ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΚΚΑΛΗΣ Ενας λαμπρός επιστήμονας, στην πρωτοπορία του λαϊκού κινήματος

ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΚΚΑΛΗΣ

Ενας λαμπρός επιστήμονας, στην πρωτοπορία του λαϊκού κινήματος

Ηταν Τρίτη 16 Γενάρη του 1962, όταν από το ραδιοσταθμό του ΚΚΕ «Φωνή της Αλήθειας», που έδρευε στη Ρουμανία, οι Ελληνες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό πληροφορούνταν μια άκρως δυσάρεστη είδηση:

«Η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδας - έλεγε αργά η φωνή του εκφωνητή - αναγγέλλει με βαθύτατη θλίψη το θάνατο του εξέχοντα επιστήμονα και αγωνιστή της ειρήνης και της δημοκρατίας καθηγητή σ. Πέτρου Κόκκαλη. Ο καθηγητής Πέτρος Κόκκαλης πέθανε από καρδιακή προσβολή στη διάρκεια της εργασίας του στο ''Ινστιτούτο Πειραματικής Χειρουργικής της Καρδιάς και των Αιμοφόρων Αγγείων'', της Γερμανικής Ακαδημίας Επιστημών, που διηύθυνε. Πέθανε πάνω στο καθήκον»¹.

Την επομένη, 17 του μηνός, η είδηση πέρασε στον αθηναϊκό Τύπο. Η «Αυγή» εκείνης της περιόδου, στην πρώτη της σελίδα, έγραφε: «Τη νύκτα της Δευτέρας πέθανε αιφνιδίως στο Βερολίνο ο καθηγητής Κόκκαλης». Στο σύντομο ρεπορτάζ αναφερόταν: «Τηλεγράφημα από το Ανατολικό Βερολίνο προς την εφημερίδα μας ανήγγειλε χθες το θάνατο του διαπρεπούς Ελληνος επιστήμονος Πέτρου Κόκκαλη. Το τηλεγράφημα έχει ως εξής: Ο καθηγητής δρ. Πέτρος Κόκκαλης απεβίωσε αιφνιδίως τη νύκτα της Δευτέρας προς την Τρίτη. Η κηδεία του Κόκκαλη, ο οποίος ήταν συνεργάτης στα ζητήματα κυκλοφορίας του αίματος της Γερμανικής Ακαδημίας του Βερολίνου, θα γίνει το πρωί της προσεχούς Κυριακής στο κρεματόριο του Ανατ. Βερολίνου»².

Η είδηση της απώλειας του Πέτρου Κόκκαλη ήταν συγκλονιστική, αναπάντεχη κι ακριβώς γι' αυτούς τους λόγους απίστευτη ακόμα και για τους πολύ στενούς ανθρώπους του, που λίγο πριν συμβεί το μοιραίο είχαν μιλήσει μαζί του κι είχαν διαπιστώσει πως είχαν απέναντί τους έναν άνθρωπο γεμάτο ζωντάνια και αισιοδοξία. Ολοι, άλλωστε, που τον γνώριζαν, αν και ήξεραν ότι είχε φτάσει στην πιο ώριμη φάση της επιστημονικής του καριέρας, περίμεναν, δικαίως, απ' αυτόν ακόμη περισσότερα και δεν μπορούσαν να συμβιβαστούν με το τέλος.

Συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου. Πρώτος από αριστερά, ο Πέτρος Κόκκαλης

«Στο πρόσωπο του συζύγου σας - έλεγε σε συλλυπητήριο μήνυμα προς τη γυναίκα του εκλιπόντος ο ηγέτης της ΓΛΔ Β. Ούλμπριχτ - χάνουμε ένα σύντροφο, που σαν άνθρωπος και σαν ερευνητής κατέκτησε έξω από τα σύνορα της πατρίδας του και της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας το σεβασμό, την αναγνώριση και το διεθνές κύρος»³. Στο ίδιο πνεύμα, ο ραδιοσταθμός της Μόσχας χαρακτήρισε το θάνατο του Π. Κόκκαλη «απώλεια για το φιλελεύθερο ελληνικό λαό και το παγκόσμιο κίνημα ειρήνης»⁴.

Οι Ελληνες κομμουνιστές, οι αριστεροί, οι προοδευτικοί άνθρωποι γνώριζαν πολύ καλά το μέγεθος της απώλειας. «Ο θάνατος του καθηγητή σ. Πέτρου Κόκκαλη είναι μεγάλη απώλεια για το προοδευτικό κίνημα της Ελλάδας και την Επιστήμη», τόνιζε, στην ανακοίνωσή της, η ΚΕ του ΚΚΕ⁵.

