Καθ' οδόν: Στα Πετράλωνα

Καθ' οδόν: Στα Πετράλωνα

Για την ιστορική γειτονιά των Πετραλώνων σήμερα ο λόγος. Μια συνοικία, που το άρωμα του χτες συναντά τη ζωντάνια του σήμερα. Αφορμή, το βιβλίο της Μάρως Βουγιούκα και τουΒασίλη Μεγαρίδη «Πετράλωνα, μια συνοικία Ανω - Κάτω» των εκδόσεων «ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ».

Οι γνωστοί συγγραφείς, αφού «ξενάγησαν» τους αναγνώστες τους σε «Κουκάκι - Φιλοπάππου - Γαργαρέττα» και μετά στην περιοχή «Μακρυγιάννη - Ακρόπολη», ήρθε η σειρά να ρίξουν μια διεισδυτική ματιά στη συνοικία, που, όπως σημειώνουν στον πρόλογο του βιβλίου: «Δεν αξιώθηκε κάποιας ιδιαίτερης προσοχής και, πολύ περισσότερο, συστηματικής έρευνας, και έγινε έτσι το αποπαίδι της αθηναϊκής ιστοριογραφίας, με μόνο κάποιες κατά καιρούς ευπρόσδεκτες περιστασιακές αναφορές και περιγραφές στα πλαίσια κάποιων ευρύτερων έργων ή δημοσιευμάτων».

Το βιβλίο ανατρέχει στην ιστορία της περιοχής από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τις μέρες μας, στην τοπογραφία της, στις συγκοινωνίες, στα εργοστάσια και τις εκκλησίες της και, πάνω από όλα στους ανθρώπους της, στη νεολαία, στους επαγγελματίες, στους επώνυμους και τους ιδιόρρυθμούς της, και κλείνει με μία αναφορά στους δρόμους και τις πλατείες της με τις τόσο ενδιαφέρουσες ονομασίες τους.

Ετσι κι εμείς θα παραμείνουμε στα Πετράλωνα για δύο Κυριακές, να τα «χορτάσουμε», έστω και αποσπασματικά...

Καπέλα με άρωμα ...σοκολάτας!

«Οσο και εάν φαίνεται παράξενο, με βάση τη σημερινή εικό­να της συνοικίας, τα Πετράλωνα στα πρώτα χρόνια του σχημα­τισμού τους αλλά και αρκετές δεκαετίες μετά, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως μία "βιομηχανική" περιοχή με τα αρκετά ερ­γοστάσια και βιοτεχνίες που λειτουργούσαν εκεί - μιλάμε, φυσικά, για ελαφρά βιομηχανία, αλλά αυτό δεν αλλάζει σε τίποτα το χαρακτηρισμό που δώσαμε παραπάνω. Παράλληλα, βέβαια, ανα­πτύχθηκε σιγά - σιγά και ο εμπορικός και γενικά επαγγελματικός τομέας, και αυτός μικρής κλίμακας, ο μόνος όμως που υπάρχει πλέον στις μέρες μας.

Το αρχικό εργοστάσιο Πουλόπουλου σε παλιά γκραβούρα

Ας πάμε, λοιπόν, ενάμιση περίπου αιώνα πίσω και ας ξεκινήσουμε την περιπλάνησή μας στους επαγγελματικούς χώρους, αρχίζοντας από τα παλιά εργοστάσια του Παυλίδη και του Πουλόπουλου.

Το πρώτο χρονολογικά εργοστάσιο που εγκαταστάθηκε στα Πετράλωνα ήταν εκείνο της Σοκολατοποιίας Παυλίδου, που άρ­χισε να λειτουργεί το 1876 στην οδό Πειραιώς, στη θέση που αντιστοιχεί σήμερα στον αριθμό 135. Η προϊστορία της επιχει­ρήσεως αυτής είναι ιδιότυπη και ρομαντική, μια ιστορία που κυ­ριολεκτικά μυρίζει μπαρούτι. Το 1991, η Σοκολατοποιία Παυλίδου περιήλθε στην πο­λυεθνική εταιρεία "Kraft Foods", η οποία συνεχίζει την παραγωγή της σοκολάτας υγείας με το όνομα «Παυλίδου». Το εργοστάσιο παραγωγής, πάντως, έχει φύγει από την οδό Πειραιώς και στο κτίριο που βρίσκεται εκεί, στον αριθμό 135, στεγάζεται πλέον το εμπορικό τμήμα.

Παρά το ότι το εργοστάσιο του Πουλόπουλου δεν ήταν, όπως είδαμε, το πρώτο που δημιουργήθηκε στην περιοχή, εν τούτοις αποτέλεσε μία από τις κυριότερες, ίσως την κυριότερη, αιτίες της δημιουργίας της συνοικίας των Πετραλώνων, με τη συγκέντρωση εργατικού πληθυσμού γύρω από αυτό.

