της «προωθημένης προπομπού του αμερικανικού στρατού εις την Βαλκανικήν»¹³. Ακόμη πιο αποκαλυπτικός, όμως, είναι ο Λ. Σταυριανός ο οποίος εξηγεί το Δόγμα Τρούμαν με το επιχείρημα πως «η Ελλάδα - προς μεγάλη δυστυχία της - είναι από τις πιο πλεονεκτικές στρατηγικές χώρες της Ευρώπης, στην καθομιλουμένη θα λέγαμε είναι ο λαιμός της ανεστραμμένης μπουκάλας των Βαλκανίων κι έχουμε πάρει την απόφαση να κρατηθούμε απ' αυτόν για να εμποδίσουμε τον βορειοβαλκανικό κομμουνισμό να κατέβει και να συμπαρασύρει τις στρατηγικές μας βάσεις και τις αποδοτικές επενδύσεις μας στην Ανατολική Μεσόγειο»¹⁴.

Αλλά και η άρχουσα τάξη της Ελλάδας δεν είχε άλλη διέξοδο, από το να ζητήσει κάθε βοήθεια και με κάθε τίμημα από τους Αμερικανούς. Το «ποιος ποιον» στο ζήτημα της εξουσίας ήταν το πρωτεύον και φλέγον πρόβλημα, που δεν είχε κριθεί οριστικά τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Και μπροστά σ' αυτή την πραγματικότητα η στάση των ελληνικών κυβερνήσεων σχολιάστηκε από το γνωστό δημοσιολόγο Λίπμαν ως εξής, σε άρθρο του στην «Χέραλντ Τριμπιούν»: «Εάν ό,τι έχουμε να κάνουμε για να κυβερνήσουμε την Ελλάδα αποτελεί το "Δόγμα Τρούμαν" στην πράξη, τότε δεν είναι δυνατόν να εφαρμόσουμε το δόγμα αυτό και σε άλλη χώρα της Ευρώπης»¹⁵.

1. «Ριζοσπάστης» 14/3/1947

2. «Καθημερινή» 13/3/1947

3. Ολόκληρο το κείμενο του δόγματος Τρούμαν στον ελληνικό Τύπο της 13/3/1947, Π. Οικονόμου - Γκούρα: «Το Δόγμα Τρούμαν και η αγωνία της Ελλάδος», Αθήναι 1957, σελ. 125- 134 κ.α.

4. «Το δόγμα Τρούμαν», Ελληνική έκδοση της Αμερικανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, 1972, σελ. 17

5. Με τον όρο ολοκληρωτικά καθεστώτα ο Αμερικανός Πρόεδρος εννοούσε τη Σοβιετική Ενωση και τα λαϊκοδημοκρατικά καθεστώτα, που αμέσως μετά τη λήξη του Β' Παγκόσμιου Πολέμου εγκαθιδρύθηκαν σε μια σειρά χώρες της Κεντρικής και Ανατολική Ευρώπης

6. Henry Kissinger: «Διπλωματία», Εκδόσεις «Νέα Σύνορα - Α.Α. Λιβάνη», σελ. 506

7. Σπ. Θεοδωρόπουλου: «Απ' το Δόγμα Τρούμαν στο Δόγμα Χούντα», Εκδόσεις «Παπαζήσης», 1976, σελ. 22 και 24

8. Ν. Ψυρούκη, «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας», Εκδόσεις «Επικαιρότητα», τόμος Α', σελ. σελ. 284

9. Κυριάκος Βαρβαρέσος: «Εκθεσης επί του Οικονομικού Προβλήματος της Ελλάδος», εκδόσεις «Σαββάλας», σελ. 94-95

10. Εμμανουήλ Μαρκόγλου: «Το Δόγμα Τρούμαν», Εκδόσεις «Εστία», 1963, σελ. 56

11. Σπ. Θεοδωρόπουλου, στο ίδιο, σελ. 24

12. «Το Δόγμα Τρούμαν», Ελληνική έκδοση της Αμερικανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, 1972, σελ. 6 και 15-16

13. Δ. Ζαφειρόπουλου: «Ο αντισυμμοριακός αγών 1945-1949», Αθήναι 1956, σελ. 87

14. Λ. Σταυριανού: «Η Ελλάδα σε επαναστατική Περίοδο - Σαράντα χρόνια αγώνες», Εκδόσεις «Κάλβος», σελ. 45

15. «Ριζοσπάστης» 22/6/1947.

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