Οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι και η επίδρασή τους στον αγώνα της ανεξαρτησίας του λαού μας

Οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι και η επίδρασή τους στον αγώνα της ανεξαρτησίας του λαού μας

«Η ναυμαχία του Ναυαρίνου (2/10/1827), πίνακας ζωγραφικής του Αϊβαζόφσκι, 1846

Πριν εξιστορήσουμε τους οχτώ ρωσοτουρκικούς πολέμους και την επίδρασή τους στον αγώνα της ανεξαρτησίας και τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, θα κάνουμε μια περιληπτική αναδρομή στους πολέμους γενικά.

Οι πόλεμοι δεν αποτελούν φυσιολογικό και αιώνιο φαινόμενο της ανθρωπότητας. Ο πόλεμος αποτελεί ιστορικό φαινόμενο και εμφανίστηκε με την ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και τη διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις. Οι ρίζες του πολέμου βρίσκονται στην οικονομία. Τις πηγές του πολέμου πρέπει να τις αναζητήσουμε πάντα στην παραγωγή, στην οικονομία και στις ανταγωνιστικές σχέσεις παραγωγής. Ετσι, συμπεραίνεται, ότι δεν πρέπει να αποδίδεται σε μεμονωμένα πρόσωπα - όπως στρατηγούς, βασιλιάδες, τσάρους - η κατηγορία ότι αυτοί προκάλεσαν τον πόλεμο. Επίσης, για να καθορίσει κανείς την ουσία του πολέμου, είναι απαραίτητο να εξετάσει ποια οικονομικο-πολιτικά ελατήρια οδήγησαν στον πόλεμο. Για ποια συμφέροντα διεξάγεται ο πόλεμος και ποια ταξικά συμφέροντα υπερασπίζεται. Για την κατανόηση των ρωσοτουρκικών πολέμων, γενικά των πολέμων, πρέπει να εξετάσεις την εποχή τους.

Τα αίτια και ο χαρακτήρας των πολέμων είναι πολύμορφα στα διάφορα κοινωνικοπολιτικά καθεστώτα. Στην ιστορία της ανθρωπότητας υπήρξαν επανειλημμένα πόλεμοι, που, παρά τις ολέθριες καταστροφές τους, βοήθησαν στην επιτάχυνση της κοινωνικής εξέλιξης, ενώ άλλοι επιβράδυναν την ανάπτυξη. Τέτοιοι ακριβώς πόλεμοι ήταν οι ρωσοτουρκικοί, που με την επίδρασή τους οδήγησαν στην εξασθένηση και μετά στην «εξάλειψη» του φεουδαρχικού, δεσποτικού καθεστώτος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο πόλεμος αποτελεί συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, έγραφε ο Γερμανός θεωρητικός του πολέμου Κ. Κλαούζεβιτς.

