Tα γεφύρια που χάνονται

Tα γεφύρια που χάνονται

«Αν δε στοιχειώσετ' άνθρωπο, γεφύρι δε στεριώνει». Οι παραλλαγές του τραγουδιού του γεφυριού της Αρτας φτάνουν τον αριθμό 333. Η γυναίκα του πρωτομάστορα δεν είναι είναι απλώς ένας μύθος που έθρεψε τη λαϊκή φαντασία. Το γεφύρι δε στέριωνε και η δυσκολία να ερμηνευτεί το «ανεξήγητο» γέννησε την ύπαρξη του δαιμονικού στοιχείου.

Η γέφυρα στον ποταμό Κομψάτο. Διακρίνονται οι φθορές που έχει υποστεί

Οχι τότε πρώτη φορά, αλλά από την αρχαιότητα. Γιατί μια γέφυρα χτιζόταν εκεί που χρειαζόταν να ενωθούν απροσπέλαστα για το διαβάτη σημεία. Και αυτά είναι κυρίως τα ποτάμια. Κι αυτή είναι η δυσκολία. Τα θεμέλια της γέφυρας έπρεπε να μπουν στην κοίτη του ποταμού και το χτίσιμο να γίνει την άνοιξη και το καλοκαίρι, τότε, δηλαδή, που η στάθμη των νερών κατεβαίνει εξ αιτίας των λιγότερων βροχών. Η γέφυρα κατέρρεε αν κάτι δεν είχε υπολογιστεί καλά στη θεμελίωση, στα στηρίγματά της, στα έδαφος, στη στάθμη των νερών ή στα σημάδια του καιρού.

Οι μάστορες των εκατοντάδων γεφυριών που βρίσκονται στον ελληνικό χώρο έμαθαν σιγά - σιγά την τεχνική και «ασφάλισαν» τα έργα τους με πασσάλους, αγκυρώσεις, αντηρίδες, ανακουφιστικά τόξα για τη διαφυγή των νερών κ.ά. Τα περισσότερα χρονολογούνται στον 18ο και 19ο αιώνα, ενώ είναι ελάχιστα τα σωζόμενα γεφύρια της βυζαντινής περιόδου. Πάντως, όπου ο διαβάτης συναντά γεφύρι, είναι βέβαιο πως πολύ κοντά θα βρει κάποιο κατάλυμα και ένα εκκλησάκι. Τα γεφύρια ήταν περάσματα, διευκόλυναν το εμπόριο, τα ταξίδια, ακόμα και τις πολεμικές επιχειρήσεις. Στην πραγματικότητα, ήταν δημόσια έργα και συχνά σχετίζονταν με την ιδιωτική πρωτοβουλία. Επιγραφή του 1440 στη γέφυρα του ποταμού Αλφειού, κοντά στην Καρύταινα, μνημονεύει τον Ραούλ Μανουήλ Μελίκη ως «νέον δομήτορα». Εξάλλου τον 11ο αι. μ.Χ. είχε επιβληθεί ειδικός φόρος για τη συντήρηση των γεφυριών, γνωστός ως «γεφύρωσις».

Δεκαεννέα αιώνες αργότερα, οι δρόμοι και τα περάσματα άλλαξαν, έγιναν μοντέρνα, μεγαλύτερα, εκσυγχρονίστηκαν... Τα γεφύρια εγκαταλείφθηκαν, δεν έχασαν όμως κάτι: Αποτελούν μοναδικά στοιχεία του πολιτισμού και της οικονομίας εποχών των κοινωνιών. Η «γεφύρωσις» ή, με άλλα λόγια, η προστασία των γεφυριών δεν αγγίζει ένα κράτος, που φροντίζει να φτιάχνει καινούριους δρόμους ξεχνώντας τους παλιούς...

Η ευαισθησία ενός εκπαιδευτικού από την Ξάνθη, του Νικ. Κόκκα, «ακούμπησε» πάνω στα πληγωμένα πέτρινα γεφύρια της Θράκης και έστειλε σχετική επιστολή προς την υπουργό Πολιτισμού, Ελ. Παπαζώη και τις αρμόδιες Διευθύνσεις και Εφορείες Αρχαιοτήτων. Αφορμή στάθηκε η εκπόνηση ενός προγράμματος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, με θέμα «Εγκαταλελειμμένοι Ορεινοί Οικισμοί του Νομού Ξάνθης». Ο εκπαιδευτικός επισημαίνει τα στατικά προβλήματα των γεφυριών, τα θεμέλια των οποίων έχουν διαβρωθεί εξαιτίας του υδροφόρου ορίζοντα, τα προβλήματα στην επιφάνεια, αλλά και τους λαθρανασκαφείς που αφαιρούν πέτρες, για να βρουν υποτιθέμενους θησαυρούς. Πάντως, το νερό είναι ο αιώνιος εχθρός των γεφυριών είτε διαβρώνοντας τα θεμέλια είτε απογυμνώνοντας αυτά, όταν πέφτει η στάθμη του πυθμένα. Ενώ άλλα προβλήματα που διαπιστώνει κανείς στα γεφύρια είναι οι παραμορφώσεις των τόξων, οι αποκολλήσεις και καταρρεύσεις λίθων και στηθαίων, η διάβρωση των επιφανειών κ.ά.

Ο Νικ. Κόκκας, στην επιστολή του, αναφέρει γέφυρες της Θράκης που χρειάζονται την άμεση επέμβαση των αρμόδιων υπηρεσιών. Η βυζαντινή γέφυρα στον ποταμό Κομψάτο (Ν. Ροδόπης) αναφέρει ότι «έχει ακρωτηριαστεί στη μια πλευρά, η κατάρρευση ενός τόξου είναι πιθανή», ενώ «τα ίχνη των λαθρανασκαφέων εντοπίζονται σε πέντε σημεία». Στο ίδιο ποτάμι, σημειώνει, «υπάρχουν κι άλλες παραδοσιακές γέφυρες, μία εκ των οποίων κατέρρευσε σε πρόσφατες πλημμύρες». Και συνεχίζει: «Στο 8ο χιλιόμετρο της διαδρομής Ξάνθη - Σταυρούπολη, κατέρρευσε ένα γεφύρι στις πλημμύρες του 1997. Στο 6ο χιλιόμετρο της ίδιας διαδρομής κατέρρευσε η μία πλευρά ενός μικρού μονότοξου γεφυριού».

Η προστασία των γεφυριών είναι προφανές ότι απαιτεί τη συνεργασία πολλών ειδικοτήτων, ώστε να εξασφαλιστεί η στατικότητά τους, να αποκατασταθούν οι φθορές όπου είναι δυνατόν, αλλά - το κυριότερο - να αντιμετωπιστούν οι αιτίες που προκαλούν τα παραπάνω. Η ίδια συνεργασία απαιτείται για την καταγραφή των γεφυριών, όχι μόνο της Θράκης, αλλά ολόκληρης της χώρας, ώστε να είναι δυνατή η εκτενής μελέτη τους, ιστορική - αρχαιολογική - αρχιτεκτονική. Προϋπόθεση των παραπάνω είναι να αρθεί η αδυναμία των Υπηρεσιών του υπουργείου Πολιτισμού να προστατεύσουν και να επέμβουν όπου χρειάζεται. Και αυτό είναι μάλλον αδύνατο, όταν η μια Εφορεία, η 4η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων (Μακεδονία - Θράκη), επιβλέπει 16 νομούς!