Για να συνειδητοποιήσουμε ποιος πραγματικά ήταν ο μεγάλος νεκρός, οφείλουμε να κάνουμε μια αναδρομή στο παρελθόν του, στις μικρές και μεγάλες στιγμές της επιστημονικής και αγωνιστικής του πορείας.

Ο επιστήμονας - αγωνιστής

Ο Πέτρος Κόκκαλης γεννήθηκε στις 18 Σεπτέμβρη του 1896 στη Λιβαδειά. Το δημοτικό και το γυμνάσιο το τελείωσε στη γενέτειρά του και κατόπιν ήρθε στην Αθήνα, όπου φοίτησε στην Ιατρική στα 1911 - 1913. Τις ιατρικές του σπουδές τις συνέχισε στο Βερολίνο (1913 - 1914), στη Ζυρίχη (1915 - 1916) και στη Βέρνη (1916 - 1917). Από τη Βέρνη πήρε το δίπλωμά του και το Γενάρη του 1919 ανακηρύχτηκε σε δόκτορα της Ιατρικής.

Ηγετικά στελέχη της ΠΕΕΑ με εκπροσώπους των συμμάχων. Ανάμεσά τους διακρίνεται ο Πέτρος Κόκκαλης

Το 1918 - 1919 εργάστηκε ως βοηθός του καθηγητή Σερβέν στη χειρουργική κλινική του Πανεπιστημίου της Βέρνης και στο διάστημα 1919 έως 1928 ήταν βοηθός του καθηγητή Σάουερμπρουχ στη χειρουργική κλινική του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Στο διάστημα αυτό, άρχισε να δημοσιεύει τα πρώτα αποτελέσματα των ερευνών του πάνω στα ζητήματα της Χειρουργικής κι όταν επέστρεψε στην Ελλάδα δημοσίευσε τη «Χειρουργική», ένα σύγγραμμα εξαιρετικά σπουδαίο την εποχή εκείνη.

Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1929, όπου διέγραψε μια λαμπρή καριέρα. Το Μάη του 1929, έγινε υφηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο διάστημα 1929 - 1935, ήταν διευθυντής Χειρουργικού Τμήματος του Δημοτικού Νοσοκομείου «ΕΛΠΙΣ». Από το 1935 έως το 1939 εργάστηκε ως τακτικός καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών στην έδρα της Εγχειρητικής Τοπογραφικής Ανατομικής και ως διευθυντής της III Χειρουργικής Κλινικής του Νοσοκομείου «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ». Το 1939 έγινε τακτικός καθηγητής στην έδρα της Χειρουργικής και διευθυντής της XI Πανεπιστημιακής Κλινικής Αθηνών στο «ΑΡΕΤΑΙΕΙΟΝ» Νοσοκομείο. Στις θέσεις αυτές παρέμεινε έως το 1946, που απολύθηκε για πολιτικούς λόγους, όπως, άλλωστε, συνέβη και με πολλούς άλλους ΕΑΜίτες και προοδευτικούς πανεπιστημιακούς.

Στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, ο Π. Κόκκαλης πήρε μέρος από τη θέση του συμβούλου χειρουργού στο Σώμα Στρατού στην Ηπειρο. Στη συνέχεια, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση και από τον Απρίλη έως τον Οκτώβρη του 1944 διατέλεσε γραμματέας (υπουργός) Υγείας και Πρόνοιας της ΠΕΕΑ (Κυβέρνηση του Βουνού). Στον Εμφύλιο, συμμετείχε στην Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση, σ' όλη τη διάρκεια της ζωής της, από τη θέση του υπουργού Υγιεινής και Παιδείας.

Μετά τον Εμφύλιο θα ακολουθήσει την τύχη των μαχητών του ΔΣΕ στην Πολιτική Προσφυγιά. Στο διάστημα 1950 - 1955, θα αναπτύξει μεγάλη δράση από τη θέση του υπευθύνου της ΕΒΟΠ (Επιτροπή Βοήθειας στο Παιδί), προσφέροντας όλες του τις δυνάμεις στην υπηρεσία των αναγκών των παιδιών των πολιτικών προσφύγων. Δίπλα του, θα έχει άξιους συνεργάτες εκπαιδευτικούς, όπως την Ελλη Αλεξίου, τον Γ. Αθανασιάδη κ.ά.