«Η ναυμαχία της Χίου» (24/6/1770), πίνακας ζωγραφικής του Αϊβαζόφσκι, 1848

Διάφοροι ιστορικοί και κοινωνιολόγοι της παλιάς Ρωσίας, για να δικαιολογήσουν την πολιτική του τσαρισμού, πλαστογραφούν τις πραγματικές αιτίες, την αλήθεια, που προκάλεσαν τους ρωσοτουρκικούς πολέμους (1676 - 1828) και τους παρουσιάζουν ως «πατριωτικούς», «θρησκευτικούς» ή «απελευθερωτικούς» κλπ. Με έμφαση υποστηρίζουν ότι οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι διεξήχθησαν αποκλειστικά σαν πόλεμοι για την υπεράσπιση και την καλυτέρευση της κατάστασης των δέκα εκατομμυρίων χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεν είναι οι εξωτερικές αιτίες κήρυξης του πολέμου, αλλά η εσωτερική οικονομική κατάσταση της χώρας. Το θρησκευτικό καμουφλάζ χρησιμοποιήθηκε με επιτυχία από τη ρωσική διπλωματία, για να αποκρούσει την εχθρική στάση των δυτικών χωρών στο ελληνικό θέμα. Εκτός αυτού, η Ρωσία ήταν η μοναδική χώρα που συνδεόταν με τον ελληνικό λαό με κοινή θρησκεία, ενώ θεωρούνταν «προστάτρια της Ορθοδοξίας». Βέβαια, η ρωσική «προστασία των Ελλήνων χριστιανών» είχε και τις θετικές επιπτώσεις της, όπως η καλυτέρευση της οικονομικής κατάστασης των χριστιανών, ο περιορισμός των εξοντωτικών μέτρων της Πύλης και η δραστηριοποίηση του αγώνα της ανεξαρτησίας. Ετσι, τα οικονομικά συμφέροντα της Ρωσίας προκάλεσαν τους ρωσοτουρκικούς πολέμους και όχι η ευσπλαχνία των τσάρων προς τους Ελληνες χριστιανούς. Μια άλλη σοφιστεία τους για τη δικαιολόγηση των ρωσοτουρκικών πολέμων ήταν η μυθοπλασία ότι αυτοί διεξάγονταν τάχα για την «υπεράσπιση της πατρίδας». Το εγχείρημα αυτής της επινόησης βοηθούσε τον τσαρισμό να δίνει στους ρωσοτουρκικούς πολέμους «παλλαϊκό» χαρακτήρα, δηλαδή ότι διεξήγαγε πόλεμο «αφιλοκερδή».

Διαφορετικοί σκοποί

Η Ρωσία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, στους ρωσοτουρκικούς πολέμους, επιδίωκαν την ικανοποίηση διαφορετικών, αντίθετων σκοπών. Η Ρωσία, λόγω της γεωγραφικής θέσης και των οικονομικών ελατηρίων, προσπαθούσε να στερεώσει την επίδρασή της στα Στενά, στη Βαλκανική Χερσόνησο. Με τη διεξαγωγή των ρωσοτουρκικών πολέμων στερεώνονταν οι ρωσικές θέσεις, αναπτυσσόταν η οικονομία της, διευρυνόταν η επιρροή της στους βαλκανικούς λαούς. Αυτή η στάση της Ρωσίας ήταν καθαρά αντιτουρκική. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία στόχευε στην επέκταση των εδαφικών κατακτήσεών της σε βάρος της Ρωσίας και στη διατήρηση της κυριαρχίας της στους βαλκανικούς λαούς. Μάλιστα, η Πύλη, με την απροκάλυπτη συνδρομή των δυτικών κρατών (Αγγλίας, Γαλλίας, Αυστρίας), κατέβαλλε απεγνωσμένες προσπάθειες να αποτρέψει το διαμελισμό της, να εμποδίσει τη δημιουργία ανεξάρτητων βαλκανικών κρατών. Ενα θέμα που προέκυψε, εξετάζοντας τους ρωσοτουρκικούς πολέμους, είναι ότι, σ' ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής ιστοριογραφίας, κακόβουλα, διαστρεβλωμένα και με απύθμενη ασέβεια στα ιστορικά γεγονότα, υποστηρίζεται ότι η Αγγλία διεξήγαγε πολέμους ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και ένα δεύτερο ότι οι Ελληνες είχαν «την προστασία της τότε δυνατής Αγγλίας».

