«Σινιάλο» λόγου και ευαισθησίας

«Σινιάλο» λόγου και ευαισθησίας

Συζήτηση με τον Οδυσσέα Ιωάννου, τον στιχουργό του δίσκου «Θάλασσα στη σκάλα»

Από τις μέρες στο στούντιο. Ο Οδυσσέας Ιωάννου, μαζί με τους Θάνο Μικρούτσικο, Βασίλη Παπακωνσταντίνου και Ηλία Μπενέτο

«Οι τοίχοι γέμισαν αλμύρα/ τα κλάματά σου είναι παντού/ κάτι σου είπα για τη μοίρα/ και μου 'πες "η ζωή είναι αλλού"/ Σε παίρνει πάλι η θάλασσα των δυνατών σινιάλων/ κι εγώ σου λέω πως αλλού είναι η ζωή των άλλων...». Η «Ζωή των άλλων» είναι ένα από τα δεκατέσσερα τραγούδια - δυνατά σινιάλα του δίσκου«Θάλασσα στη σκάλα», της εξαίρετης δισκογραφικής «χημείας», που, εκτός από την εμπνευσμένη μουσική γραφή του Θάνου Μικρούτσικου και την απαράμιλλη ερμηνεία τουΒασίλη Παπακωνσταντίνου, χαρακτηρίζεται και από τον ειλικρινή, μεστό και ευαίσθητο λόγο τουΟδυσσέα Ιωάννου. Εχοντας διαγράψει μια επιτυχημένη πορεία ως ραδιοφωνικός παραγωγός, ο Οδ. Ιωάννου, στα 33 του χρόνια, κατέθεσε ψυχή και ταλέντο και οι στίχοι του, όπως έχει πει ο Θ. Μικρούτσικος, «λειτούργησαν σε μένα σαν δροσερό αεράκι και ταυτοχρόνως σαν γεύση από παλιό καλό κρασί». Η δημιουργική συνάντησή του με τους δύο καταξιωμένους καλλιτέχνες, η μεγάλη αποδοχή που συναντά η «Θάλασσα στη σκάλα», η σημερινή κατάσταση και η προοπτική είναι κάποια από τα θέματα, που συζητήσαμε με τον Οδ. Ιωάννου.

Δημιουργικό «παιχνίδι»

- Είσαι ο στιχουργός μιας αξιόλογης δισκογραφικής δουλιάς, με μεγάλη αποδοχή από το κοινό. Πώς αισθάνεσαι;

«Παρόλο που είναι ένας δίσκος επτά μηνών, μου φαίνεται σαν κάτι πολύ μακρινό. Αντιθέτως, θυμάμαι με νοσταλγία το "παιχνίδι" στο στούντιο με τον Θάνο, τον Βασίλη και τον Ηλία (σ.σ. τον παραγωγό Ηλία Μπενέτο). Ο ενάμισι μήνας ηχογράφησης ήταν από τις πιο ωραίες περιόδους της ζωής μου. Με ακόμη μεγαλύτερη νοσταλγία θυμάμαι όταν ξεκινούσαμε να "παίζουμε" με τον Θάνο πριν από 3-4 χρόνια, γιατί ως παιχνίδι ξεκίνησε αυτή η ιστορία. Του πήγαινα ένα στιχάκι, μου έλεγε φέρε μου άλλα δύο... Δεν είχα ποτέ σκοπό να κάνω έναν ολόκληρο δίσκο, αλλά να συνεχίσω να γράφω τρία τραγούδια το χρόνο για φίλους μου, τον Μάλαμα, τον Τσακνή κ.ά. Ο Θάνος, όμως, είναι μια μεγάλη μου λατρεία από πιτσιρικάς. Είναι ο συνθέτης που είπε και σε εμένα και σε μια ολόκληρη φουρνιά παιδιών της ηλικίας μου "μάγκες υπάρχει ελληνικό τραγούδι και γυρίστε λίγο προς τα εδώ". Οταν μου είπε να κάνουμε μαζί δίσκο, ενώ λογικά θα έπρεπε να αγχωθώ πάρα πολύ, είπα "πάω κι ό,τι γίνει". Και ήταν πολύ σημαντικό και συγκινητικό για μένα το ότι ο Θάνος δεν άλλαξε ούτε μια λέξη σε κανένα στίχο».