Το 1950 ήρθε μια ακόμη αναγνώριση για τον Πέτρο Κόκκαλη. Πήρε μέρος στο συνέδριο που ίδρυσε το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης, του οποίου και αναδείχτηκε μέλος, δίπλα στον Πάμπλο Πικάσο, στον Λουί Αραγκόν, στον Ζολιό και την Μαρί Κιουρί, στον Τζον Μπερνάλ Ντέσμοντ, στον Ιβ Μοντάν κ.ά.

Το 1954, του έγινε πρόταση από τον υπουργό Επιστημών της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας να εργαστεί μόνιμα στο Βερολίνο. Ο Π. Κόκκαλης ενημέρωσε σχετικά την ηγεσία του ΚΚΕ, η οποία και ενέκρινε την εγκατάστασή του στη γερμανική πρωτεύουσα. Από το Μάη του 1955, εργάστηκε ως διευθυντής του Ινστιτούτου Πειραματικής Χειρουργικής της Καρδιάς και των Αγγείων στην Ακαδημία Επιστημών του Βερολίνου, η οποία τον εξέλεξε παμψηφεί μέλος της, το 1959. Το 1957 έγινε καθηγητής στην έδρα της Χειρουργικής του Πανεπιστημίου «Χούμπολντ». Ταυτόχρονα, από το 1957 έως το 1962, διατέλεσε πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής Πολιτικών Προσφύγων Ελλάδος (ΚΕΠΠΕ).

Την 1η Δεκέμβρη του 1961, ενάμισι μήνα πριν το θάνατό του, ο Πέτρος Κόκκαλης τιμήθηκε με το ανώτατο παράσημο «Εργασίας» από την κυβέρνηση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, παρουσία του ηγέτη της, Β. Ούλμπριχτ. Ο αρμόδιος υπουργός, που τον προσφώνησε, είπε μεταξύ άλλων: «Σαν επιστήμων, ιατρός και αγωνιστής κατά του φασισμού, σαν διευθυντής πανεπιστημιακού ινστιτούτου Πειραματικής Χειρουργικής της Καρδιάς, ο καθηγητής Πέτρος Κόκκαλης ενώνει όλες τις υψηλές ιδιότητες που απαιτούνται από έναν επιστήμονα, δάσκαλο και παιδαγωγό και αποτελεί πρότυπο και παράδειγμα για τους νέους επιστήμονες»⁶.

Για το γεγονός της απονομής του παρασήμου, η ΚΕ του ΚΚΕ είχε απευθύνει δημόσιο χαιρετιστήριο στον Π. Κόκκαλη, όπου, μεταξύ άλλων, του έλεγε: «Η υψηλή αναγνώριση του επιστημονικού και κοινωνικού σας έργου αποτελεί πολύτιμη συμβολή στον αγώνα του λαού μας για την εθνική ανεξαρτησία και τη δημοκρατία, για τη στερέωση της ειρήνης και της φιλίας ανάμεσα στους λαούς»⁷.

Ο κομμουνιστής

Ο Πέτρος Κόκκαλης έγινε μέλος του ΚΚΕ το 1944. Αν και από τότε που στρατεύτηκε στο αντιστασιακό και στο κομμουνιστικό κίνημα έκανε το καθήκον του με το παραπάνω, δε δίσταζε να κάνει δημόσια αυτοκριτική για κείνη την περίοδο της ζωής του, που ήταν μακριά από τους λαϊκούς αγώνες, τα πάθη και τα μαρτύρια των λαϊκών αγωνιστών. Στις 26 Δεκέμβρη του 1945, μιλώντας στο Πολιτικό Μνημόσυνο του Δ. Γληνού, είπε χαρακτηριστικά: «Οσοι κατόρθωσαν μέσα στο σάπιο αυτό κλίμα να βρουν το σωστό δρόμο, το χρωστάνε κατά ένα μεγάλο μέρος στο εθνικοαπελευθερωτικό σάλπισμα του ΕΑΜ και γι' αυτό ευγνωμονούμε τους πρωτεργάτες του και ανάμεσα σ' αυτούς πρώτο, τον πρωτοπόρο του Δημήτρη Γληνό. Οφείλουμε, όμως, να έχουμε το θάρρος να ομολογήσουμε εμείς οι άνθρωποι της σκέψης και της δουλιάς, κι εγώ ανάμεσα στους πολλούς, που μου επιτρέπεται σήμερα να μιλήσω για τον Δημήτρη Γληνό, ότι διαφορετικός ήταν ο δρόμος που ακολουθήσαμε και δεν είναι αρκετό για να καθησυχάσουμε τη συνείδησή μας ότι, τελικά, βρεθήκαμε κοντά του και κοντά στους άλλους λαϊκούς αγωνιστές.