«Η μάχη στο Τσεσμέ (25-26/6/1770), πίνακας ζωγραφικής του Αϊβαζόφσκι, 1848

Οι Μεγάλες Δυνάμεις της Δύσης εμπόδιζαν (εκτός από τη ναυμαχία του Ναυαρίνου) παντοιοτρόπως τη Ρωσία στην επιτυχή έκβαση των ρωσοτουρκικών πολέμων και τη δραστήρια συμμετοχή της στη λύση του ελληνικού ζητήματος. Η Αγγλία π.χ., το 1824 προσπάθησε να συμβιβάσει τη διένεξη ανάμεσα στη Ρωσία και την Τουρκία, με σκοπό να εμποδίσει την ανάφλεξη του ρωσοτουρκικού πολέμου. Οχι μόνο αυτό. Οι Μεγάλες Δυνάμεις της Δύσης εξόπλιζαν και υποκινούσαν την Πύλη σε πολέμους ενάντια στη Ρωσία. Ενώ, το 1853 - 1856 στον Κριμαϊκό Πόλεμο συμμάχησαν οι Αγγλογαλλοτούρκοι και επιτέθηκαν στη Ρωσία.¹ Ο αγγλικός φιλοτουρκισμός επιδίωκε τη διατήρηση και επέκταση της αποικιοκρατίας και δεν μπορούσε ποτέ να συμβιβαστεί με τη δημιουργία ανεξάρτητων κρατών στη Βαλκανική Χερσόνησο. Εκτός αυτού, όπως γράφει ο ιστορικός και δημοσιογράφος Δημήτρης Φωτιάδης, η Αγγλία ήθελε την Τουρκία δυνατή, για να μπορεί να σταθεί αντίρροπη δύναμη στη Ρωσία. Ακόμα και με την κήρυξη του ρωσοτουρκικού πολέμου 1828 - 1829, οι Δυτικοί σύμμαχοι της Ρωσίας θεώρησαν την ενέργεια ως παραβίαση του «status quo», που σήμαινε το απαραβίαστο της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την εμπόδιση της εθνικής ανεξαρτησίας των βαλκανικών λαών και τη διατήρηση της αιώνιας καταπίεσης του τουρκικού ζυγού.

Η δήθεν προστασία από την Αγγλία

Ας δούμε περιληπτικά το δεύτερο σκέλος, που αναφέρει ότι οι Ελληνες «είχαν την προστασία της τότε δυνατής Αγγλίας». Θα θέλαμε να θέσουμε ορισμένα ιστορικά γεγονότα στους διαστρεβλωτές και υποστηριχτές της θέσης αυτής. Κατ' αρχάς η Αγγλία ποτέ δε διεξήγαγε πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οχι μόνον αυτό. Αυτή πούλησε την Πάργα στον Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Η Αγγλία θέλησε να περιορίσει τα σύνορα του νεοδημιουργημένου ελληνικού κράτους μόνο στην Πελοπόννησο, ενώ η Ρωσία πρότεινε να ενσωματωθούν σ' αυτήν η Κρήτη, η Σάμος, η Θεσσαλία και η Αρτα. Η Αγγλία και η Γαλλία, το 1854, ενήργησαν αποκλεισμό, για να εμποδίσουν την Ελλάδα να βοηθήσει τις επαναστατικές δυνάμεις του αλύτρωτου Ελληνισμού. Παρά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους (1830), η Αγγλία κρατούσε υπό την κατοχή της μέχρι το 1863 τα Επτάνησα. Η ίδια με πράκτορές της προκάλεσε τον πρώτο εμφύλιο πόλεμο 1823 - 1824 και το δεύτερο, το 1945. Η Αγγλία και οι σύμμαχοί της προκάλεσαν τα μαρτυρικά γεγονότα της Κύπρου και εγκατέστησαν τη χούντα των συνταγματαρχών στη χώρα μας. Και πόσες άλλες μηχανορραφίες, αναμείξεις είχε η Αγγλία στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. Και διερωτάται κανείς: αυτή είναι η προστασία της δυνατής, τότε και σήμερα, Αγγλίας προς τον ελληνικό λαό;

Οι ιθύνοντες κύκλοι της Αγγλίας εφάρμοσαν ανθελληνική πολιτική. Ο ελληνικός λαός πλήρωσε και πληρώνει πολύ ακριβά το αγγλικό «ενδιαφέρον» για την Ελλάδα.