- Καταθέτεις στίχους βιωματικούς, που "μιλάνε" περισσότερο σε ένα κοινό που έχει κάποιες εμπειρίες. Παράλληλα, υπάρχουν τραγούδια, όπως τα «Εφηβα γεράκια», που έχουν γίνει "ύμνος" των νεότερων που κατακλύζουν τις συναυλίες των Μικρούτσικου - Παπακωνσταντίνου. Τα τραγούδια σας έχουν γίνει μια γέφυρα και ανάμεσα στις γενιές...

«Πιστεύω ότι κάποιες φορές ίσως έχουμε υπερτιμήσει το "βιωματικό", το οποίο από μόνο του δεν είναι τεκμήριο τέχνης. Εγώ είχα την τύχη και την ατυχία, εξαιτίας του ότι μπήκα πολύ νωρίς στη δουλιά, να κάνω παρέα με πολύ μεγαλύτερους ανθρώπους από μένα. Τώρα, που είμαι 33 χρόνων, οι φίλοι μου είναι 45. Αυτό που παλιότερα το θεωρούσα ευλογία, τώρα πια το θεωρώ ως «αναπηρία» μου. Εχω χάσει τη γενιά μου, δεν την παρακολουθώ. Αυτό με κάνει να αισθάνομαι ότι έχω χάσει πάρα πολλά πράγματα. Παράλληλα, όμως, γνώριζα τι έχουν περάσει οι μεγαλύτεροι φίλοι μου. Είχα μια επαφή με αυτό που φανταζόντουσαν και ονειρευόντουσαν, με τις δικές τους προδοσίες, με τα δικά τους άγχη. Από τη μια, έβλεπα τους φίλους μου να οδηγούνται σε μια φοβερή μοναξιά και ερημιά και, από την άλλη, υπήρχε αυτό που αισθανόμουν εγώ και αυτά που είχα εισπράξει από τη δική μου γενιά. Φαντάζομαι, αυτό το χαρμάνι έβγαλε αυτό το υλικό, που κάνει κάποια παιδιά, αλλά και κάποιους μεγαλύτερης ηλικίας να θεωρούν τα τραγούδια δικά τους».

Η φρίκη του πολέμου

Ο Οδυσσέας Ιωάννου μιλά με στη συντάκτρια του «Ρ»

- Στους στίχους ενυπάρχουν ο σαρκασμός για τη σημερινή κατάσταση και, ταυτόχρονα, το όνειρο, το όραμα, η πρόκληση του "ταξιδιού"...

«Η αλήθεια είναι ότι η φράση που λέγανε παλιά και είχε γίνει σημαία και άλλοθι "παραμένω αριστερός εν πλήρη συγχύσει" δε με κολακεύει, δε μου αρέσει. Πιστεύω ότι η κοινωνία μας δεν έχει προχωρήσει καθόλου τον αιώνα αυτό. Αυτό το είδαμε και στη Γιουγκοσλαβία. Και δεν αναφέρομαι στον πόλεμο των Αμερικανών, αλλά στον εμφύλιο, που προηγήθηκε. Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι παιδιά της ηλικίας μου, τα οποία μας κέρδιζαν στο μπάσκετ, στο βόλεϊ, στο πόλο, ξαφνικά, από τη μια στιγμή στην άλλη, άρχισαν να κόβουν κεφάλια. Αυτό με σόκαρε απίστευτα. Μετά από αυτό το γεγονός, δε θα μπορούσα να έχω την οποιαδήποτε αισιοδοξία και για την Ενωμένη Ευρώπη και για όλα αυτά. Με σόκαρε, γιατί δεν ήταν απλά ένας πόλεμος. Εβλεπα εικόνες από την τηλεόραση, μάθαινα ιστορίες από το ρεπορτάζ, οι οποίες με διέλυσαν. Αν η Ευρώπη, η οποία πέρασε μέσα από έναν Διαφωτισμό, πέρασε μέσα από δύο παγκοσμίους πολέμους, συνεχίζει να γεννάει πολίτες, οι οποίοι είναι πάρα πολύ εύκολο να γυρίσουν στα τελείως πρωτόγονα ένστικτά τους και να μπορούν να σφάζουν εν ψυχρώ, να σκοτώνουν μανάδες με παιδιά, τότε πώς προχωρήσαμε; Προχωράω τι σημαίνει; Καινούρια κτίρια, υπέροχοι δρόμοι; Προχωρώ σημαίνει το να μπορέσουμε να μαλακώσουμε οριστικά κάποια από τα πρωτόγονα, βίαια ένστικτά μας. Τίποτα άλλο δε βλέπω εγώ ως πρόοδο της ανθρωπότητας».

- Δεν μπορείς να παραβλέψεις ότι υπήρξαν συμφέροντα και εξωτερικοί παράγοντες, που οδήγησαν εκεί τα πράγματα, όπως οι επιδιώξεις της Γερμανίας...

«Βεβαίως όλα αυτά υπήρξαν, όμως η ανθρωπιστική, η προσωπική αντίσταση δεν υπήρξε. Αυτό είναι η μεγάλη ήττα για μένα. Το γεγονός ότι οι Γερμανοί βάλανε τους Γιουγκοσλάβους να αλληλοσκοτωθούν, ότι οι Γερμανοί διέλυσαν τη Γιουγκοσλαβία, ότι η Μπούντεσμπαγκ έκανε τα πάντα, είναι κάτι που δε με εξέπληξε. Σε αυτό τον κόσμο ζω. Το ανθρωπιστικό μέρος, το ότι δεν υπήρχαν αντιστάσεις σε προσωπικό επίπεδο, ήταν αυτό που με τσάκισε».

- Τι μπορούμε να κάνουμε απέναντι σ' αυτή τη σκοτεινιά της εποχής μας;

«Στην καθημερινή μας ζωή υπάρχουν και φωτεινά πράγματα, όπως οι προσωπικές σχέσεις, οι παρέες, οι κουβέντες... Δεν ξέρω, όμως, αν σε ένα περιβάλλον, όπως αυτό που έχει σήμερα διαμορφωθεί, μπορείς να πεις τα "ναι" και τα "όχι" σου, τα οποία να ταυτίζονται με τη συνείδησή σου. Είναι τρομερά εύκολο να πέσεις στην παγίδα και να πεις ότι "αφού το κάνει αυτός και ο άλλος", άρα δεν υπάρχει τίποτα, θα το κάνω κι εγώ. Η πιο μεγάλη παγίδα που μπορεί να σου στήσει ένας εχθρός σου, είναι να σε πείσει ότι, έτσι κι αλλιώς, εσύ έχεις τελειώσει, ότι είσαι ένας γραφικός κολλημένος, οπότε κοίτα να τα πάρεις κι εσύ. Και είναι πολύ εύκολο να πέσεις σε αυτή τη λούμπα. Και ν' αρχίσεις να δικαιολογείς τα αδικαιολόγητα στον εαυτό σου, στον καθρέφτη σου».

«Τι πήγες ν' ακούσεις;»

- Είναι μια τάση, που αγκαλιάζει πολλούς και πολλά...