Υπήρξε εποχή, που εμείς, από έλλειψη σωστού ιδεολογικού προσανατολισμού, για να μη δώσουμε αφορμές στη διαστρεβλωμένη εκείνη κοινωνία, σωπάσαμε, και με την παθητική μας στάση ανεχτήκαμε, όταν εξόριζαν, βασάνιζαν, θανάτωναν τους λαϊκούς αγωνιστές. Και δεν ήταν μονάχα η έλλειψη της βαθύτερης κατανόησης της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας, που μας έκανε έρμαια συναισθηματικών ταλαντεύσεων, αλλά και η έλλειψη θάρρους. Και είναι έλλειψη θάρρους, όταν δε σηκώνει τη φωνή του ο κάθε διανοούμενός, όταν σέρνονται στις φυλακές, τυραννιούνται, εξευτελίζονται άνθρωποι, για μόνο το λόγο ότι αγωνίζονται για τα δικαιώματα του εργαζόμενου λαού. Πιστεύουμε ότι η ωμή αυτή εξομολόγηση, όχι μόνο επιβάλλεται σαν ζήτημα ηθικής τάξης για μας τους ίδιους, αλλά επιβάλλεται και σαν μήνυμα για τους άλλους, την ανήσυχη και κρίσιμη αυτή εποχή. Γιατί, άσχετα αν ήρθε η στιγμή που είδαμε το σωστό δρόμο και κάναμε ολοκληρωτικά το καθήκον μας απέναντι στο λαό και στο έθνος, εμένα τουλάχιστον με σκιάζει σ' όλη μου τη ζωή η ανάμνηση ότι υπήρξε εποχή, που ώριμος επιστήμονας σώπασα και ανέχτηκα έτσι τη διαστρέβλωση της αλήθειας και την καταπάτηση της λευτεριάς. Και αυτήν την έννοια έχει το μήνυμα που απευθύνουμε σε κάθε τίμιο διανοούμενο, που τυχόν σωπαίνει, και μάλιστα σήμερα, όταν πίσω από τα σίδερα βρίσκονται χιλιάδες λαϊκοί αγωνιστές»⁸.

Στη μεταδεκεμβριανή - μεταβαρκιζιανή Ελλάδα, ο Πέτρος Κόκκαλης πρωταγωνίστησε για τη συνένωση των κομμουνιστών, ΕΑΜιτών, αριστερών και προοδευτικών επιστημόνων στην κατεύθυνση της μελέτης των νεοελληνικών προβλημάτων και της παραγωγής επιστημονικού έργου, που θα απαντάει στα πραγματικά προβλήματα και στις πραγματικές ανάγκες της χώρας και του λαού της. Ετσι υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη της Επιστημονικής Εταιρίας Μελέτης Νεοελληνικών Προβλημάτων «Επιστήμη - Ανοικοδόμηση», της γνωστής ΕΠ-ΑΝ. Στην ιδρυτική σύσκεψη της εταιρίας, στις 3 Σεπτέμβρη του 1945, ο Π. Κόκκαλης ως πρώτος εισηγητής είπε, μεταξύ άλλων: «Στη σύγκρουση των προοδευτικών ανθρώπων με τις σκοτεινές δυνάμεις των καθυστερημένων, που σαν μοναδικό κίνητρο έχουν την αγωνιώδη προσπάθεια για περιφρούρηση προνομίων και ατομικών συμφερόντων, η θέση του επιστημονικού κόσμου είναι φανερή. Πάντοτε οι επιστήμονες ένιωθαν σαν κύριο προορισμό τους να δουλεύουν για να συμβάλουν στην πρόοδο και την προκοπή του κοινωνικού συνόλου. Ωστόσο, οι οικονομικοκοινωνικές συνθήκες, αλλού πιο λίγο, αλλού πιο πολύ, όπως στον τόπο μας, ματαίωναν τη σύνδεση της θεωρίας με την πράξη με συγκεκριμένες πραγματοποιήσιμες μελέτες. Ενας από τους κυριότερους σκοπούς της Εταιρίας πρέπει να είναι να σπάσει την αντινομία αυτή και να συγκεντρώσει την προσπάθεια όλων των επιστημόνων στη μελέτη των ζωντανών νεοελληνικών προβλημάτων. Στο σημερινό μεταπολεμικό χάος, η ανάγκη αυτή παρουσιάζεται περισσότερο παρά ποτέ επιτακτική»⁹.