• Στη χρονική διάρκεια των 153 ετών (1676 - 1829), από το 1676, τον πρώτο ρωσοτουρκικό πόλεμο επί Μεγάλου Πέτρου, όταν η Ρωσία κατέλαβε το Αζόφ και βρήκε έξοδο στην Αζοφική θάλασσα, μέχρι το 1828 διεξήχθησαν οχτώ ρωσοτουρκικοί πόλεμοι, οι οποίοι στο σύνολό τους διήρκεσαν 41 έτη, δηλαδή κάθε σχεδόν τέσσερα χρόνια διεξαγόταν και ένας ρωσοτουρκικός πόλεμος. Οι οχτώ ρωσοτουρκικοί πόλεμοι δεν εξυπηρετούσαν μόνον τα οικονομικά συμφέροντα της Ρωσίας, αλλά εξέφραζαν τις προσδοκίες των βαλκανικών λαών. Σ' αυτό έγκειται η προοδευτική σημασία τους. Στη ρωσική εξωτερική πολιτική παρατηρείται μια εξελικτική διαδρομή. Στο αρχικό στάδιο δράσης της, επιδίωκε την προσάρτηση εδαφών στις βορειοανατολικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας σε συνέχεια στην Κριμαία και τα ανατολικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας. Στην αρχή του πρώτου ρωσοτουρκικού πολέμου, η Ρωσία προσάρτησε το Αζόφ, σε συνέχεια, το 1783 την Κριμαία και στον έκτο ρωσοτουρκικό πόλεμο (1787 - 1791), το 1789 απελευθέρωσε το Χατζημπέη (Οδησσό).

Υπέσκαπταν την «Πύλη»

Οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι αποτέλεσαν τη συνέχιση του ένοπλου αγώνα του ελληνικού λαού με διαφορετικές μορφές, ενώ οι σκοποί ήταν διαφορετικοί. Αν κανείς εξετάσει την έναρξη και διεξαγωγή των ρωσοτουρκικών πολέμων, θα παρατηρήσει ότι στη διαδρομή των πολεμικών επιχειρήσεων παρατηρούνται επαναστατικά ξεσπάσματα του ελληνικού λαού. Ανεξάρτητα από τους υποκειμενικούς σκοπούς της τσαρικής Ρωσίας, οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι, που διεξήγαγε ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ήταν απελευθερωτικοί για τους βαλκανικούς λαούς.

Από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, η Πύλη άρχισε να χάνει την κυριαρχία της. Ομως, οι αιτίες της αποσύνθεσής της βρίσκονταν στο εσωτερικό της Τουρκίας. Από την άλλη, οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι επιτάχυναν τη διαδικασία της αποσύνθεσης. Η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας, ανέκαθεν, στόχευε στην εξασθένηση του οθωμανικού κράτους και την αποσύνθεσή του. Ο ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ο οποίος φοίτησε στο Λύκειο «Ρισελιέ» της Οδησσού, αναφέρει ότι η Ρωσία, επολιτεύετο με στόχο την κατάλυση του οθωμανικού κράτους.²

Η Ρωσία καταφέροντας συντριπτικά και αδιάκοπα πλήγματα, κατά την περίοδο των ρωσοτουρκικών πολέμων, ενάντια στην Πύλη, αποσπώντας σταδιακά εδάφη της, υπέσκαπτε και αποδυνάμωνε τα θεμέλια της κυριαρχίας και την ισχύ του οθωμανικού κράτους στις ευρωπαϊκές κτήσεις της και υπονόμευε την επιρροή της στα Βαλκάνια. Ταυτόχρονα δε, εμψυχώνει και δραστηριοποιεί τον απελευθερωτικό αγώνα του λαού μας. Οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι διατράνωσαν, έμπρακτα, την απελευθερωτική αποστολή της Ρωσίας στη Βαλκανική Χερσόνησο. Ομως, η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας απέναντι στους Ελληνες διακρινόταν κατά περιόδους, άλλοτε σαν αποφασιστική, άλλοτε σαν επιθετική, άλλοτε σαν αδιάφορη, αδρανής, όμως πάντοτε επιδίωκε το βαθμιαίο αποχωρισμό από τη σύνθεση του οθωμανικού κράτους των αυτόνομων εθνικών κρατών, όπως η Ελλάδα, η Σερβία, η Βουλγαρία, δηλαδή στόχευε στη διάλυση της τουρκικής κυριαρχίας στο ευρωπαϊκό τμήμα της, το αδυνάτισμα της ισχύος της Πύλης και τον περιορισμό των εδαφικών κατακτήσεών της. Ακόμα το 1804, γράφει ο ιστορικός Α. Φ. Μίλερ, η Ρωσία έθεσε για πρώτη φορά το ζήτημα δημιουργίας κρατών στα Βαλκάνια.³

Ο τσάρος, αναφέρει ο Κ. Μαρξ, ενδιαφερόταν πάντοτε για τη διάλυση του τουρκικού κράτους, όμως αυτό να πραγματοποιηθεί αποκλειστικά κάτω από την κηδεμονία της Ρωσίας.⁴ Ετσι, οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι επιτάχυναν την παραπέρα οικονομικοπολιτική αποσύνθεση της Τουρκίας και δυνάμωσαν, πιο πολύ, την υπόσκαψη και το γκρέμισμα των σαθρών θεμελίων του φεουδαρχισμού, της απολυταρχίας και της καταπίεσης.

