Παράγοντες που συνθέτουν την αντίληψη του όρθιου

Παράγοντες που συνθέτουν την αντίληψη του όρθιου

Το κόκκινο σχήμα είναι τετράγωνο ή ρόμβος; Βεβαίως, το σχήμα είναι αυτό που είναι, ανεξάρτητα πως το βλέπουμε, όμως στην εικόνα 2 οι περισσότεροι άνθρωποι το βλέπουν ως ρόμβο, ενώ στην εικόνα 3 ως τετράγωνο. (σ.σ. Για να είμαστε ακριβείς, έτσι κι αλλιώς, το τετράγωνο είναι ειδική περίπτωση ρόμβου με ορθές γωνίες)

Ο φακός του ματιού δημιουργεί ένα αντεστραμμένο είδωλο πάνω στον αμφιβληστροειδή, ωστόσο βλέπουμε τον κόσμο όρθιο. Πολλοί θεωρούν ότι κάπου μέσα στον εγκέφαλο αυτό το αντεστραμμένο είδωλο περιστρέφεται κατά 180 μοίρες, έτσι που να φαίνεται όρθιο, αλλά κάτι τέτοιο δε συμβαίνει. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει μέσα στον εγκέφαλο αντίγραφο του ειδώλου που σχηματίζεται στον αμφιβληστροειδή, παρά μόνο ένα μοτίβο νευρικών παλμών που κωδικοποιεί το είδωλο με τέτοιο τρόπο, ώστε να αντιλαμβανόμαστε το αντικείμενο ως όρθιο. Ο εγκέφαλος δεν περιστρέφει τους νευρικούς παλμούς, τους αντιλαμβάνεται απευθείας με τη σωστή έννοια.

Η αντίληψη της όρθιας διάταξης των πραγμάτων του κόσμου που μας περιβάλει είναι μια εξαιρετικά περίπλοκη διαδικασία. Γύρτε στο πλάι το κεφάλι σας κατά 90 μοίρες και δείτε ένα κοντινό αντικείμενο, όπως ένα τραπέζι ή μια καρέκλα. Συνεχίζει να σας φαίνεται όρθιο. Αν όμως αντί για το κεφάλι σας γυρίσετε στο πλάι το τραπέζι ή την καρέκλα, τότε σας φαίνεται - όπως θα 'πρεπε - γυρισμένο στο πλάι. Η σωστή αντίληψη του όρθιου τραπεζιού δεν είναι αποτέλεσμα απομνημόνευσης της συνηθισμένης όρθιας θέσης των πραγμάτων. Το ίδιο φαινόμενο εκδηλώνεται και όταν παρατηρεί κανείς ένα έργο αφηρημένης τέχνης που δεν έχει ξαναδεί. Ούτε ο περιβάλλον χώρος καθορίζει το φαινόμενο. Αν δείτε με το κεφάλι γερμένο στο πλάι ένα φωτιζόμενο τραπέζι μέσα σε ένα κατά τα άλλα κατασκότεινο δωμάτιο, όπου δεν υπάρχει σημείο αναφοράς και πάλι θα σας φανεί όρθιο.

Οπτική βοήθεια από... το αυτί

Ο εγκέφαλος εκτιμά πού είναι το πάνω και πού είναι το κάτω με βάση την πληροφόρηση που παίρνει διαμέσου του αιθουσαίου νεύρου από το λαβύρινθο, που βρίσκεται στο εσωτερικό τμήμα του αυτιού. Ετσι παίρνει υπόψη του τη θέση του κεφαλιού για να ερμηνεύσει τον προσανατολισμό του τραπεζιού. Παρατηρείστε το τετράγωνο στην εικόνα 1. Μετά περιστρέψτε το κατά 45 μοίρες και θα το δείτε να μοιάζει με ρόμβο. Αλλά αν περιστρέψτε το κεφάλι σας κατά 45 μοίρες, τότε το τετράγωνο συνεχίζει να φαίνεται σαν τετράγωνο. Επεμβαίνει η αιθουσαία διόρθωση. Ομως τα κόκκινα σχήματα στις εικόνες 2 και 3 φαίνονται αντίστοιχα ως ρόμβος και τετράγωνο, ακόμα και όταν το κεφάλι παραμένει στην όρθια στάση και δε γίνεται καμιά διόρθωση από τα νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου. Εκείνο που επιδρά εδώ είναι η ακολουθία των σχημάτων. Αυτό δεν έρχεται σε αντίφαση με το σημείο που αναφέρθηκε παραπάνω, ότι η όρθια αντίληψη των πραγμάτων δεν οφείλεται στη συσχέτισή τους με τη διάταξη των πραγμάτων στον περιβάλλοντα χώρο. Αν δούμε το τετράγωνο περιστοιχισμένο από κυκλικά σχήματα με κλίση 45 μοιρών (εικόνα 4) συνεχίζει να φαίνεται σαν τετράγωνο. Εκείνο που επιδρά είναι η συσχέτιση με γνώριμα χαρακτηριστικά και η αναμονή από την πλευρά του ανθρώπινου εγκεφάλου ότι το σχήμα πρέπει να εντάσσεται μέσα στο γνωστό σ' αυτόν πλαίσιο.

Το φαινόμενο φαίνεται πιο καθαρά στην εικόνα (5) του πρώην προέδρου των ΗΠΑ που χρησιμοποίησαν οι επιστήμονες για να πειραματιστούν. Οταν τη βλέπει κανείς ανάποδα του φαίνεται φυσιολογική, όταν όμως τη γυρίσει έτσι που να τη βλέπει όρθια, φαίνεται ολοφάνερα γκροτέσκα. Ο λόγος είναι ότι παρά το φαινομενικά ενιαίο της οπτικής αντίληψης, στην πραγματικότητα η ανάλυση της εικόνας από τον εγκέφαλο γίνεται κομμάτι κομμάτι. Το πρόσωπο χαρακτηρίζεται κυρίως από τα μάτια, τη μύτη και το στόμα και γι' αυτό το «πειραγμένο» πρόσωπο γίνεται αντιληπτό ως φυσιολογικό πρόσωπο, παρότι τα μάτια και το στόμα είναι ανάποδα, το ίδιο όπως μια αναποδογυρισμένη καρέκλα συνεχίζει να γίνεται αντιληπτή ως καρέκλα. Αντίθετα, η έκφραση που σχηματίζουν τα διάφορα χαρακτηριστικά του προσώπου εξαρτάται αποκλειστικά από τον προσανατολισμό τους (η προς τα κάτω φορά των άκρων του στόματος, η παραμόρφωση των φρυδιών κλπ.) και είναι ανεξάρτητη από το συνολικό προσανατολισμό του κεφαλιού (το πλαίσιο).

Η «σκληρή» αλήθεια της βιολογικής εξέλιξης

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν μπορεί να κάνει τις απαραίτητες διορθώσεις στα επιμέρους χαρακτηριστικά. Δεν μπορεί να τα επανερμηνεύσει, όπως κάνει με τη συνολική εικόνα του προσώπου. Η αναγνώριση των επιμέρους χαρακτηριστικών (όπως η προς τα κάτω κλίση των άκρων του στόματος) είναι εξελικτικά πρωτόγονη. Δεν αναπτύχθηκε επειδή δεν πρόσφερε κάποιο εξελικτικό πλεονέκτημα. Ο άνθρωπος δεν περπατάει με το κεφάλι γυρισμένο ανάποδα και έτσι μπορεί να αποφεύγει την αιθουσαία διόρθωση για την ερμηνεία αντικειμένων που διαθέτουν γνώρισμα χαρακτηριστικά. Το αποτέλεσμα της βιολογικής εξέλιξης δεν είναι η τελειοποίηση των αισθητηρίων, αλλά η βελτίωσή τους τόσο, ώστε τις περισσότερες φορές να δίνουν αρκετά γρήγορα την πληροφόρηση που χρειάζεται για την επιβίωση μέχρι την ηλικία της αναπαραγωγής.

Η μη συνειδητή επεξεργασία των χαρακτηριστικών του προσώπου από τα εγκεφαλικά κέντρα της όρασης οδηγεί σε αυτό το παράξενο αποτέλεσμα. Γυρίστε τη σελίδα, έτσι ώστε να δείτε όρθια την εικόνα και θα καταλάβετε ότι τα πράγματα δεν είναι αυτά που φαίνονται με την πρώτη ματιά

Η αιθουσαία διόρθωση δεν πετυχαίνει και στις περιπτώσεις που αντιλαμβανόμαστε το σχήμα και το βάθος από στοιχεία που μας προσφέρει η σκίαση του αντικειμένου και άλλα γνώριμα χαρακτηριστικά των αντικειμένων, όπως οι χαράδρες στα βουνά. Στην εικόνα 6 αντιλαμβανόμαστε το αντικείμενο ως ένα λόφο στην έρημο, επειδή οι γραμμές στις πλαγιές αποκλίνουν καθώς «κατεβαίνουν». Αν δούμε τη φωτογραφία ανάποδα (όπως είναι η κανονική της όψη), τότε οι γραμμές στις πλαγιές συγκλίνουν καθώς κατεβαίνουν και αντιλαμβανόμαστε το αντικείμενο ως λάκκο.

Την επόμενη φορά που θα κάνετε ηλιοθεραπεία στην παραλία γυρίστε στο πλάι και παρατηρείστε τους ανθρώπους που περπατούν κοντά σας. Σας φαίνονται όρθιοι, όπως πραγματικά είναι, προσέξτε όμως ότι η κίνησή τους είναι παράξενη, τα κεφάλια και οι ώμοι τους φαίνονται να ανεβοκατεβαίνουν έντονα. Η κίνηση αυτή που συμβαίνει στην πραγματικότητα διορθώνεται από τον εγκέφαλό σας όταν σε όρθια θέση βλέπετε τους άλλους να βαδίζουν, αλλά δεν διορθώνεται όταν τους παρατηρείτε με το κεφάλι σας γερμένο κατά 90 μοίρες.

Ο λόφος αυτός στην έρημο δεν είναι ακριβώς λόφος. Γυρίστε τη σελίδα ανάποδα και θα αποκαλυφθεί ότι πρόκειται για το μεγάλο Μετεωρικό Κρατήρα στην έρημο της Αριζόνα. Η σκιά παίζει παιχνίδια με την οπτική μας αντίληψη για το όρθιο

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»