Η ΕΠ-ΑΝ παρήγαγε σπουδαίο επιστημονικό έργο, αδιάψευστος μάρτυρας του οποίου είναι οι εκδόσεις που έκανε και οι δημοσιεύσεις των μελών και συνεργατών της κυρίως στον «ΑΝΤΑΙΟ». Ο Π. Κόκκαλης, προσωπικά, τήρησε στο ακέραιο, τις αρχές που διακήρυττε, αφιερώνοντας όλες του τις δυνάμεις, όλη την υπόλοιπη ζωή και επιστημονική του συνεισφορά στην υπηρεσία του εργαζόμενου λαού.

Αντί επιλόγου

Η οικογένεια του Πέτρου Κόκκαλη, γνωρίζοντας την επιθυμία του να ταφεί στα πάτρια εδάφη αμέσως μετά το θάνατό του, ζήτησε από την τότε κυβέρνηση του Κ. Καραμανλή να επιτραπεί η μεταφορά της σορού του στην Ελλάδα. Στο σύντομο τηλεγράφημά της προς τον Ελληνα πρωθυπουργό, η σύζυγός του, Νίκη Κόκκαλη, έλεγε χαρακτηριστικά: «Παρακαλώ, όπως μου επιτρέψετε να μεταφέρω και ενταφιάσω στας Αθήνας τη σορό του καθηγητού Πέτρου Κόκκαλη. Μετά ολιγοήμερη παραμονή μου στας Αθήνας θα επιστρέψω στο Βερολίνο»¹⁰.

Η κυβέρνηση, παρά τις συνθήκες της αντικομμουνιστικής μετεμφυλιακής ψύχωσης που επικρατούσαν τότε, έδωσε την έγκριση. Σ' ένα πολύ μεταγενέστερο άρθρο, που δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ, δινόνταν η εξής εξήγηση: «Ο κ. Καραμανλής είχε γνωρίσει τον Πέτρο Κόκκαλη το 1944 στη Σοσιαλιστική Ενωση, την οποία είχε ιδρύσει ο Αγγελος Αγγελόπουλος, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος και ο κ. Ξ. Ζολώτας. Υπήρχε, όμως, και μία ακόμη πιο προσωπική πτυχή. Η μητέρα της Αμαλίας Κανελλοπούλου, τότε συζύγου του κ. Καραμανλή, είχε χειρουργηθεί από τον Πέτρο Κόκκαλη, που αναγνωριζόταν ως ένας από τους καλύτερους, ίσως ο καλύτερος γιατρός της προπολεμικής Αθήνας»¹¹.

Δεν μπορούμε, βεβαίως, να γνωρίζουμε, αν αυτοί ήταν πράγματι οι λόγοι που επιτράπηκε τελικά η ταφή του Π. Κόκκαλη στην Ελλάδα.

Η κηδεία του Πέτρου Κόκκαλη έγινε την Κυριακή 28 Γενάρη 1962 από το Α` Νεκροταφείο. Το νεκρό αποχαιρέτησαν διακεκριμένοι επιστήμονες, λογοτέχνες, πολιτικοί, η πολιτική ηγεσία της ΕΔΑ, χιλιάδες επωνύμων και ανωνύμων¹². Το βράδυ εκείνης της ημέρας, ο Γ. Ρίτσος έγραψε ένα Επιτύμβιο στο νεκρό που τελείωνε με τούτη τη φράση: «Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΡΙΜΕΝΕΙ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΗΣ».

«Να γυρίσουν ζωντανοί», είχε φωνάξει την ημέρα της κηδείας ο λαός την Αθήνας, απαιτώντας τον άμεσο επαναπατρισμό των πολιτικών προσφύγων κι εκφράζοντας την αγανάκτησή του, που ένας τόσο σπουδαίος άνθρωπος σαν τον εκλιπόντα υποχρεώθηκε να ζήσει και να πεθάνει στην εξορία της πολιτικής προσφυγιάς.

1 «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 9ος, σελ. 137

2 «ΑΥΓΗ» 17/1/1962

3 «ΑΥΓΗ» 23/1/1962

4 «ΑΥΓΗ» 24/1/1962

5 «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 9ος, σελ. 137

6 «ΑΥΓΗ» 18/1/1962

7 «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 9ος, σελ. 124

8 «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχος 2, Φλεβάρης 1946, σελ. 72

9 Περιοδικό «ΑΝΤΑΙΟΣ», Χρόνος Α`, τεύχος 8/20 - 9 - 1945, σελ. 182

10 «ΑΥΓΗ» 19/1/1962

11 «ΒΗΜΑ» 19/1/1997

12 «ΑΥΓΗ» 30/1/1962

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