Οι νίκες της Ρωσίας πρόσφεραν ορισμένα διοικητικά και οικονομικοπολιτικά προνόμια στον υπόδουλο ελληνικό λαό, με αποτέλεσμα να δυναμώσει ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας. Τα προαναφερόμενα εύγλωττα πιστοποιούνται, όταν κανείς προβεί σε σύντομη αξιολόγηση των ρωσοτουρκικών Συνθηκών Ειρήνης, που υπογράφονταν ύστερα από κάθε λήξη του πολέμου. Μια σειρά άρθρα των Συνθηκών αυτών, όπως του Κιουτσούκ - Καϊναρτζή, το 1774, του Ακερμαν το 1791, της Ανδριανούπολης το 1829 και άλλων, αναφέρονται σε διάφορες παραχωρήσεις στον ελληνικό λαό. Θα αναφερθούμε στη Συνθήκη Ειρήνης (Κιουτσούκ - Καϊναρτζή) του 1774, όπου μεταξύ άλλων αναφέρει ότι η Πύλη παρέχει αμνηστία σ' όλους, χωρίς καμιά απολύτως εξαίρεση. Οι κάτοικοι των νησιών του Αρχιπελάγους απαλλάσσονται από κάθε φόρο για δύο χρόνια και άλλες βαρυσήμαντες παραχωρήσεις. Ενώ, με τη Συνθήκη Ειρήνης της Ανδριανούπολης παραχωρήθηκε η ανεξαρτησία στην Ελλάδα. Ολες αυτές οι παραχωρήσεις της Πύλης προς το λαό μας δυνάμωναν την επαναστατική δραστηριότητά του.

Κοινός ο αντίπαλος

Οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι ενάντια στην Πύλη και ο ένοπλος αγώνας, που διεξήγαγε ο ελληνικός λαός, είχαν κοινό παρονομαστή, κοινότητα συμφερόντων, ενιαίο αντίπαλο, κοινό εχθρό. Η Ρωσία, επιδιώκοντας τα δικά της ιδιαίτερα συμφέροντα, έφτασε μέχρι το σημείο να πραγματοποιήσει την οργανική συγχώνευση των συμφερόντων της με τα συμφέροντα των βαλκανικών λαών και έπαιξε αντικειμενικά προοδευτικό ρόλο στην απελευθέρωση των βαλκανικών κρατών και στη δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

Παρά την εμμονή, το μακρόχρονο, σκληρό και αιματηρό αγώνα του ελληνικού λαού, τα ανυπέρβλητα ηρωικά κατορθώματα και τις θυσίες στον επαναστατικό αγώνα για την ανεξαρτησία, η καταλυτική λύση στο ελληνικό ζήτημα δόθηκε, πρακτικά, με το ρωσοτουρκικό πόλεμο (1827 - 1829) και τη Συνθήκη Ειρήνης της Ανδριανούπολης.

Η Ρωσία έδωσε λύση στο ελληνικό πρόβλημα και στάθηκε αποφασιστικός ο ρόλος της στη μεγάλη περιπέτεια της εθνεγερσίας μας. Οπως αναφέρει ο Σπ. Τρικούπης, η Ρωσία έπαιξε, στις πιο κρίσιμες στιγμές του αγώνα, τον πιο αποφασιστικό ρόλο στη λύση του ελληνικού προβλήματος.