«Θα σου φέρω ως παράδειγμα την Κίνηση "1η Μάρτη". Ηταν τρομερά παρήγορη για μένα. Είχα μπει και εγώ σε αυτή τη διαδικασία. Είχα πάει και τους είχα πει πως είμαι εδώ πέρα, όχι ως παραγωγός, αλλά για να σας ψήνω καφέ, να σας βγάζω τα φαξ. Θυμάμαι, στο γραφείο του Λαζόπουλου, όπου μαζευόντουσαν όλοι, όταν ήθελε κανείς καφέ, πήγαινα και τον έψηνα εγώ. Μου άρεσε να ψήνω καφέ σε αυτή την ιστορία. Ηταν κάτι πολύ παρήγορο. Δεν πέρασαν όμως ούτε δέκα μήνες και πάρα πολλούς από αυτούς τους είδα στο Ζάππειο, την ώρα που ο Σημίτης πήγε ν' ανακοινώσει ότι κέρδισε τις εκλογές. Και αν όχι εκεί, τους είδα όταν τους είχε καλέσει δυο βδομάδες πριν τις εκλογές σ' ένα κεντρικό ξενοδοχείο, όπου πήγαν να υποβάλουν τα σέβη τους. Βέβαια, δε με ενοχλεί να υπάρχει κάποιος στην "1η Μάρτη" και να θέλει να ψηφίσει ΠΑΣΟΚ. Είναι δικαίωμά του. Οταν, όμως, 10 μήνες μετά, από τότε που ούρλιαζες ότι αυτοί οι άνθρωποι πρόδωσαν τον Οτσαλάν, ότι έπρεπε να δικαστούν πριν τον Οτσαλάν, ότι βάζουν την υπογραφή τους στη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, η οποία μπορεί να σημαίνει και διάλυση των Βαλκανίων, πηγαίνεις χωρίς καμιά κριτική άποψη απέναντί τους και ακούς τις σούπες που σου λέει για τον πολιτισμό, τι να πεις; Μα, τι είναι ο πολιτισμός; Μα, για ποιο πολιτισμό σου είπε; Για τα ΔΗΠΕΘΕ; Οτι θα φτιάξει μια ορχήστρα; Δέκα μήνες μετά τη Γιουγκοσλαβία, σε ψήνει ένα ΔΗΠΕΘΕ; Τι πήγες ν' ακούσεις; Καλά, που είναι ένα φοβερό παραμύθι το να σου μιλάνε για πολιτισμό αυτοί οι άνθρωποι, που τις γιορτές τους τις κάνουν στα σκυλάδικα. Να σου μιλάει για πολιτισμό ο Σκανδαλίδης, ο οποίος ήταν αγκαλιά με το Σφακιανάκη και έλεγε μην τραγουδάτε το "Φοβάμαι όλα αυτά που θα γίνουν για μένα" του Παπακωνσταντίνου, γιατί δεν αρμόζει στη νέα γενιά; Είναι απίστευτο το ψεύδος τους... Ομως, πέρα απ' αυτό, εκείνοι κάνουν τη δουλιά τους και τάζουν. Οι άλλοι όμως τι πήγαν να κάνουν εκεί πέρα; Να υποβάλουν τα σέβη τους; Εμαθαν, δηλαδή, δυο βδομάδες πριν ότι ο Σημίτης είναι μπροστά στις εκλογές και ήθελαν να μη χάσουν απ' την πίτα, από την Πολιτιστική Ολυμπιάδα, από την επιχορήγηση; Μα, δέκα μήνες είχαν περάσει από τον Οτσαλάν και το Γιουγκοσλαβικό, όχι δέκα χρόνια. Δεν έμεινε τίποτα απ' αυτή την ιστορία και αρχίζω να πιστεύω πως καλύτερα να μη γινότανε. Εξάλλου και από τον κόσμο, που είχε αντιδράσει, συμμετέχοντας στις συναυλίες για τον Οτσαλάν και το Σερβικό, δεν υπήρξαν πολλοί που έδωσαν τόσο μεγάλο ποσοστό στα κόμματα του δικομματισμού;».

- Πώς εξηγείς αυτή τη συμπεριφορά;

«Θα μιλήσω με ένα στιχάκι του Στάθη Παχίδη, που λέει "Οι πρώτοι χορτασμένοι Ελληνες είναι εδώ". Ζούμε την πρώτη μεγάλη ειρηνική περίοδο της ιστορίας μας, από το '74 και ύστερα. Αυτά τα είκοσι έξι χρόνια ειρήνης, όχι βέβαια κοινωνικής, αλλά χωρίς απειλές πολέμου, ανέβηκε πολύ το βιοτικό επίπεδο και κάποιες φορές αρχίζουμε να λειτουργούμε ως νεόπλουτοι. Από ραγιάδες ξαφνικά άρχισε να λιγδώνει το έντερό μας και έχουμε την ψευδαίσθηση ότι θα πιάσουμε τη ζωή απ' τα κέρατα».

- Υπάρχει φως στο τούνελ;

«Στο μόνο που ελπίζω είναι αυτό που έχει αποδείξει η ιστορία. Δηλαδή, ότι ουδείς κατάφερε ποτέ να προβλέψει μεγάλες αλλαγές, μεγάλες κοινωνικές εκρήξεις και επαναστάσεις. Το γεγονός ότι η μαζική έκρηξη δεν προβλέπεται είναι και η μόνη ελπίδα μου. Το ότι τώρα δε βλέπω τίποτα, δε με απογοητεύει, επειδή πιστεύω ότι, αν όντως κάτι συμβεί, δε θα φαίνεται από πριν. Αυτό δεν είναι μεταφυσικό, ούτε μοιρολατρικό. Πιστεύω πολύ στην ιστορία και θεωρώ ότι επαναλαμβάνεται. Αυτό που μου δίνει ελπίδα, είναι ότι θα σκάσει κάτι απρόβλεπτο. Σε αυτό ποντάρω, όχι περιμένοντας μοιρολατρικά στο σπίτι μου, αλλά προσπαθώντας κι εγώ να κρατήσω την τελευταία γραμμή άμυνάς μου».

Ρουμπίνη ΣΟΥΛΗ

    

Οι δύο Ελευθερίες

Μια αριστοκράτισσα, που έζησε στα χρόνια της γαλλικής επανάστασης και έμεινε στην ιστορία με το περιγραφικό όνομα μαντάμ Ρολάν, αναφώνησε όταν πληροφορήθηκε τον αποκεφαλισμό του επαναστάτη φίλου της με απόφαση του Ροβεσπιέρου «ω Ελευθερία, πόσα εγκλήματα διαπράττονται στο όνομά σου». Φυσικά, η διαπίστωση αυτή της Γαλλίδας αριστοκράτισσας είναι ένα γενικό σχόλιο. Θα μπορούσα να πω πως είναι μια συνοπτική κριτική μιας ιστορικής εποχής. Εάν προσπαθήσουμε όμως να αναλύσουμε αυτό το σχόλιο θα διαπιστώσουμε, ότι η κριτική που εμπεριέχεται μέσα σε αυτό αφορά ολόκληρη την αγωνία του ανθρώπου να διεκδικήσει και να διατηρήσει την ελευθερία του. Αφορά πιο πολύ τα αρνητικά ενδεχόμενα που προκαλεί αυτή η διεκδίκηση. Αφορά, σε τελική ανάλυση, την αμφισημία του φαινομένου της ελευθερίας. Θέλω να πω με αυτό ότι το σχόλιο της μαντάμ Ρολάν θα μπορούσε να είναι μια καθημερινή διαπίστωση, γιατί καθημερινή είναι η λειτουργία της ελευθερίας του ατόμου μέσα σε έναν κόσμο που ορίζεται στις λεπτομέρειές του από θεσμούς και μηχανισμούς που θεμελιώνονται σε μια τυπική λογική στο πλαίσιο της οποίας η ελευθερία είναι και αυτή ένα τυπικό στοιχείο. Και τα εγκλήματα που «διαπράττονται» κατά την έκφραση της μαντάμ Ρολάν είναι, γιατί οι ομάδες που αποτελούν τις κοινωνίες αντιλαμβάνονται η κάθε μια με το δικό της τρόπο την ελευθερία. Γι' αυτό πιστεύω πως δε θα ήταν αυθαίρετο και υπερβολικό να υποστηρίξω την άποψη ότι η ελευθερία θα πρέπει να βιώνεται με έναν «υπερκοινωνικό» τρόπο. Να βιώνεται με άλλα λόγια σε ένα χώρο που με την απουσία του μας αναγκάζει να συνειδητοποιήσουμε την έννοια της ουτοπίας. Και από αυτήν τη διαπίστωση θα μπορούσε να ξεκινήσει κανείς και να διατυπώσει την άποψη ότι ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει στην κοινωνία του καπιταλισμού. Στην κοινωνία εκείνη, δηλαδή, όπου ο άνθρωπος είναι ουσιαστικά μια ποσότητα, γιατί και ο χώρος που καταλαμβάνει εργαζόμενος, αλλά και ο χρόνος που δαπανά με την εργασία και τη σκέψη του, με το λόγο και τη συμπεριφορά του αντιστοιχούν σε μεγέθη οικονομικά.

Θα ρωτούσε, λοιπόν, κάποιος, είναι δυνατό να δεχτούμε μια άποψη πως η ελευθερία ως προοπτική είναι ουτοπία και ως βίωση ορίζεται ποσοτικά, άρα είναι δυνατό να αυξομειώνεται ανάλογα με τις αντιλήψεις για την αγορά, το κέδρος, το εμπόρευμα, την οικονομική παγκοσμιοποίηση, γιατί μόνο στο πλαίσιο αυτών των αντιλήψεων οι ανθρώπινες αξίες ανάγονται στο πεδίο της ποσοτικής εκτίμησης. Μια τέτοια ερώτηση βέβαια δε σημαίνει ότι προκαλεί μια καταφατική απάντηση. Δε σημαίνει, δηλαδή, πως μπορούμε να συμφωνήσουμε με την άποψη που θα υποστήριζε την ανυπαρξία της ελευθερίας. Η τελευταία επιστημονική ανακάλυψη όμως, που αφορά τη δυνατότητα χαρτογράφησης, οπτικής περιγραφής δηλαδή, του ανθρώπινου γονιδιώματος, την περιγραφή με άλλα λόγια των έσχατων στοιχείων του Προσώπου, μας φέρνουν αντιμέτωπους με τη διαπίστωση ότι ο καθένας από μας είναι μοναδικός. Είναι ένας και αδιαμφισβήτητος. Μας φέρνει, τέλος, αντιμέτωπους με τη διαπίστωση ότι μόνο έτσι μπορεί να περιγραφεί η αληθινή ελευθερία: με τη μοναδικότητα. Με το χαρακτηριστικό εκείνο του ανθρώπου δηλαδή, που του δίνει τη δυνατότητα να είναι άλλος, να είναι ελεύθερος για να είναι άλλος. Να είναι άλλος, γιατί οι κινήσεις του είναι διαφορετικές, όπως και η φωνή του, το σχήμα των δακτυλικών του αποτυπωμάτων και ο ήχος του γέλιου του.

Συνεχίζοντας έναν τέτοιον συλλογισμό θα καταλήγαμε στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος μπορεί να είναι ελεύθερος με δυο τρόπους: ο ένας είναι νομικός, συνταγματικός, θεσμικός ίσως. Είναι ένας τρόπος, δηλαδή, που τον διαμορφώνουν συγκεκριμένες σκοπιμότητες. Και οι ίδιες αυτές σκοπιμότητες μπορούν να τον ανατρέψουν. Και τότε είναι που κάτω από την απειλή αυτής της ανατροπής «διαπράττονται» τα εγκλήματα. Και θα ήταν εφιαλτική μια αλήθεια που θα έλεγε πως η θεσμική μας ελευθερία είναι έτσι και αλλιώς πρόκληση εγκλήματος. Ο άλλος τρόπος είναι ο βιολογικός. Και είναι αυτός που δεν το διαμορφώνει καμία σκοπιμότητα. Τον διαμορφώνουμε εμείς μια και γεννιόμαστε έχοντας μέσα μας τις προϋποθέσεις της μιας ή της άλλης διαμόρφωσής του.

(Συνεχίζεται)

Του
Γιώργου Χ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