Ο ιδρυτής του, ο Ηλίας Πουλόπουλος, γεννήθηκε το 1850 στην Καρύταινα της Πελοποννήσου. Το 1883 ήλθε στην Αθήνα και άρχισε τις ενέργειές του, στην Ελλάδα και το εξωτερικό για την κατασκευή ελληνικών καπέλων, μία προσπάθεια που στέφθηκε από επιτυχία με την ίδρυ­ση του εργοστασίου του. Το 1927 μπήκε στην επιχείρηση και ο γιος του Απόστολος και η φίρμα έγινε "Πουλόπουλος και Υιός Α.Ε.". Τα καπέλα "ΠΙΛ - ΠΟΥΛ" απέκτησαν μεγάλη φήμη, ακόμα και έξω από τα όρια της Ελλάδας.

Το «μαρτύριο» της κοινόχρηστης βρύσης, στις αρχές του 20ού αιώνα

Ο Πουλόπουλος από το 1894 αρχίζει να κτίζει το νέο του μεγάλο εργοστάσιο στην έρημη τότε περιοχή, που σήμερα βρίσκεται στα όρια Πετραλώνων και Θησείου, πολύ κοντά, σχεδόν παράλ­ληλα με τη σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών - Πειραιώς. Το αρχικό κτίσμα ήταν μονώροφο με το κεντρικό κτίριο χτισμένο με πελε­κητή πέτρα, ενώ μία τεράστια υψηλή καπνοδόχος ύψωνε το ανάστημά της. Αργότερα προστέθηκε και ένας δεύτερος όροφος και το εργοστά­σιο πήρε τη μορφή που βλέπουμε σήμερα (το σημερινό κτίσμα αποτελεί μέρος μόνο του παλιού εργο­στασίου, το οποίο προπολεμικά καταλάμβανε σχεδόν διπλάσιο χώρο από το σημερινό).

Την εποχή που το εργοστάσιο ήταν σε πλήρη λειτουργία διέθετε τμήματα βαφείου και στεγνωτηρίου, μηχανουργείου, κορδελοποιείου, λιθογραφείου (στο οποίο γινόταν η εκτύπωση, με χρυσά γράμματα, του σήματος του εργοστασίου στο εσωτερικό των καπέλων) κ.λπ. Στην κύρια αίθουσα του ισογείου γινόταν με κατάλληλα μηχανήματα η πίληση, δηλαδή η αρχική διαμόρ­φωση του πιλήματος (κετσέ), της πρώτης ύλης για την παρα­γωγή καπέλων από τρίχες λαγών και κουνελιών (με κάποια ανάμειξη τριχών κάστορα) ή και προβάτων για τα κατώτερης ποιότητας, χρησιμοποιούσαν επίσης ψάθα για να κατασκευά­σουν τα "ψαθάκια" και τους "παναμάδες". Στον επάνω όροφο γινόταν το φορμάρισμα των καπέλων, η βαφή, το φινίρισμα και όλες οι άλλες εργασίες με τις οποίες τα καπέλα έπαιρναν την τελική τους μορφή. Το εργοστάσιο απασχολούσε στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του γύρω στους 250 υπαλλήλους και ερ­γάτες, οι οποίοι έφθασαν τους 400 στα χρόνια της εντατικής λειτουργίας του, στις δεκαετίες του 1920 και του 1930. Την επο­χή αυτή, οι εγκαταστάσεις του κάλυπταν όλη την περιοχή ανά­μεσα στις οδούς Ηρακλειδών, Θεσσαλονίκης, Φλυέων (σημερινή Ηλ. Πουλόπουλου) και Αμφικτύονος, σε ένα σύνολο 3,5 περίπου στρεμμάτων.

Μια γενική άποψη των Ανω Πετραλώνων, στη δεκαετία του 1930

Στη δεκαετία του 1940, η λει­τουργία του εργοστασίου έφθινε από χρόνο σε χρόνο, και κάποια στιγμή σταμάτησε. Ενα μεγάλο τμήμα του χώρου στον οποίο απλωνόταν πουλήθη­κε, αφού κατεδαφίστηκε και η καπνοδόχος, ως οικόπεδα, στα οποία ανεγέρθηκαν πολυκατοικίες, ενώ το κεντρικό κτίριο, ένα θαύμα της εργοστασιακής αρχιτεκτονικής, αφού παρέμεινε για ένα διάστημα σε πλήρη εγκατάλειψη, κηρύχθηκε τελικά διατη­ρητέο, αγοράστηκε από το Δήμο Αθηναίων και το 1994 εγκατα­στάθηκε σ' αυτό το Πολιτιστικό Κέντρο "Μελίνα Μερκούρη" του Δήμου.

Ουκ ολίγες οι βιοτεχνίες

Πριν αναφερθούμε και σε άλλες επιχειρήσεις της συνοικίας, ας πούμε δύο λόγια για τη γνωστή έκφραση "έγινε Πουλόπουλος" που χρησιμοποιούσαν, ιδίως παλαιότερα, στις περιπτώσεις εσπευσμένης φυγής: Είναι αντίστοιχη του "έγινε λαγός", με αναφορά στα λαγοτόμαρα και τις λαγίσιες τρίχες που χρησιμοποιούσε το εργοστάσιο για την κατασκευή των καπέλων (μια άλλη εκδοχή σχετίζει την έκφρα­ση με τη χρεοκοπία και το κλείσιμο του εργοστασίου).

Παράλληλα με το πιλοποιείο του Πουλόπουλου λειτούργη­σε για αρκετά χρόνια και το πιλοποιείο του Αντζακα στα Ανω Πετράλωνα. Βρισκόταν κοντά στην ομώνυμη πεζογέφυρα του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου, που δεν ήταν άλλη από τη γέφυρα που βρίσκεται στο ύψος της οδού Φυλασίων και ενώνει τα δύο τμήματα της οδού αυτής. Οταν πέρασε η μόδα του καπέλου, το πιλοποι­είο του Αντζακα ακολούθησε και αυτό την τύχη του πιλοποιείου Πουλόπουλου: Εκλεισε.

Και μια και βρισκόμαστε στα Ανω Πετράλωνα, ας αναφέρου­με και μία βιοτεχνία που κατασκεύαζε σκάγια για τα φυσίγγια των κυνηγετικών όπλων. Η εγκατάσταση βρισκόταν στη γωνία των οδών Κοίλης και Δημοφώντος, αριστερά στον ανερχόμενο την οδό Κοίλης. Τα κτίσματα ήταν παραγκοειδή με μία εξωτερι­κή μάντρα και μία ξύλινη εξωτερική πόρτα που έφερε και την επιγραφή "ΣΚΑΓΟΠΟΙΕΙΟΝ". Ολα αυτά διατηρήθηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την εγκατάλειψή τους από την επιχείρη­ση, μέχρι σχεδόν και την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα.

Και πηγαίνουμε τώρα στα Κάτω Πετράλωνα, που ήταν, όπως είπαμε, η κατ' εξοχήν "βιομηχανική" περιοχή της συνοι­κίας. Αρκετά τα εργοστάσια εκεί, αρκετές και οι βιοτεχνίες, από τα οποία και τις οποίες, όμως, μόνο δύο εξακολουθούν να λειτουργούν σήμερα εκεί ως τέτοια. Οι λόγοι της προτιμήσεως αυ­τής ήταν πολλοί, όπως, π.χ., το ότι η περιοχή ήταν για πολλές δεκαετίες αραιοκατοικημένη, η γειτνίαση με την οδό Πειραιώς που εξασφάλιζε την πρόσβαση στο λιμάνι κ.ο.κ.

Μία οδός με αρκετές εγκαταστάσεις ήταν η οδός Αλκμήνης. Ετσι, στη συμβολή Αλκμήνης και Κειριαδών υπήρχαν παλαιότερα οι εγκαταστάσεις της Σοκολατοποιίας Ατσάρου και αργότερα της φανελλοποιίας PALCO Παπαδόπουλου, η τελευταία λειτουρ­γούσε εκεί μέχρι σχεδόν τις μέρες μας, πριν να μεταφερθεί σε άλλες περιοχές.

Στην οδό Αλκμήνης λειτουργούσαν στις πρώτες μεταπολε­μικές δεκαετίες και τα Υφαντήρια Μαραγκοπούλου. Τέλος, υπήρχε και το εργοστάσιο λα­μπτήρων "LUX" στη γωνία Αλκμήνης και Χαμοστέρνας, ενώ το μεγάλο εργοστάσιο λαμπτήρων "OSRAM" βρισκόταν στην οδό Θεσσαλονίκης. Τα κτίρια του εργοστασίου αυτού εξακο­λουθούν να υπάρχουν και σ' αυτά στεγάζεται σήμερα σούπερ μάρκετ.

Σήμερα τα μόνα από τα παλαιά εργοστάσια των Πετραλώ­νων που εξακολουθούν να λειτουργούν εκεί είναι το εργοστάσιο της φαρμακοβιομηχανίας "ΚΟΠΕΡ" και το εργοστάσιο πλαστικών "Σοπέογλου"».

Επιμέλεια:
Ελένη ΑΡΓΥΡΙΟΥ