Ο Φρ. Ενγκελς θέτει το ερώτημα: «Ποιος βοήθησε στη λύση της έκβασης του αγώνα» και απαντάει: «Ούτε ο Αλή πασάς των Ιωαννίνων με τις συνωμοσίες και τις ανταρσίες του, ούτε η ναυμαχία του Ναυαρίνου, ούτε η Διάσκεψη και τα πρωτόκολλα του Λονδίνου, αλλά η ρωσική στρατιά του Ντίμπιτς, που προέλασε στα Βαλκάνια και εισέβαλε στην κοιλάδα του Εβρου».⁵ Και όμως, η Αγγλία κατέκρινε τη Ρωσία, που μπλέχτηκε στον πόλεμο του 1828 - 1829.⁶

Οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι, αντικειμενικά, βοήθησαν στη συνέχιση του επαναστατικού αγώνα του ελληνικού λαού. Στην περίπτωση αυτή εφαρμόστηκε αυτό που πολλές φορές συνέβη στην ιστορία των πολέμων. Χτυπάμε μαζί τον κοινό εχθρό μας και πάμε χωριστά. Ακριβώς τέτοια ήταν η διαλεκτική των ρωσοτουρκικών πολέμων και του επαναστατικού αγώνα του υπόδουλου ελληνικού λαού.

Οι νίκες της Ρωσίας, στους ρωσοτουρκικούς πολέμους, πλάι στο βασικό εσωτερικό, εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του ελληνικού λαού, επέδρασαν ευεργετικά στην ιστορική διαδρομή του λαού μας και έλυσαν το βασικό πρόβλημα της εξουσίας. Ετσι, η ελπίδα του λαού μας ότι η Ρωσία αργά ή γρήγορα θα έρθει σε βοήθεια πραγματοποιήθηκε κατά το ρωσοτουρκικό πόλεμο 1828 - 1829. Εκπληρώθηκε ο θρύλος ότι το «ξανθό γένος», θα 'ρθει να βοηθήσει τους ραγιάδες. Ο ρωσικός λαός βρέθηκε πάντα στο πλευρό του λαού μας, πρόσφερε τεράστιες θυσίες στο βωμό της απελευθέρωσης των βαλκανικών λαών και ιδιαίτερα του ελληνικού λαού. Καμία άλλη μεγάλη ευρωπαϊκή χώρα (οι σημερινοί σύμμαχοι) δεν πρόσφερε τόσες θυσίες. Μα ούτε και σύγκριση μπορεί να γίνει.

Η Ρωσία ήταν η μόνη χώρα που υποστήριζε τον απελευθερωτικό αγώνα των βαλκανικών λαών. Ενώ, αντίθετα, οι Μεγάλες Δυνάμεις της Δύσης αντιδρούσαν, μηχανορραφούσαν στη δημιουργία ανεξάρτητων βαλκανικών κρατών.

Τα ιστορικά αποτελέσματα των ρωσοτουρκικών πολέμων είχαν καθοριστική, τεράστια σημασία, στην έκβαση του αγώνα της ανεξαρτησίας και τις ιστορικές τύχες του λαού μας. Εξασφαλίστηκε η μετάβαση της εξουσίας στα χέρια των εθνικών δυνάμεων, επιτεύχθηκε η εθνική και κοινωνική απελευθέρωσή του.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Δ. Φωτιάδη: «Η επανάσταση του '21», τόμος 2, Αθήνα 1971, σελ. 157.

2. Κ. Παπαρρηγόπουλου: «Ιστορία του ελληνικού έθνους». Εκδοση όγδοη, τόμος 8, Αθήνα 1962, σελ. 245.

3. Α. Φ. Μίλερ: «Σύντομη ιστορία της Τουρκίας». Εκδοση 1948, σελ. 71.

4. Κ. Μαρξ - Φ. Ενγκελς, τόμος 9, Μόσχα 1957, σελ. 202.

5. Κ. Μαρξ - Φ. Ενγκελς, τόμος 9, Μόσχα 1957, σελ. 32.

6. Καρλ Μέντελσον - Μπαρτόλντι: «Επίτιμη ιστορία της ελληνικής επανάστασης», σελ. 198.

Κώστας ΑΥΓΗΤΙΔΗΣ
Καθηγητής Ιστορίας - ερευνητής. Μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών